Kardinaal de Richelieu

Armand Jean du Plessis, Cardinal-Duc de Richelieu et de Fronsac (Parys, 9 September 1585 – aldaar, 4 Desember 1642) was 'n Franse geestelike, edelman en staatsman.

Hy is in 1608 as 'n biskop aangestel en het later by die politiek betrokke geraak, waar hy in 1616 staatsekretaris in Frankryk geword het. Richelieu het vinnig in aansien gestyg, sowel in die Katolieke Kerk as in die Franse regering, want hy word kardinaal in 1622 en die Eerste Minister van koning Lodewyk XIII. Hy is opgevolg deur Jules Kardinaal Mazarin, wie se loopbaan hy aangemoedig het.

Kardinaal de Richelieu het bekend geword as die koning se eerste minister. As gevolg hiervan word hy beskou as die wêreld se eerste premier in die moderne sin van die woord. Hy wou die koninklike mag versterk en plaaslike faksies vernietig. Deur die mag van die adel te bekamp, het hy Frankryk in 'n sterk, gesentraliseerde staat omskep. Hy was een van die eerste staatsmanne wat openlik nasionale belang bo godsdienstige belang begin stel het. Sy belangrikste buitelandse politieke doelwitte was om die mag van die Oostenrykse Huis van Habsburg te bekamp en om die Franse veiligheidsbelange in die Dertigjarige Oorlog te verdedig. Alhoewel hy 'n kardinaal was, het hy nie gehuiwer om alliansies met Protestantse heersers aan te gaan nie, ten einde sy doelwitte te bereik. Sy ampstermyn was gekenmerk deur die Dertigjarige Oorlog wat Europa verwoes het.

Richelieu het ook bekend geword vir sy beskerming van die kunste; veral omdat hy die Académie française gestig het, 'n wetenskaplike genootskap op die gebied van die Franse taal. Richelieu is bekend onder die bynaam l'Éminence rouge (die Rooi Agbare), as gevolg van die rooi kleur van die kardinaalkleed en die aanspreekform 'edelagbare' vir 'n kardinaal.

As voorstander van Samuel de Champlain en die behoud van die Noord-Amerikaanse stad Quebec het hy die Compagnie des Cent-Associés gestig. Hy het die terugkeer van Quebec na Frankryk onder Champlain gesien deur die Verdrag van Saint-Germain-en-Laye, nadat die nedersetting in 1629 deur die Kirkes verower is. Dit het uiteindelik die kolonie laat ontwikkel in die hart van die Franstalige kultuur in Noord-Amerika.

Hy is een van die hoofkarakters in die boek Les Trois Mousquetaires (Die drie musketiers) (1844) deur Alexandre Dumas père en in die daaropvolgende verfilming. Hy word uitgebeeld as 'n belangrike antagonis en 'n magtige heerser, selfs sterker as die koning, maar gebeurtenisse soos die Journee des dupes wys dat sy mag in werklikheid hoogs afhanklik was van die vertroue wat die koning in hom gestel het.

Jeug

Kardinaal die Richelieu se wapen, met onder andere die skild van die Richelieu-huis, die kardinaal se hoed, die asuurblou wapen van Frankryk en die versierings van die Orde van die Heilige Gees.

Richelieu is as Armand Jean du Plessis gebore in die adelike familie du Plessis. Sy pa, François du Plessis, seigneur de Richelieu, is kaptein in die koninklike wag van Hendrik IV. Sy ma, Suzanne de la Porte de Vezins, is ook van adelike afkoms. Sy ouer broer Alphonse-Louis (1582-1653) het ook 'n kardinaal en aartsbiskop van Aix-en-Provence en later van Lyon geword. Hy het 'n ander broer, Henri (1580-1617), en twee susters gehad.

Armand-Jean studeer aanvanklik by die Collège de Navarre, vanaf negejarige ouderdom; later het hy militêre opleiding as 'n offisier ondergaan. Sy broer Alphonse was die beoogde biskop van Luçon, die winsgewende permanente biskop se setel van die familie. Maar Alphonse het 'n Kartuisiëer geword en kon nie 'n biskop word as 'n monnik nie. Daarom moes Armand vir 'n kerkloopbaan voorberei en aan die Collège de Lisieux gestudeer waar hy in die teologie kandidaat geword het. Omdat hy nog altyd swak en sieklik was en hy graag wou studeer, het hy nie omgegee om die militêre vir 'n geestelike loopbaan te verruil nie.

Op 22-jarige ouderdom is hy aangestel as biskop van Luçon. Hy het tot 1624 in hierdie posisie gebly en is in 1622 tot kardinaal benoem. Richelieu was 'n ywerige en gewetensvolle bestuurder en het ook belangrike werke van pastorale teologiese aard geskryf. Op die gebied van godsdienstige polemiek het hy, volgens die Jesuïete, 'n vreedsame gesprek met Protestante gesoek op grond van die Bybel en die Kerkvaders.

Politiek

In 1614 het hy 'n afgevaardigde in die Franse state-generaal geword en daarin geslaag om die guns van die Koningin Moeder, regent Maria de 'Medici, te ontvang wat in 1616 hom as minister van oorlog en buitelandse sake en aalmoes-generaal aangestel het. Toe die jong koning Lodewyk XIII in beheer was, het Richelieu daarin geslaag om die vrede tussen Louis en sy ma in 1620 te herstel en daarna het sy invloed in die hof voortdurend gegroei. Na die dood van Charles de Luynes in 1621, word hy in 1624 na die aanbeveling van koningin Maria eerste minister. Van toe af het dit sy doel geword om die koninklike gesag heeltemal vry te maak van alle invloede deur familielede en vasale. Dit was die begin van "un grand règne sans un grand roi". Richelieu het die werklike mag in Frankryk oorgeneem.

