Stegosauria (Antik Yunanca: Grekçe: στέγος stegos 'çatı' ve Grekçe: σαῦρος kertenkele, ia ise çoğul ekidir),bir kuş kalçalı (Ornitischia) dinozorkladıdır. Stegosaurların boynundan kuyruğuna kadar uzanan kemik plakalara sahip olan, dört ayaklı bir otçuldur. Bu türün en tanınmış ve temsilcisi stegosaurustur.
Stegosaurların 3'ten 9 metreye kadar ulaşabilen orta boylu bir dinozordur. Ön ayakları kısa ve güçlü, arka ayakları uzun ve diktir. Bütün ayakları geniş toynaklara sahiptir. Bütün Stegosaurlarda (ilkel Huayangosaurus hariç) arka ayaklarının ön ayaklarından uzun olması onu öne doğru eğik ve kafasının yere yakın olmasına neden olur. Arka ayağındaki kaval kemiğiyle uyluk kemiğiyle kıyaslandığında nispeten kısadır. Buradan hayvanın hantal olduğu anlaşılır. Kuyruğu uzun ve güçlüdür.[1]
Bir stegosaurların en büyük özelliklerinden biri sırtında kuyruğuna düzenli bir şekilde uzanan kemik plakalardır (Osteodermen). Cinsleri arasında bu kemik plakalar farklılık gösterir ve farklı görevleri vardır. Bazılarında (Stegosaurus und Lexovisaurus gibi) büyük, ince ve yaprak formlu, bazılarında (Tuojiangosaurus gibi) koni biçimli, bazılarına (Kentrosaurus gibi) diken şeklinde kemik plakalar vardır.[2] Kemik plakalar iskeletle direkt olarak bağlanmaz, deriye düzenli bir şekilde bağlanır. Başta bunların düz bir şekilde sırtta durduğu sanılmaktaydı fakat yeni buluntular bunların dikilebileceğini (hareket edebileceğini) gösteriyor. Bu plakalar savunma silahı olarak teori öne sürülmüştür, fakat savunmak için fazla kırılgan bir yapıya sahip ve yan tarafları savunmasız kalmıştır. Diğer teoriler ise bu plakaların bir termoregulasyon olabileceğini söylüyor ki bu da plakaların içindeki ince oluklarından büyük ihtimalle kan damarlarının geçtiğini gösterir.[3] Fakat bu teoriye karşılık diğer bütün plaka türleri ince ve yaprak şekilli değil, aksine koni biçimli veya diken şeklinde ve bu plakalar termoregulasyon yapamaz. Yeni bir teori ise bunun görsellik için olduğunu söylüyor. Bir ihtimal bunlar gösteriş için vardı, gruplar arası hiyerarşiyi kurmak için veya kur yapmak için. Olası bir durumda avcı etçil, büyük ve gösteriş ile korkutabilir. Diğer teorilerde bunun kimlik görevi olduğunu gösteriyor.[4] Tabii ki bu teorilerin hepsi aynı anda düşünülebilir.[kaynak belirtilmeli]
Bütün stegosaurların kuyruk bölgelerinde bir veya birden fazla dikenlere sahiptir. Plakaların zıddına deriye değil iskelete sert bir şekilde bağlıdır. Bu kuyruklar büyük bir ihtimalle düşmanlarına karşı savunma silahı olarak kullanır. Eski araştırmalar dikenlerin yukarı olma yönündeydi, yeni araştırmalar dikenlerin yanlara doğru olduğunu gösteriyor ki bu da savunma için daha uygun.
Tam olarak anlaşılmayan omuz bölgesindeki dikenler. Bu omuz dikenleri birkaç stegosaurda gözükür, Huayangosaurus, Tuojiangosaurus ve farklı olarak daha büyük Lexovisaurus ve Gigantspinosaurus gibi. Kentrosaurusta dikenler kalça bölgesinde olduğu düşünülüyordu, ama bu yanlıştır. Omuz dikenlerinin de savunma amaçlı veya görsel amaçlı olması tartışmalıdır.[5]
Stegosaurların kafaları vücutlarına oranla küçüktür ve kısa ayakları sayesinde yere yakın durur. Huayangosaurus'un ince ve uzun vücudu vardır. HuayangosauruslardaPraemaxillare (üst çenenin ön kısmı) daha fazla diş vardır, diğer stegosaurlarda diş yerine keskin gagalar vardır.
