ogʻiz

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-gʻiz

Etimologiyasi

OGʻIZ I ’ikki lab oraligʻidagi teshik’, ’jagʻlar oraligʻidagi boʻshliq’. El o gʻ z i g a elak tutib boʻl-maydi (Maqol). Bu ot qadimgi turkiy tildagi ’teshik’ maʼnosini anglatgan agʻ otidan kichraytirish maʼnosini ifodalovchi -(ï)z qoʻshimchasi bilan hosil qilingan (ЭСТЯ, I, 82; ПДП, 355; Devon, I, 89; DS, 21); oʻzbek ti — lida a unlisi â unlisiga almashgan, ï unlisining qattiqlik belgisi yoʻqolgan: agʻ + ïz = agʻïz > âgʻiz I.

OGʻIZ II ’yangi tuqqan sigirning 3-4 kunlik sutini yigʻib pishirilgan pishloqsimon sargʻish taom’. Qoʻishi-mizning sigiri tuhhan ekan, o gʻ i z tarhatib yuribdi. Bu ot qadimgi turkiy tilda ’uvib tush-\ 'quyuq-lash-’ maʼnosini anglatgan agʻ- feʼlidan -(u)z qoʻshim-chasi bilan yasalgan (ЭСТЯ, I, 406; DS, 24); oʻzbek tilida a unlisi â unlisiga, u unlisi i unlisiga almashgan, na — tijada âgʻiz I soʻzi bilan shaklan teng kelib qolgan: agʻ-+ uz = agʻuz > âgʻiz II.
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi I

1. (3-sh. birl. ogʻzi) Ikki jagʻ oʻrtasidagi, ovqatlanish, soʻzlash yoki ovoz chiqarish uchun xizmat qiladigan boʻshliq. ◆ Baliqning ogʻzi. ◆ Ogʻiz boʻshligi. ◆ Odamning ogʻzi. ◆ Yaxshi gap ham bir ogʻizdan chiqadi, yomon gap ham bir ogʻizdan chiqadi. Maqol ◆ El ogʻziga elak tutib boʻlmaydi. Maqol ◆ Yoʻlchi uzumdan bir necha donani ogʻziga tashladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
2. Ikki lab va ularning bir-biriga tegib turgan joyi va atrofi. ◆ Ogʻzidan oʻpmoq. ◆ Gulnorning kichkina chiroyli ogʻzi hayratdan bir nafas ochilib, koʻzlari, "rostmi?" degan kabi Nuriga tikildi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
3. koʻchma Soʻzlovchi kishi, odam. ◆ Koʻp ogʻiz bir boʻlsa, bir ogʻiz yengiladi. Maqol ◆ —Ha, barakalla. Shuning uchun bunday gaplarni faqat ogʻizma-ogʻiz, oʻshanda ham faqat sinalgan, ishonchli ogʻiz orqali yetkaziladi. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
4. koʻchma Birovning qaramogʻida boʻlgan odam; xoʻranda, nonxoʻr. ◆ U duv-duv yosh toʻkar, qoʻllarini osmonga koʻtarib nola qilardi: -Xudovando! Bu na koʻrgilik? Endi netaman? Toʻqqiz ogʻizni qanday boqaman? S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . ◆ Bazzoz pochchaning bekorchi ogʻizga tobi yoʻq edi. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
5. Miltiq, toʻpponcha, minomyot, zambarak kabi otish qurollarining oʻq otilib chiqadigan teshigi, stvoli. ◆ [Yoʻlchi] Tishini qisirlatib dedi: -Toʻpning ogʻziga qoʻyib otib yuboringlar mani, qonxoʻrlar! Oybek, „Tanlangan asarlar“
6. Ichki boʻshligʻi, ichi boʻlgan narsalarning kirish-chiqish uchun xizmat qiladigan joyi, teshigi. ◆ Oʻraning ogʻzi. ◆ Gʻorning ogʻzi. ◆ Chayla ogʻzida qoʻlida tugun bilan Azizxon koʻrindi. Said Ahmad, „Ufq“
7. Idishlarning narsa olish-qoʻyish uchun xizmat qiladigan teshigi. ◆ Shishaning ogʻzi. ◆ Boʻrivoy ogʻziga doka oʻralgan sopol koʻzani bilagiga osib, biqiniga qoʻygancha Shirinquduqqa bordi. S. Nurov, „Narvon“
8. Koʻchaning, yoʻlning boshlanish, kiraverish joyi. ◆ Koʻcha ogʻzi.

