Polzeła

Polzeła

Pozision
44°58′00″N 11°45′00″E44°58′00″N, 11°45′00″E (Polzeła)
Stato	Itàłia
Rejon	Vèneto
Provinsa	provincia de Rovigo
Capitałe	Polesella (it)
Popołasion
Totałe	3 621 (2023)
Densità	220,66 hab./km²
Zènaro	1 895 (%52,3)   (%50,5) 1 828
Demònemo	polezełani ,
Zeografia
Àrea	16,41 km²
Altitùdene	6 m
Rente a	Arquà Połesine Bozaro   Frasinełe Połesine Guarda Vèneta Canaro   Riva del Po (it)
Dati istòreghi
Dì festivo	Festa patronałe(7 de otobre)
Patrono	Madona del Rosario
Còdazi de identifegasion
Còdaze postałe	45038
Còdaze de matricołasion	RO
Fuzo oràrio	UTC+1 UTC+2
Clasifegasion climàtega	clima subtropegałe ùmido
Prefiso tełefònego	0425
ID ISTAT	029037
Còdaze catastałe de Itàlia	G782
Sito web	comune.polesella.ro.it

Polxeła (in itałian Polesella) xe un comun de 3962 àneme inte ła provincia de Rovigo.

Storia

Storia antiga

Ghe zera sicuro un paéxe inte ła xona co ghe zera i romani; defati i ga catà dei cupi che i adoparava pałe tómbe. Xe fasiłe che ghe fuse de ła xente anca co ghe zera i etruschi parché i xe stà łori a bonifegar par primi el Połexine, co che i ga scavàe łe prime Fose Filistine. Co tuta ła fadiga che i etruschi e i romani i ga fato par tirar fora de ła tera dai pałùi, co che ghe xe stà ła Róta de ła Cuca intel 589 ła tera del Połexine e de ła basa veronéxa ła se ga canbià de nóvo inte un pałùo.

Ła tera del comun de Polxeła ła ga scuminsià a vegner fora da nóvo da łe magagne de l'ałuvion secołar de l'Àdexe intel X sècolo o intornovìa. Par tuto qûel tenpo ła tera ła zera stà drìo far sù i połexini (xe stà par qûeło che tuta ła xona ła xe stà ciamà Połexine par antonomàxia); 'sti połexini i zera de łe ixołéte che łe vegnéva fora par caxo dai palùi e i ghe tirava sù de łe caxete, parò ste ixołete no łe tegnéva łongo par via che el Po, el Canal Bianco e l'Àdexe i seitava vegner fora dai arxeni.

Racan el nase e spanise co i Estensi

Co che i ga sestà ben i fiumi in qûełi tempi là, i ga anca łimità i połexini, cusì che ga podùo nàser el primo sentrin fiso, indove che deso pì o manco ghe xe la frasion de Racan che a qûełi tempi là i ła ciamava Orcano. Tien nota che a qûełi tempi là el braso prinsipal del Po el zera pì a sud e'l pasava par Ferara. Senpre in qûełi tempi là i ga dà un corso pì o manco fiso a ła Fosa che po' ła sarìa stà asè inportante pa' el sentro de Polxeła int'i secołi (sarìa dir fin a ła małora de l'ałuvion intel 1951).

Ła Fosa ła zera inportante: se cata scrito int'i primi documénti che se podeva ndar su par ła corente e se podeva pasar co łe nave dal Po al Canal Bianco e po' da łà se podeva ndar fin intel Àdexe par altre canałete. Ła tera a man drita de ła Fosa i el ga ciamà Lavigia o Litigia, mentre che ła tera a man sanca i el ga ciamà Policella o Pelosella. Se cata scrito che ghe zera na parocia de Santa Maria de Litiga inte ła tera de ła Litigia, che la zera nata insiem co ła parocia de Santa Margherita de Orcano.