Stegosaurların dişleri küçük, gagaları üçgene benzer ve basit bir yapıya sahiptir. Belirgin bir çiğneme yüzeyi yoktur. Yiyecekleri tam olarak öğütemez. Alt çenenin kas yapısının zayıf olması göze çarpar, buradan çiğnemede nispeten zorlanacağı söylenebilir. Dişleri geriye doğru çekiktir, bu da stegosaurların yanakları olduğunu gösterir.
Stegosaurların kafataslarında beyne ayrılmış bölge küçüktür. En azından sadece zihni yetenekleri yerine getirebilmelidir. Aslında beyin hacmi vücut hacmine oranla %0,001'dir, fakat Ankylosauria ve sauropodların beyinleri daha küçüktür.[6]Stegosaurus ve Kentrosaurusların kafatasları şu an mevcuttur, bu kafatasına küçük ve uzun fakat güçlü koku alma yeteneği olan bir bire beyin sığıyor. Yine de dinozorların beynin kafatasını tamamen doldurup doldurmadığı bilinmemektedir (kertenkelelerde ve timsahlarda bu görülmez fakat kuşlarda görülür). Allometriye göre büyük hayvanların küçük hayvanlara oranla daha büyük beyinleri vardır. Bir diğer gerçek, stegosaurlar 70 milyon yıl yaşamışlardır, bu onların mükemmel zekasını gösterir.
Hayvanın tanımlanmasından sonra kalça kısmında omurga kanalında büyük bir oyuk keşfedildi, beynin 20 katı kadar daha büyük bir iç yapı vardı. Bunlar stegosaurların refleks ve vücut hareketleri için "ikinci beyin" yaygın görüşüne götürüyor. Bugün "ikinci beyin" görüşü olamayacağı kanıtlanırsa bu oyuğun içinde kuşlarda olduğu gibi glikojen bulunduruyor olabilir. Bu oyuk sinirlerin bakımı için de mevcut olabilir fakat tam işlevi kesin olarak bilinmemektedir.
Diğer dinozorlarla karşılaştırıldığında nispeten daha az fosiller bulunur. Bu yüzden sosyal olup olmadığını anlamak neredeyse imkânsızdır.
Sadece Kentrosaurus kalıntılarında diğer hayvanlarla beraber olduğu bulunmuş, en azından geçici bir sürü oluştururlar. Diğer türler için şimdilik bunu söyleyemeyiz. Yukarıda bahsedildiği gibi kemik plakalar ve omuz dikenleri görsel iletişim - hiyerarşi kurmak veya kur yapmak için görev görmüş olabilir. Seksuel diformizmin (omuz dikenlerinin uzunlukları, kaburga kemiklerin farklı sayılarda olması gibi) basit bir işareti olabilir, daha doğru çıkarımlar için yeterli delil yoktur.
Stegosaurların şahsi gelişimleri tanımlamak neredeyse mümkün değildir. Yuva, yumurtalar, kabukları veya yavruları (genç stegosaurların iskeletleri) gibi buluntular bulunamamıştır.
Stegosaurların alçak yerleştirilmiş kafatasları ve dişleri bunların daha çok yere yakın (1 metreye kadar) bitkilerden beslenir. Büyük ihtimalle kara yosunları, eğrelti, Cycadales, iğne yapraklılar veya meyvelerle beslenir. Bir teoriye göre kuyruğun yarımıyla arka ayaklarının üstünde durarak 6 metredeki bitkilere bile uzanabileceğini söylüyor. Diğer araştırmacılar ayağa kalkmanın kuyruğun yapısına uygun olamayacağını söylüyor. Yukarıda bahsedildiği gibi dişlerin küçük ve çiğneme kaslarının zayıf olduğudur. Beslenmedeki yöntemler tam olarak açıklanamamıştır. Diğer otçul dinozorlarla çelişkilidir, aynı zamanda stegosaurlarda Gastrolith bulunmamıştır.