Baloning ogʻzi - juda xavfli, qoʻrqinchli joy.
Besh barmogʻini (yoki panjasini) ogʻziga urmoq - q. besh I.
Bir (yoki ikki) ogʻiz gap (yoki soʻz) - ozgina gap, qisqa gap. ◆ -Saylanganidan beri bir ogʻiz hisobotini eshitganimiz yoʻq, — degan gaplar eshitildi. P. Tursun, „O‘qituvchi“ ◆ [Shirmonjon:] Ashurxon, ishlaringizni keyin qilarsiz. Keling, siz bilan ikki ogʻiz gaplashay, deb keldim. S. Zunnunova, „Olov“
Bir ogʻizdan - ayn. bir ovozdan q. ovoz 7. ◆ Oʻn nafar chashnachi bir ogʻizdan "aʼlo" baho qoʻyishdi. K. Mahmudov, „Qiziqarli pazandachilik“
Gapi (yoki soʻzi) ogʻzida qoldi - q. gap I 1. ◆ Bolta muallimning gapi ogʻzida qoldi. Togʻayga olayib qaradi. N. Norqobilov, „Toʻqnashuv“
Gapi ogʻzidan tushib ketadigan - gapini eplab gapirolmaydigan; noshud, landavur.
Gapi ogʻzida qolmoq - gapini oxirigacha yetkazolmay qolmoq, chala gapirmoq. ◆ Azizxonning gapi ogʻzida qoldi. Said Ahmad, „Ufq“
Gapini (yoki soʻzini) ogʻzidan olmoq (yoki ilib ketmoq) - q. gap I 1.
Darvoza ogʻzi - tar. shahar, qalʼa darvozasi yoki umuman darvoza yaqinidagi joy. ◆ Nazarida, xuddi shu darvoza ogʻzida velosiped ustasi borday boʻldi. Abdulla Qahhor, „Sarob“
Katta ogʻiz yoki ogʻzi katta - uncha-munchani pisand qilmaydigan; katta gapirishga oʻrgangan; maqtanchoq. ◆ Otasining davlati, katta ogʻiz, hovliqma va takabbur onasining erkalashi qoʻshilib, qizga ortiqcha gʻurur bergan, harakatlariga oʻzboshimchalik, qiliqlariga noz-karashma bagʻishlagan edi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
"Olma pish, ogʻzimga tush", deb oʻtirmoq - ishni tezroq bajarish uchun jon kuydirmaslik, oʻzi boʻlar, deb beparvo oʻtiraverish. ◆ Oʻzlari ham olma pish, ogʻzimga tush, deb qoʻllarini qovushtirib oʻtiravermasinlar-da, axir. Sh. Rashidov, „Boʻrondan kuchli“
Ona suti ogʻziga kelmoq - juda koʻp urinmoq, qiynalmoq, mashaqqat chekmoq. ◆ Bu atlaslarni Otaboydan undirguncha naq Qoʻziboyning ona suti ogʻziga keldi. Said Ahmad, „Choʻl shamollari“
Ogʻzi bemaza - q. bemaza 4.
Ogʻzi bilan ish bitiradigan - ishni oson fahmlaydigan, har qanday ishni gap bilan bitiradigan.
Ogʻzi bilan yuradigan - yomon gap tarqatadigan; gʻiybatchi.
Ogʻzi bormaydi - ayn. tili bormaydi q. til 2.
Ogʻzi botir - q. botir 1.
Ogʻzi buzuq (yoki yomon) - ayn. ogʻzi shaloq q. shaloq 3.
Ogʻzi boʻsh(lik) - q. boʻsh. ◆ Sevargul choy quyib uzatarkan, ogʻzi boʻshlik qilib qoʻyganiga koʻnglida pushaymon boʻldi. N. Qilichev, „Chigʻiriq“ Ogʻzi kuygan Pand yegan. ◆ Ogʻzi kuygan qatiqni puflab ichadi. Maqol ◆ Toʻgʻrisi, bu ishni u [Yigitali] hech kimga, hatto Safarbarovga ham ishonmadi. Chunki bu borada uning necha marta ogʻzi kuygan. I. Rahim, „Zangori kema kapitani“
Ogʻzi ochilib qolmoq - hayron boʻlib, hushi ketib qolmoq, hang-mang boʻlmoq. ◆ Xola labini burib, atrofda ogʻzi ochilib qolgan ayollarga hayrat bilan bir-bir qarab chiqdi. S. Nurov, „Maysalarni ayoz urmaydi“ ◆ Eshitib, Gʻuzordagilarning ogʻzi ochilib qoladi. Sh. Toshmatov, „Erk qushi“
Ogʻzi ochiq - roʻza tutmagan kishi; koʻza.