Co che se ga róto i arxeni a Figaroło intel 1152 (che l'ałuvion ła ga anca desfà el sentro de Litiga) el braso prinsipal del Po el se zera movésto pì o manco indove che deso ghe xe el Poaso, un fià pì a nor del braso prinsipal de incò; Racan el zera propio lì e'l ne ga vùo un gran spinton a crésar. Int'i secołi XIII e XIV Racan xe stà na Podesteria del ducà Estense (na specie de caołogo inportante che el gavéa giurisdision sułe tere tra Canaro e Guarda Veneta, de qûi e de ła da Po); Racan ła xe stà cusì inportante che ła Ceza romànica tirà su intel X sècoło e che incò ła xe dedicà a ła Natività de Maria Santisima ła xe stà inpinìa de òpere d'arte bełe asè. In 'sti ani qûi i xe stà tirà su de nóvo i sentrin de Litiga e Policella, senpre un de qûi e un de łà da ła Fosa.

Polxeła ła nase e spanise co i Venesiani

El Po intel XV sècoło el xe ndà de nóvo fora dai arxeni un paro de volte e'l braso prinsipal el xe vegnù catarse un fià pì a sud, indove che el xe anca incò; Racan el ga scuminsià ndar zó e tuti pian pianeto i se ga movesto sułe rive nóve del fiume, indove che i dó borghéti che i se catava un de qûi e un de łà da ła Fosa i se ga unìo int'un paexeło che i ło ga ciamà Polxeła. El sentro de Polxeła xe nasésto e se ga spanìo propi su l'arxene, che no'l jera mìa grando cofà incò parò che el jera pì baso; i se gavéa inxegnà de tirar sù dei mureiti che i ghe podeva ficar drento dei tramexi de łegno e dei sachi de sabia, cusì che el Po no'l ndava mìa zó par ła piaza co che ghe jera łe pieine. Sti mureti i ga tegnù łe pieine del Po par paréci sècołi, fin che i xe stà butà zó intel 1957.

Intel XV secolo ła Repùblica de Venesia e'l Dugà Estense i se faséa la guera par torse el Połéxine, e na volta i uni e na volta qûełi altri i ga comandà sora 'sta tera. Intel 1482, co che ghe xe stà la guera del sal, i se ga batajà propi da vanti de ła Fosa de Polxeła; i ga vinto i venesiani e ła xe stà na vìnsita asè inportanta par la guera, cusì che intel 1484 Polxeła ła xe pasà de sota de ła Serenìsima insiem co tuta ła tera de Rovigo, che a qûei tenpi łà no ła jera tuto el Połéxine. Polxeła ła xe deventà cusì un sentro asè inportanto parché el Po el faxea da confin co el dugà Estense solo che tra Polxeła e la Guarda Vèneta; ła Fosa ła jera cusì ła soła maniera de ła Serenisima de ndar intel gran fiume par łe só tere.

Intel Po propi da vanti da Polxeła ghe xe stà n'altra bataja famóxa asè tra ła Repùblica de Venesia e'l dugà de Ferara; 'sta bataja ghe xe stà al 22 diçembre 1509 mentre che ghe jera in corso i fati de ła Łega de Cambrai. Ła flota de venesia la jera vegnù su par el Po par farghe spavento a ła sità de Ferara, che ła jera restà soła a conbatar contra a l'exercito de ła Serenisima; i soldà del duga Alfonso I d'Este i jera comandà da só fradeo, che el jera el cardinal Ipolito I d'Este. I ga meso l'artiglierìa sułe rive del fiume e i ga petà che ła rivése ła pieina del Po, parché i savéa che ła jera drìo rivar. Co che ła xe rivà ła pieina, łe cołonbe de łe nave łe jera xuste sota el tiro del'artiglieria feraresa; el cardinal el ga comandà de far fógo e i ga fato na strage de soldà venesiani e anca de nave.

Anca Ludovico Ariosto el ga contà de ła bataja de Polxeła intel só Orlando Furioso:

Ła vitòria asè importanta dei Estensi ła ga vùo el soło efeto de fermar i venesiani indove i jera, Polxeła ła xe vegnùa de novo a catarse de sota de ła Serenisima e ła ne ga vùo l'istesa sorte, infin che Napoleon I de Fransa el ne ga dà ła fin intel 1796.

