Kontent qismiga oʻtish

Devshirme

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Devshirme — Usmonlilar imperiyasi davrida, ayniqsa, Bolqonlar tomonidan bosib olingan oʻlkalardan yosh va iqtidorli nasroniy bolalarni toʻplash va qattiq tayyorgarlikdan oʻtkazib, ustun askar yoki mansabdor shaxsni yaratish tizimi demakdir. Bu tizim Bolqonda „qon soligʻi“[1] deb ham atalgan va Bolqon davlatlarining tarix kitoblarida „Usmonli qulligi“ atamasi bilan ishlatilgan.[2] U birinchi marta 1438-yilning yozma manbalarida tilga olingan, ehtimol esa undan oldin boshlangan. U Sultonga sodiq askar va zobitlardan iborat guruhni tuzadi. Tizim 1400-yillardan 1600-yillargacha boʻlgan barcha buyuk vazirlarni tayyorlagan. Devshirmelar orasida bu tizim orqali taʼlim olgan Rum Mehmed Posho, Veli Mahmud Posho, Yunus Posho, Rüstem Posho, Sokollu Mehmed Posho, Kuyucu Murat Posho, Pargali Ibrohim Posho kabilar mansabdor boʻlganlar. Bu Usmonlilar imperiyasining aksariyat viloyat hokimlarini va harbiy qoʻmondonlarini ham yetishtirgan.[3] Devshirme baʼzan oilalariga yordam berish uchun ham oʻz lavozimlaridan foydalangan. Devshirme Bolqonning qayta tiklanishiga ham taʼsir koʻrsatadi.

Oʻgʻil bolalar rasmiy tarzda ilm-fan, urush va byurokratiya boʻyicha taʼlim oladilar va sultonning maslahatchisi, sara piyodalar, armiyada generallar, dengiz flotida admirallar va moliya sohasida ishlaydigan amaldorlar boʻlishadi.[4] Qolganlari esa yanichar sifatida qoʻshinga qoʻshiladi.

1594-yilda musulmonlarga devshirme lavozimlarini egallashga rasman ruxsat berildi va 1648-yilda xristianlarni yollash tizimi amalda toʻxtatildi.[5][6] 1703-yilda uni qayta tiklashga boʻlgan urinishga qarshilik koʻrsatildi va nihoyat uning hukmronligining dastlabki kunlarida Ahmet III tomonidan bu tizim olib tashlanadi.

Tizimni odatda Yevropada bolalarni majburiy yigʻish uchun tanqid qilishgan. Qolaversa, ularning dinini majburan qabul qilgani[7] ham tanqid ostiga olingan. Uilyam Gervase Klarens-Smitga koʻra, baʼzi nasroniy oilalar, xususan, albanlar va bosniyaliklar oʻz oʻgʻillarini ixtiyoriy ravishda berishadi, chunki bu tizim yaxshi martaba imkoniyatlarini taʼminlaydi, lekin tizim mahalliy xalqning kuchiga aylanadi.[8] Musulmon bolalari yigʻilmagan boʻlsa-da, ayrim istisnolardan tashqari, baʼzi musulmon oilalar oʻz farzandlarini qochirishgan.[9] Makedoniya tarixi darsliklarida „oilalar oʻz farzandlarini oʻrmonda yashiradi“ va " devshirmedan qochish uchun „barmoqlaridan birini qasddan kesadi“ deb yoritirilgan.[2] Paolo Giovio va boshqa manbalar masihiy ota-onalarning farzandlarini devshirmega yollashdan qochishga urinishlarini eslatib oʻtadi.[10][11] 1565-yilda Epirda devshirme tuzumiga qarshi oʻzaro qoʻzgʻolon koʻtariladi.[8] Devshirme tizimi oʻsha viloyatning xalq qoʻshigʻida oid olingan.[12] Bundan tashqari, odatda, yevropalik akademiklar tomonidan bu tizim Islom qonunlariga zid ekanligi aytiladi.

Qolaversa, bolalarni majburan yigʻib olinmaydi, tizim odamlarga yaxshi sharoit yaratib beryapti, degan fikrlar ham mavjud boʻlgan. Devshirmelar mavqega erishganlaridan soʻng, Bosniyada nasroniy ota-onalar farzandlarini olib ketish uchun skautlarga pora berishlarini boshlaganlari maʼlum boʻlgan.[13]

Devshirme (Toʻpqopi saroyi); Gravürda yoshligida oilasidan olib ketilgan va Usmonli armiyasi uchun tarbiyalangan nasroniy bolalar tasvirlangan.