Ogʻzi qulogʻida (yoki qulogʻiga yetdi) - s. t. juda xursand boʻldi, suyundi. ◆ Toʻraning ogʻzi qulogʻida, koʻngli nimadandir taskin topgan edi. N. Fozilov, „Diydor“ ◆ Gʻulomjon.. ogʻzi qulogʻiga yetib kulardi. Mirzakalon Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“
Ogʻziga kuchi yetmagan - q. kuch.
Ogʻziga siqqanicha - koʻngliga kelganicha, xoxdaganicha (oshirib). ◆ Har kim oʻz qahramonligi haqida ogʻziga siqqanicha soʻzlay boshladi. „Latifalar“
Ogʻziga (yoki ogʻzi) tegdi - yeyish, ichishga muyassar boʻldi; yedi, ichdi, yetishdi. ◆ Shu yerda turib yangi apelsinga hali ogʻzim tekkani yoʻq. Said Ahmad, „Yulduz“
Ogʻziga urmoq - 1) soʻzlash uchun yoʻl qoʻymaslik, soʻzlatmay qoʻymoq. ◆ U-bu deydigan odamning ogʻziga urish kerak. Kim nima desa, men hamma vaqt ogʻziga uraman. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ 2) ayn. ogʻzini moylamoq. ◆ Toʻralarning ogʻziga urish uchun pulni boyvachcha beradi. Mandan nima ketadi. Oybek, „Tanlangan asarlar“
Ogʻziga qaramoq - (yoki tikilmoq) - 1) soʻzini diqqat bilan tinglamoq. ◆ Sidiqjon yuzlarcha kishi ogʻziga qarab turgan majlisni koʻz oldiga keltirib, juda katta tashvishga qoldi-yu, dami ichiga tushib ketdi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ 2) birovdan biror gap kutmoq, birovning biror narsa deyishini poylamoq; 3) birovning gapiga qarab ish tutmoq. ◆ Zavodda ishlaydigan mingdan ortiq erkak, shular qatori eri ham oʻshaning [Karomatning] ogʻziga qaraydi. Abdulla Qahhor, „Qizlar“
Ogʻziga qaratmoq - gapirib boshqalarning diqqatini oʻziga jalb qilmoq. ◆ Umuman, Aʼzamjon boshqalarni ogʻziga qaratishni yaxshi koʻrardi. Said Ahmad, „Ufq“
Ogʻziga qoqmoq - ayn. ogʻziga urmoq 1.
Ogʻzidagini (yoki ogʻzidagi oshni) oldirmoq - q. oldirmoq.
Ogʻzidan gullamoq - q. gullamoq II.
Ogʻzing qani desa, qulogʻini koʻrsatadigan - hech narsaga aqli yetmaydigan, anqov.
Ogʻzingga yogʻ (yoki moy) - biror yaxshi xabar keltirgan kishiga minnatdorlik bildirib aytiladigan ibora. ◆ Voy, ogʻzingizga yogʻ, oʻgʻlim! Kelin koʻradigan kunim ham bormikin! Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
Ogʻzingga qarab gapir! - q. gapirmoq 1. ◆ Ogʻzingizga qarab gapiring, tasqara boʻlib nima qipti! S. Zunnunova, „Olov“
Ogʻzingdan chiqarma - hech kimga ayta koʻrma. ◆ Boʻlar ish boʻlipti, endi hech kimga ogʻzingdan chiqarma. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
Ogʻzini moylamoq (yoki yogʻlamoq) - q. moylamoq.
Ogʻzini poylamoq - ayn. ogʻziga qaramoq 2. ◆ Kampir hamon kelinning ogʻzini poyladi, lekin kelindan hech bir hasrat qiladigan gap chiqmadi. Oydin, „Mardlik — mangulik“
Ogʻzining suvi kelmoq - biror narsani koʻrib, juda havasi kelmoq, yegisi yoki ichkisi kelmoq; koʻngli sust ketmoq.
Ogʻzining tanobi qochmoq - juda xursand boʻlmoq, suyunib ketmoq; iljaymoq. ◆ Toʻpaniso, oʻzi haqidagi maqtovga kelganda, ogʻzining tanobi qochib: -Men nima qilibman?.. Menda nima gap?.. Hech-da,— dedi. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
Ogʻiz birlik - ahillik, inoqlik. ◆ Davlat — ogʻiz birlikda. Maqol
Ogʻiz bogʻlar - shv. etn. toʻy qilish haqida qiz tomonning roziligini olish, unashtirish marosimi, fotiha.