Stegosaurlarla ilgili en erken buluntular 19. yy'ın ortalarında İngiltere'de bulunmuş ve Owen, Mantell ve Seeley tarafından araştırılmıştır. Parçalanmış buluntular nedeniyle tam olarak bu hayvan hakkında bilgi edinilememiştir, bunlar bugün Dacentrurus ve Lexovisaurus diye bilinen stegosaurlardır.
Othniel Charles Marsh 19. yy'ın sonunda stegosaurların fazla olduğu Kuzey Amerika'da ilk defa doğru bir hayvan resmi çizmiştir. Charles Gilmore 1914'te stegosaur araştırmasının detaylı çalışması yayınlanmıştır. Bir sonraki önemli buluntu ise Werner Janensch tarafından birinci dünya savaşından kısa süre önce Afrika'da bulunan Kentrosaurus'tur.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Çin stegosaurları gündeme gelmiştir, farklı olarak Sichuan'da bulunan Shaximiao-Formlu stegosaurdır. Bugüne kadar bulunan en son buluntu 2001'de Miragaia Portekiz'de bulunan Morrison-Formlu Hesperosaurustur.
Stegosaurların sağlam kalmış fosil kalıntıları Kuzey Amerika, Batı Avrupa, Doğu Asya ve Afrika'da bulunmuştur; ayak izleri ve tek kemikler Güney Afrika'da ve Avustralya'da bulunmuştur. Sonuç olarak bu hayvan bütün dünyaya yayılmıştır. Bu yayılmanın nedeni kıtaların daha önceden tek bir süperkıta Pangaea'dır. Superkıtanın bölünmesiyle bütün dünyaya yayılmıştır.
Bilinen en eski stegosaur ayak izi Jura'nın başlarındadır (Hettangium yaklaşık 198 milyon yıl önce). Fakat bunlar tartışmalı ayak izleri olarak ele alınır. Bulunan en eski tek kemik orta Jura (Bajocium)'ya aittir. Bilinen en eski temsilcisi Huayangosaurus yaklaşık 170'ten 168 milyon yıl önceye kadar yaşamıştır. En parlak zamanları Jura'nın sonlarında (168'den 145 milyon yıl öncesine kadar) bu zamana uygun birçok buluntular vardır.
Kretase'nin sonlarına doğruda birkaç örnek bulundu. En son tanımlanan örnek 100 milyon yıl önce nesli tükenen Wuerhosaurus'tur. Fakat bu bir ihtimal Kretase'de zamanında gelişen ankylosaurialar da olabilir. En genç stegosaur buluntusu Dravidosaurus 85 milyon yaşında ve Hindistan'da ama stegosaurların Kretase döneminde Hindistan'da (o zamanlarda bir adaydı) hayatta kalmaları biraz düşündürücü. Dravidosaurus buluntu ise fazla deforme olmuştur, bazı araştırmacılar bunun Plesiosaurier olduğunu söylüyor.
Stegosaurlar gelişmiş hayvanlardır. Huayangosauridae (Huayangosaurus tek bir örneği vardır) ve Stegosauridae diye iki gruba ayrılır. Huayangosaurusu stegosauriadan ayıran şey Praemaxillare (çenenin ön kemiği) hâlâ diş taşıyordu ve arka ayaklar ön ayaklarla eşitti.
Stegosaurianın içinde olan Dacentrurus ve büyük ihtimalle Chungkingosaurusta diğer örneklerin özeti olabilir. Stegosaurların iç grupları tam olarak anlaşılamamıştır.[8]
^Octávio Mateus, Susannah C. R. Maidment, Nicolai A. Christiansen: A new long-necked „sauropod-mimic“ stegosaur and the evolution of the plated dinosaurs. In: Proceedings of the Royal Society. Series B: Biological Sciences. Bd. 276, Nr. 1663, 2009, ISSN 0950-1193 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., S. 1815–1821,doi:10.1098/rspb.2008.1909.