Ishga qabul qilingan har bir bolaning tugʻilgan yili, qishlogʻi, tumani, bayrogʻi, otasi va onasining ismidan tashqari, tavsiflar ham daftarga yozilgan, bu daftarlar Eshgal daftarlari deb nomlangan. Turk oilasining boshligʻi boʻlmish sipohining ismi, keyinchalik unga beriladigan nomi ham shu daftarda yozilgan. Bu daftar ikki nusxada saqlangan, biri devshirme amaldorida, ikkinchisi bolalarni joʻnatgan mas’ulda boʻlgan. Hozirgacha ana shunday tavsif daftarlaridan uchtasi topilgan boʻlib, bu daftarlardagi maʼlumotlar oʻrganilganda, qoida tariqasida, 8-18 yoshdagi yoshlar, 6 yoshda olinganlar ham olinayotgani maʼlum boʻlgan. Uchta kitobdagi devshirmening oʻrtacha yoshi 15,3 edi.

Devshirme Murod I davrida tashkil etilgan Yanicharlar boʻlimi va Boʻstonchi oʻchogʻining asosini bir muddatdan soʻng tashkil qila boshladi. Devshirme, Usmoniylar tomonidan bosib olingan hududlardagi nasroniy oilalar farzandlarining 1/5 qismini olib, ularni qobiliyatlariga koʻra tarbiyalashga asoslangan edi; Agar ular kuchli va jangga moyil boʻlsa , yanicharlar korpusiga, davlat ishlariga moyil boʻlsa, saroyga olib ketilgan. Shu nuqtai nazardan, saroydagi Enderun maktabi ishga olingan mutasaddilarni tayyorlagan. Usmonli tarixida koʻplab sarkardalar va davlat arboblari devshirme boʻlgan. Devshirme, ayniqsa , Istanbul fath qilingandan keyin alohida kuchga ega boʻlib, davlat tepasiga joylasha boshladi. Bu dastlabki davrlarda juda foydali edi; devshirme Usmonli qoʻshinida muhim oʻrin tutgan. Biroq, tizim soʻnggi paytlarda suiisteʼmol qilingan va buzilgan. Devshirme tizimining Usmonlilar imperiyasining parchalanishiga taʼsiri bugungi kunda muhim tarixiy bahsdir.

Devshirme tizimi; Bugungi kunda Nepal, Pokiston va Hindistonda davom etmoqda. Usmonlilar saltanatidan oldin Rim, Vizantiya va koʻplab islom davlatlarida devshirme amaliyotida chet ellik yoshlarni tanlash odatiy hol boʻlgan. Usmonlilar imperiyasidagi devshirme tizimi esa oʻz xalqidan yoshlarni yigʻishga asoslangan edi. Devshirme yanichar korpusi va Bostanchi korpusining asosini tashkil qiladi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Ingvar Svanberg and David Westerlund, Islam Outside the Arab World, Routledge, 1999, s. 140
  2. ↑ 2,0 2,1 „BULGARİSTAN TARİH ALGISINDA VE TARİH DERS KİTAPLARINDA DEVŞİRME SİSTEMİ VE YENİÇERİLER“. Tarih Dergisi. № 66. 7 Kasım 2017. 129–154-bet. ISSN 1015-1818. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)[sayt ishlamaydi]
  3. ↑ A History of the Modern Middle East. ISBN 978-1-4587-8155-0. Qaraldi: 29 mayıs 2021. 
  4. ↑ Douglas E Stresusnd. Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals. s. 83.
  5. ↑ David Nicolle (2011). „Devshirme System“. In Alexander Mikaberidze (ed.). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. 1. s. 273-4.
  6. ↑ Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. ISBN 978-0-295-80363-0. Qaraldi: 29 mayıs 2021. 
  7. ↑ The New Encyclopedia of Islam, ed. Cyril Glassé, (Rowman & Littlefield, 2008), 129.
  8. ↑ 8,0 8,1 Islam and the Abolition of Slavery. Oxford University Press — 49-bet. ISBN 978-1-78738-415-6. Qaraldi: 29 mayıs 2021. 
  9. ↑ R. M. Savory (ed.). Introduction ṭo Islamic Civilization.
  10. ↑ The Albanians: An Ethnic History from Prehistoric Times to the Present. ISBN 978-0-89950-932-7. 
  11. ↑ Historical Dictionary of Bulgaria. ISBN 9781442241800. Qaraldi: 29 mayıs 2021. 
  12. ↑ Daily Life in Ancient and Modern Istanbul. ISBN 978-0-8225-3217-0. Qaraldi: 29 mayıs 2021. 
  13. ↑ Bosnia: A Short History. ISBN 0-333-66215-6. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Devshirme&oldid=3779188" dan olindi