Fintanto che ła xe stà de sota dei venesiani, Polxeła ła xe spanìa parché la jera intena posision asè inportanta par ła strategìa; intel XVI sècoło i ga tirà su el Sostegno, che el jera na specie de ponte co na seranda granda che no ła faxea ributar inte ła Fosa l'aqua del Po col jera in piena. Anca de łe fameje inportante de Venesia łe ga tirà su na viła o na cà a Polxeła: par exenpio i Grimani, i Donà, i Fòscari e i Morosini.

Co ghe xe stà la guera de Castro intel Połèxine se ga visto batajarse ła Repùblica de Venesia e ło Stato Pontefiso; intel 1644 a Polxeła i ga tirà su de łe fortificasion inportante, che łe ga tegnù łontan dal sentro qûełe (par fortuna poche) bataje che ghe xe stà.

Racan se ga svodà int'i ani, parò ła Ceza ła xe ndà vanti isteso servir anca łe àneme de Polxeła. Ła baxìłega de ła parocia la xe stà tirà su indove che ła xe indeso soło intel 1730 e ła xe stà intitołà a ła Beata Vergine del Rosari.

Ła storia moderna

Intel 1796 ła Serenisima ła xe finìa e Polxeła ła xe ndà drìo el Vèneto de sóta de ła dominasion fransexa; insiem co tuto el Połéxine e ła tera de Ferara el se ciamava "dipartimento del Baso Po".

Finìa anca ła dominasion fransexa, intel 1815 Polxeła ła xe oncora inportante par ła strategìa: deso el confin tra el Regno Lombardo Vèneto e ło Stato Pontefiso el xe stà spostà fin a tòr drento tuta ła tera del Połéxine che ła se catava a nor da Po, e i ne ga dà a ła Provincia de Rovigo łe tere che ła ga oncora incò. El Po el se podéa navigar, el jera inportanto asè par el Regno; ghe jera batełi che ndaxea su e zo par el fiume e i se fermava anca a Polxeła, che ła ndaxea su l'economìa.

Co ghe xe stà el Risorgimento ghe xe stà asè patrioti che i pasava el Po a Polxeła, indove che el fiume el se strenxe un fià; pì asè oncora co Ferara la xe ndà de sóta del Regno de Sardégna (che'l sarìa stà po' el Regno d'Itałia) intel 1859. Co che xe finìa ła tersa guera de indipendensa tałiana anca Polxeła ła xe pasà de sota dal Regno d'Itałia intel 1866.

Deso Polxeła no la jera pì sul confin e no ła jera pì inportanta par ła strategìa. Ghe xe stà na crixi de l'economìa par tuto el Połéxine; 'sta crixi ła se ga sentìa un fià de manco a Polxeła parché ła ga vegnù catarse propi suła strada e suła ferovìa che i ga meso xó int'i primi ani de ła dominasion Savoia par unir Ferara co Rovigo. Parò ła crixi ła ghe xe stà l'isteso, cusì anca i laoradori de Polxeła i se ga xontà a łe proteste de "Ła boje!" int'i ani 1880, ma no ghe xe stà dà na vera solusion da ła polìtega. Cusì anca i Polxełani i ga scuminsià ndar intel Mèsego e inte ła Mèrica del Sud, insiem co tanta altra xente vèneta che i vedéa intełe tere del continente nóvo ła soła vera speransa de ndar vanti vivar co dignità.

Ła crixi de l'economìa e de ła cultura la se nota anca parché no i ga pì tirà su el teatro, che el jera stà butà xó al 19 lùi 1892 da na tronba d'aria, che la xe stà ciamà intełe croniche "el ciclon de Polxeła"; el ciclon el gavéa butà zó asè caxe e ghe jera stà morti e ferìi. Anca el palasio dei Grimani inte ła piaza, indoce che ghe jera el comun, el jera sta butà xó; el comun el se ga movésto intel palasio de łe poste strìache, e i ruvinasi del palasio i xe stà ciapà drento a łe caxe nóve.

