chaqmoq

Oʻzbekcha (uz)

chaqmoq I

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Etimologiyasi

CHAQMOQ I 'oʻt oldirish, yondirish uchun xizmat qiladigan asbob'. Papiros chekish uchun olib yuradigan chahmogʻidan boshqa yorugʻ beradigan bir narsa yoʻq (Oydin). Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼ-noni anglatgan bu ot (Devon, I, 436) asli chaq- feʼli — ning 'zarb bilan ur— ’ maʼnosidan —maq qoʻshimchasi bilan yasalgan (КРС, 836: chakmak I, 1. 'kremen', 2. 'spichki'); keyinchalik birinchi boʻgʻindagi a unlisi ä unlisiga, ikkinchi boʻgʻindagi a unlisi q undoshining taʼsiri bilan â unlisiga almashgan: chaq— + maq = chaqmaq > chäqmâq. Bu soʻz dastlab 'uchqun' maʼnosini anglatgan. Uchqun ikki toshni bir-biriga zarb bilan urib (chaqib) chiqarilgan, shunga koʻra uchqun chiqaruvchi asbob ham chaqmaq deb nomlangan.

CHAQMOQ II ' yashin' (atmosferada yuzaga keladigan elektr zaryadi). Momaqaldiroh tobora yaqinroqdan guldurab, yaqinroqda ch a q m o q chaqar edi (Parda Tursun). Eski oʻzbek tilida bunday maʼno asli chaqïn soʻzi bilan anglatilgan; chäqmâq II soʻzi esa chäqmâq I soʻzining ' uchqun' maʼnosi asosida yuzaga kelgan; keyin-chalik chäqmâq II soʻzi keng ishlatilib, chaqin soʻzi oz ishlatiladigan boʻlgan.

CHAQMOQ III 'toʻrtburchak shaklida tayyorlangan (qand)', 'shunday tayyorlangan qandning har bir dona — si'. Yarim piyola choyga ikki ch a q m o q qand koʻplik qiladi. Bu soʻz eski oʻzbek tilida chaq— feʼlining ' parchala-',    ' boʻlaklarga ajrat—' maʼnosidan -maq

qoʻshimchasi bilan yasalgan; keyinchalik birinchi boʻgʻindagi a unlisi ä unlisiga, ikkinchi boʻgʻindagi a unlisi q undoshining taʼsiri bilan â unlisiga al— mashgan: chaq— + maq = chaqmaq > chäqmâq III.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Atmosferaviy elektr zaryadi; yashin. ◆ Osmondagi dabdabali, ammo foydasiz chaqmoq boʻlishdan koʻra, yerda bir tutam olov boʻlib, bir gʻaribning qozonini qaynatmoq afzaldir. Uygʻun va I . Sulton, Alisher Navoiy.

Chaqmoq chaqdi Chaqmoq yalt etib koʻrindi. ◆ Mana chaqmoq chaqdi nogahon, Zimiston tun choki soʻkilar. R. Parfi . ◆ Guldur etib, bulut tarqab, Yalt-yult etib chaqmoq chaqdi. Hamza .

2 koʻchma Ut, uchqun. ◆ Hizning shahlo koʻzida nafrat chaqmogʻi yalt etib yondi-yu, oʻchdi. "Yoshlik" .

chaqmoq II

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Oʻt oldirish asbobi. ◆ Tohir shivirlab soʻradi: -Chaqmoq bilan tutan-tiriqnihamoldingmi?P. Qodirov, „Yulduz-li tunlar“ . ◆ Papiros chekish uchun olib yurgan chaqmogʻidan boshqa yorugʻ beradigan bir narsa yoʻq. Oydin, „Mardlik — mangulik“ .