Op die gebied van buitelandse verhoudinge het hy die koning oortuig om die anti-Habsburg-beleid van sy pa, Hendrik IV, te hervat. Hierdie doel was rasioneel bepaal deur die staatsbelangstelling: Frankryk het al meer as 'n eeu met 'n dreigende omsingeling deur die Duitse en Spaanse Habsburgers te make gehad. Dat die Habsburgers die Katolieke geloof altyd op hul eie manier verdedig het, was nie vir Richelieu beslissend nie. Hy het alliansies aangegaan met Karel I van Engeland en met ander Protestantse state soos die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande, Denemarke en Swede. Hy het ook pragmaties te werk gegaan in binnelandse verhoudings. As hy die Hugenote beveg het, was dit bloot omdat hulle gedreig het om 'n staat in die staat te vorm, 'n gevaar wat hy wou uitskakel.

Romantiese weergawe (1881) van Kardinaal de Richelieu by die beleg van La Rochelle deur Henri Motte

Toe die Hugenote opstandig was, het hy sy betreklik verdraaglike beleid gevolg. Hy het persoonlik die beleëring van La Rochelle (1625-1628) gelei en die politieke voorregte van die protestante drasties ingeperk, soos aan hulle in 1598 deur die Edik van Nantes toegeken is.

Intussen moes Richelieu ook 'n sameswering van "prinse van die bloed" hanteer: Hendrik van Condé, Prins Gaston van Orleans (broer van die koning) en hul volgelinge. Hy het Alexander du Puy laat vang. Die Koningin Moeder ondersteun hierdie geestelike adel en probeer haar invloed op Lodewyk XIII herwin, wat in die journée des Dupes (11 November 1631) misluk het. Maria de 'Medici moes in ballingskap gaan, maar Prins Gaston het voortgegaan met die sameswering. Richelieu beskik oor uiters gesofistikeerde intelligensie- en sekuriteitsdienste en 'n private milisie van lyfwagte. Om die mag van die regering ten koste van die adel te versterk, het Richelieu die Franse regering hervorm.

Die Dertigjarige Oorlog, wat sedert 1618 gewoed het, waarin die Habsburgers geveg het vir die behoud van hul mag, het nie goed verloop vir die Franse nie. Na die Slag van Nördlingen (1634), waarin die Duitse keiser Ferdinand II 'n oorwinning behaal het oor die in die geheim Frans gesteunde Swede, het die Swede 'n aparte vrede gesluit deur middel van die Praagse Verdrag (1635). Richelieu het toe besluit om direk in te gryp. In 1635 het 'n oopenlike oorlog uitgebreek met Spanje, wat ook by hierdie oorlog betrokke was; in 1636 ook met die Duitse keiser. Aanvanklik het die Franse wisselende mate van sukses gehad. Hulle het gewen toe Richelieu in 1642 ernstig siek geword het en op 57-jarige ouderdom gesterf het.

Historiese betekenis

Richelieu het ongetwyfeld die weg vir die absolute monargie van Lodewyk XIV voorberei, asook Frankryk se lang politieke, militêre en kulturele oorheersing oor Wes- en Sentraal-Europa. In 1635 het hy aan die Académie française 'n amptelike status toegeken.

Die rooi en grys eminensie

Met verwysing na sy rooi cappa magna was Richelieu se bynaam éminence rouge ('die rooi eminensie'). Die Kapusyner Joseph Père (François Leclerc du Tremblay (1577-1638)) was 'n belangrike vertroueling van Richelieu. Sy politieke invloed was dus groot, maar onsigbaar vir die oningewyde. Vanweë sy grys Kapusynmantel word Père Joseph na vore gebring deur die gevleulde term vir invloedryke figure op die agtergrond: l'éminence grise ('die grys eminensie').

Gebruik van propaganda

Kardinaal de Richelieu was een van die eerste wat die media gebruik om koninklike beleid in die binne- en buiteland te verdedig. In 1631 het hy in samewerking met Théophraste Renaudot - 'n dokter wat hy op 'n vroeë ouderdom ontmoet het - die Koningklikekoerant gestig. Dit was 'n koerant wat in die eerste jaar vier tot twaalf bladsye getel het en weekliks verskyn in 'n sirkulasie van ongeveer 3 000 kopieë. Vir die verspreiding van die koerant het Renaudot saam met uitgewers in Rouen, Lyon, Bordeaux en Tours saamgewerk. Hierdie publikasie sou tot die 20ste eeu uitgegee word.

Enkele van sy werke

Testament politique (1688; uitgegee deur L. André, 1946)
Lettres, instructions diplomatiques et papiers d'État (uitgegee deur D'Avenel, 1853-1877)
Maximes d'État (uitgegee deur G. Hanotaux, 1880)
Mémoires (uitgegee deur H. de Beaucaire, 1908 vv.): daar is onsekerheid oor die egtheid van hierdie werk; Dit is moontlik dat die Mémoires nie deur hom geskryf is nie, maar is onder sy toesig geskryf en deur hom gelees is.

Notas

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.