Ła crixi ła se ga frenà intel 1899, co che xe stà fato el ponte in barche che par tanti ani el ga significà tanto par Polxeła; note parò che i laori i xe stà pagà dal comun de Canaro. El ponte el jera fato de na serie ce barche łigà una co qûel'altra e'l jera łongo 400 metri; se pasava da Polxeła a Ro. El séntro del ponte el se podéa sligar par far pasar łe barche intel Po; i se gavéa anca inxegnà de costruir de łe stradełe alte difarenti par poder ndar su par el ponte anca col fiume el jera in piéna.

Ła storia de Polxeła ła xe l'istesa che el Połéxine par tuta ła prima mità del XX sècoło: inte ła prima guera mondiałe Polxeła ła ga dà ła vida dei só soldà al'Itałia ma no ghe xe stà bataje da ste parte, e co ghe xe stà el fasixmo se ga notà soło croniche lexiere: ła piéna intel 1926 che ła xe stà tegnùa drento i arxeni co i sachi de sabia, o el Po giazà intel 1929 che se podeva ndar intel feraréxe a pié o sbrisando de sóra dei slitin fati in cà. Inteła seconda guera mondiałe Polxeła ła xe stà bombardà qûalche volte dai ałeati in tra'l 1944 e'l 1945 par via che ghe jera el ponte in barche.

Ł'ałuvion intel 1951 e ła storia d'incò

Co che ła xente ła pense a Polxeła par forsa ła pensa anca a qûeła małora de l'ałuvion intel 1951. A novenbre de qûel'ano łà el Po el gavéa róto i arxeni a Oc'bel e l'aqua ła ga scuminsià ndar int'i canpi; parché ghe jera ła Fosa in sità i 'nzegneri i ga pensà che l'aqua ła se podese tegner drento intel cain che ghe jera in tra Oc'bel e Polxeła, parò i ga sbajà far i cunti e ghe jera asè pì aqua. Parò i arxeni no i ga tegnùo e l'aqua ła xe ndà rento inte ła Fosa e intel Canal Bianco, che el ga róto a Arquà; soło co i se ga incorti i ga tajà i arxeni de ła Fosa par darghe sfógo a l'aqua che ła ndése intel mar travesando i canpi intel baso Połexene. Xe vero parò che intel baso Połexene ghe jera pena stà łe bonifeghe e ghe jera anca tanti canpi de sóta del liveło del mar; ła piena la jera granda asè e l'aqua ła xe tornà indrìo incontra Rovigo, indove che la se ga fermà a ła perifarìa. Dó tersi de ła tera del Połexene la jera sota l'aqua, e i gavéa fin paura che no se podése gnanca pì coltivar i canpi.

Da 'sta małora qûi ła xe vegnù fora ła Polxeła d'incò. Tanta xente ła xe ndà star vìa dal Połexene par ła fame, specie i xe ndà intel triàngoło industriałe de Torino, Milano e Genova, e tanta xente anca da Polxeła. I ga dito che ła Fosa no ła ndaxea pì ben e che no ła ne servìa pì; no i ła ga terà ma i ła ga soło cuacià; el Sostegno stòrico che el jera sta tirà su dai venesiani i ło ga butà xó. I ga anca pensà de tirar su ben asè i arxeni del Po par tuto el Połexene; cusì intel 1957 i ga dovùo butar zò el sentro de Polxeła che el jera propi stà tirà su sul vecio arxene. El sentro de Polxeła i ło ga tirà su da nóvo suła Fosa cuacià.

Ła xente che ła xe restà i se ga tirà su i brasi e i ga sutà ła tera e i ga laorà i canpi da nóvo. Intel 1980 i ga tirà via anca el vecio pónte in barche e i ga tirà su el pónte nóvo de cemento armà. Int'i ultimi ani Polxeła ła xe scuminsià a piaxerghe de nóvo a ła xente e ghe xe rivà tante nóve àneme.

Evołusion demografica

Abitanti censii

Bibliografia

Rubis Zemella: La mia Polesella perduta, stampato in proprio inte el 1992 e ristampato dall'A.V.I.S. di Polesella inte el 1998.