Chaqmoq moʻylov Qop-qora, xushbichim moʻylov. ◆ Chaqmoq moʻylovini burab, doʻppisiga rayhon qistirgan Ikromjon.. gʻoʻza qator oralariga kirib ketdi. Mirmuhsin, „Qizil durralar“ .

chaqmoq III

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

chaqmoq telpak Tepasi duxobadan, jiyagi tulki, suvsar yoki qunduz moʻynasidan tikilgan qimmatbaho telpak. ◆ Xomtama boʻlma, sening kavushingga ular zor emas, moʻynadoʻzlar tikkan chaqmoq telpak-larni ham boshlariga urmaydilar. M. Osim, „Elchilar“ . ◆ Shunda eshikdan gimnastyorka, galife shim va chaqmoq telpak kiygan bir yigit engashib kirdi. "Yoshlik" .

chaqmoq IV

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

chaqmoq qand Toʻrtburchak shaklli qandning har bir boʻlagi. ◆ Kimyogar yangi bir zarra kashf etsa, Bu ijod boisi boʻlgan, hoynahoy, Stolning chetiga siz qoʻyib ketgan Bir chaqmoq qand bilan bir piyola choy. E. Vohidov .

chaqmoq V

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 s. t. Pista, bodom, yongʻoq va sh.k. qattiq poʻchoqli mevalarni yoki baʼ-zi xoʻl mevalarning danaklarini tishlab yoki biror narsa bilan urib yormoq. ◆ Abdi-shukur bodom-pista chaqib, achchiq choy ichib, yayrab oʻtirardi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Zarar qshggʻay danakni tishda chaqmoq. Ha-bibiy . ◆ Bola yongʻoqni chaqish uchun atrofiga koʻz yugurtirib, tosh qidirdi. "Yoshlik" .

2 Qatgiq narsani sindirib maydalamoq, boʻlak-boʻlak qilmoq; ushatmoq. ◆ Tosh chaqqan, sement qorgan ham oʻzim.. Mirtemir . ◆ Oppon qirrali stakan labiga tuxum urib chaqdi-da.. yaxshilab archib, lunjiga soldi. S. Ahmad, „Saylanma“ .

3 Bir-biriga urib, surtib, olov chi-qarmoq; yondirmoq. ◆ Gugurt chaqqandim, koʻ-zim toʻrdagi yogʻoch sandiqqa tushdi. Sh. Xol-mirzayev, „Yoʻllar, yoʻldoshlar“ . ◆ Baratov., papiros olib, gugurt chaqdi. S. Zunnunova, „Yangi direktor“ .

4 koʻchma Chaqa qilmoq (q. chaqa II 1). Yalang oyoq yurib koʻrsam, shagʻal barmoqlarimni cha-qib tashladi. H. Nazir, Bir tup gʻoʻza.

5 koʻchma Charchatmoq, urintirmoq. ◆ -Bugun loyda ishlaysan. Qorningni toʻqlamasang, loy chaqadi, — dedi [Yigitali]. T. Malik, „Ajab dunyo“ . ◆ Elchi Muhammadalini yoʻl chaqib qoʻygan, bir necha kundan beri oʻz mehmon-xonasida dam olib yotar edi. M. Osim, „Elchilar“ .

6 koʻchma Mazmun-mohiyatini anglamoq; yechimini topmoq. ◆ Iboralar koʻp, iboralarning maʼnolari ham koʻp, har birini chaqish kerak-ki, keyin qoʻlingda fonus boʻlib, yoʻlingni yoritadi. M. M . Doʻst, Lolazor. ◆ [Hafiz] Alyo-xinning etyudlarini yongʻoqday chaqib tash-lardi, qurgʻur. A. Muxtor, „Tugʻilish“ .