Ogʻiz juftlamoq - gapirish uchun tayyorlanmoq, harakat qilmoq. ◆ Opa bir-ikki marta gapga ogʻiz juftladi-yu, gapirolmadi. Said Ahmad, „Ufq“
Ogʻiz koʻpirtirmoq - q. koʻpirtirmoq.</be>Ogʻiz ochmoq - 1) gapirmoq, soʻzlay boshlamoq. ◆ Mulla Abdurahmon yana ogʻiz ocholmadi. Chunki Safar boʻzchi "kitob soʻzi" bilan uni yengib qoʻydi. Abdulla Qodiriy, „Mehrobdan chayon“ 2) din. shom paytida biror narsa isteʼmol qilmoq, roʻzani ochmoq (roʻza tutgan kishilar haqida).
Ogʻiz solmoq - birovning qizini kelinlikka yoki oʻgʻlini kuyovlikka soʻramoq, soʻratmoq. ◆ Endi kimga ogʻiz solsang, gʻiring demay tegishi aniq. Said Ahmad, „Yulduz“ ◆ Toʻgʻri soʻzlab, men gapirdim yuzingga, Ogʻiz soldim uyda turgan qizingga. „Yodgor“
Ogʻizga olmoq - I) yemoq, ichmoq. ◆ Asli meni [ichishga] xoʻjayin oʻrgatdi. Ilgari bir qatra ogʻzimga olmas edim. Oybek, „Tanlangan asarlar“ 2) biror gapni gapirmoq, aytmoq; 3) birovning nomini aytib eslamoq, yoʻkdamoq. ◆ Orada bir necha kun oʻtdi — Muhammadrajab jim, Mirzamuhiddinni ogʻziga ham olmadi. Abdulla Qahhor, „Sarob“
Ogʻizga tushmoq - hamma yerda tez-tez tilga olinadigan boʻlib qolmoq, gap boʻlmoq; tanilmoq. ◆ Abdumalikning asarlari Moskvadagi sanʼatshunoslar orasida ham rostmana ogʻizga tushdi. „Yoshlik“ ◆ Men bu sirni shu choqqacha ichimda saqlab kelayotgan edim, endi aytmasam boʻlmaydi, chunki bu mish-mish ogʻizga tushib borayotipti. Abdulla Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“
Ogʻizda - faqat til uchida, shunchaki; yuzaki. ◆ Ayniqsa bu kolxozda musobaqa ogʻizda, qogʻozda. Oybek, „Oltin vodiydan shabadalar“
Ogʻizdan ogʻizga koʻchmoq (yoki oʻtmoq) - 1) bir avloddan ikkinchi avlodga ogʻzaki ravishda oʻtib kelmoq. ◆ Oʻzbek xalq ertaklari ogʻizdan ogʻizga oʻtib, asrlar boʻyi saqlanib kelmoqda. ◆ Qimmatbaho toshlar haqida qadim zamonlarda toʻqilgan gʻaroyib afsonalar hamon ogʻizdan ogʻizga oʻtib keladi. „Fan va turmush“ ; 2) odamlar orasiga tarqab ketmoq, gap boʻlmoq. ◆ Yoʻldosh ota kelayotibdilar, degan gap ogʻizdan ogʻizga oʻtdi. Said Ahmad, „Ufq“ ◆ Oqsoqolning qanday ajoyib tomoshalarni koʻrgani, qanday mehmonxonaga tushgani toʻgʻrisidagi gaplari quloqdan quloqqa, ogʻizdan ogʻizga oʻtdi. Parda Tursun, „Oʻqituvchi“
Ellik ogʻiz gap (yoki soʻz) - koʻp gap, ezmalik. ◆ Elakka chiqqan xotinning ellik ogʻiz gapi bor. Maqol

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

o-gʻiz

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi II

(3-sh. birl. ogʻizi) Yangi tuqqan sigirning uch-toʻrt kunli sutini yigʻib pishirilgan pishloqsimon taom. ◆ Ertalab Tozagul mehmon opani yangi tuqqan sigirning ogʻizi va oʻgʻirdan issiqqina chiqqan oqishoq tolqon bilan siyladi. H. Gʻulom, „Mashʼal“ . ◆ Birinchi sut — ogʻiz boʻladi, Sedanadan magʻiz boʻladi. Gʻafur Gʻulom, „Tanlangan asarlar“
Ogʻiz suti - yangi tuqqan sigirning xom suti.

Antonimlari

ОҒИЗ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

ogʻiz

• Fincha: suuhun, suu (fi)
• Turkcha: ağız (tr)
• Tuvacha: аас
• Yoqutcha: айах