Magʻzini chaqmoq q. magʻiz I 3. ◆ Chakki boʻ-libdi, jiyan. Yer sotgan er boʻlmaydi, er yer sotmaydi. Mana bu gapning magʻzini chaq. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Pulga chaqmoq Qiymatini pul bilan belgilamoq, oʻlchamoq. ◆ Hosilni pulga chaqib koʻrsam, katta foyda olishim aniq boʻlib qoldi. "Yoshlik" . ◆ Hamma narsani pulga chaqib gaplashadigan savdo-garnamo Surʼatning xatti-harakatlari doimo Umidning jinini qoʻzgʻar, "nega buna-qasan?" derdi bazan u. Mirmuhsin, „Umid“ .

chaqmoq VI

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

chaq-moq

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

1 Tishlab yoki nayzasini sanchib jarohatlamoq, ogʻritmoq yoki zahar solmoq (ilon, chayon, ari kabi gazandalar, chumoli, burga, chivin kabi hasharotlar ha-qida). Maʼlumki, Hindistonda ilon cha-qishidan har yili minglab kishi halok boʻla-di. "Fan va turmush". ◆ Bir marta chayon chaqib oluvdi, hozir oʻsha esimga tushib ketdi. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ . ◆ Oyogʻini chaqayotgan chumolini ushlab, koʻzdan kechirdi. "Yoshlik" .

Puli chaqadi Narxi juda ogʻirlik, qim-matlik qiladi. ◆ Oʻzi yoqadi, puli chaqadi. Maqol .

2 koʻchma Achchiq gaplar aytmoq, zahrini sochmoq. -Qanday qilay, oʻlib boʻldim, — dedi ona koʻzidan yosh oqib, — ◆ otang oʻlgur chaqa-man deydi. Oybek, „Nur qidirib“ . ◆ Vaqt oʻt-gan sari onaning gumonlari asossiz ishonchga aylana bordi, u zaharli kinoyalar bilan kuyovini chaqib ola boshladi. F. Musajonov, „Bahor nafasi“ .

3 koʻchma Chaqimchilik qilmoq, ran tashib, gʻiybat qilmoq. ◆ ..u oʻzi ishlamagani ishlamagan, kishilar haqiga xiyonat qil-moqda. Ya na., bizni amirzodaga chaqadi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ K im sizga shunday deb chaqqan boʻlsa, bekor aytibdi. S. Abdulla, „Mavlono Muqimiy“ .

Antonimlari

ЧАҚМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Feʼl

chaqmoq chaqmoq

OʻTIL

Ruscha _ru

chaqmoq I
1 колоть, раскалывать; грызть, лущить; ◆ danak ~ колоть косточки (урюка);◆ semechka ~ лущить (грызть) семечки; ◆ birovning boshida yongʻoq ~ (букв. колоть орехи на чьей-либо голове) поедом есть кого-либо; ◆ gapning magʻzini ~ перен. постичь разгадать истинный смысл слов;
2 дробить; ◆ tosh ~ дробить камень (на щебень); tosh chaqadigan машина камнедробилка;
3 чиркать; ◆ gugurt ~ чиркать спичкой;
4 жалить; qoʻlimni ari chaqib oldi оса ужалила меня в руку;
5 перен. ябедничать, кляузничать; доносить; ◆ 

• pulga ~ перевести на деньги; puli chaqadi (букв. деньги жалят) не по карману; chaqib olmoq уколоть, уязвить; подпускать шпильки; bu soʻzlar uni chaqib olganday boʻldi эти слова словно ужалили её.
  

chaqmoq II:
◆ ~ qand пилёный (или кусковой) сахар; ◆ bir ~ qand кусочек сахара.

chaqmoq III
молния; ◆ ~ chaqdi сверкнула молния; ◆ ~day 1) как молния; ◆ ~day yonib сверкая как молния; ◆ ~day tez быстрый как молния, с быстротой молнии, молниеносно; 2) перен. нарядный, как куколка (преимущественно о девочке); ◆ ~day qiz нарядная девочка; ◆ qalpoq unga ~day yarashib turibdi шляпа очень идёт ей.

chaqmoq IV
1 зажигалка;
2 огниво с трутом; ◆ ~ poʻlat огниво; ◆ ~ tosh кремень.

chaqmoq V:
◆ ~ telpak = chaqmoqi telpak  ; см. chaqmoqi.