İçeriğe atla

Sputnik Planum

Koordinatlar: 20°K 180°D / 20°K 180°D / 20; 180
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Sputnik Planum
Plüton'daki Sputnik Planum'un açıklamalı haritası
Özellik türüOva
KonumTombaugh Bölgesi, Plüton
Koordinatlar20°K 180°D / 20°K 180°D / 20; 180[1]
Çap1492 km
Boyutlar1050 km × 800 km
KaşifNew Horizons
EponimSputnik 1
Başlığın diğer anlamları için Sputnik (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Sputnik Planum, Plüton'da 1.050 ila 800 km boyutlarında[2] (Hudson Körfezi'ne benzer büyüklükte) yüksek albedolu buzlu bir yayladır. Çoğu kuzey yarıkürede bulunmakta olmasına rağmen ekvatoru geçmektedir. Çoğu düzensiz çokgenlerle kaplı olan U şekilli vadilerle birbirinden ayrılmış bir yüzeye sahiptir. Çokgenler ortalamada karşıdan karşıya 33 km'dir.[2] Bâzı durumlarda U şekilli vadiler, bloklu dağlar veya tepelerle doludur ya da koyu malzeme içerir.[3]  Sputnik Planum, kalp şeklindeki Tombaugh Regio'nun batı lobunu oluşturur. Yüzeyinde süblimasyona delil teşkîl eden rüzgâr çizgileri görünmektedir.[4][5][6] Karanlık çizgiler birkaç kilometre uzunluğunda olup hepsi aynı yöndedirler.[3] Yayla, aynı zamanda büyük ihtimalle süblimasyonun meydana getirdiği çukurlar ihtiva eder.[3]  Sputnik Planum (Sputnik Düzlemi), adını Dünya'nın ilk yapay uydusundan almıştır. Planumda New Horizons tarafından tespit edilebilir hiçbir krater olmadığından yüzeyin 10 milyon yıldan daha genç olması gerektiği sonucuna varılmıştır.[7]

Bileşimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaylayı birleştiren buzun esasen azot buzu olduğu, daha küçük bir kısmınınsa karbon monoksit ve metan buzu tarafından meydana getirildiği düşünülse de nisbî oranları kesin olarak bilinmemektedir.[8]  Plüton'nun çevre sıcaklığında (38 K (-235 °C; -391 °F)) azot ve karbon monoksit buzları daha yoğun ve daha az sert olduğundan dondurma benzeri akışları mümkündür; azot buzu, bu şartlarda en uçucu olan buzdur.[2]

Konveksiyon hücreleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Sputnik Planum ve çevresinin (bağlam) konveksiyon hücre marjları siyah çizgilerle gösterilen jeolojik haritası.

Çokgensel yapı, dahilî ısıyla meydana gelip hücrelerin merkezlerinden yukarı yükselip yayılan, sonra hücre çeperlerinde batan azot/karbon monoksit buzunun konveksiyonuna işaret eder. Konveksiyon hücreleri, en yüksek yerleri merkezleri olacak şekilde 100 m kadar dikey yükseklik farklılıkları vardır.[9][10] Azot buzunun konveksiyon hücrelerini modellemede derinliklerinin, genişliklerinin yaklaşık olarak onda biri ya da planumun çoğu için 3–4 km kadar olduğu ve yılda en fazla takriben 7 cm'lik bir akışı olduğunu göstermektedir.[2] Hücreler geliştikçe hücre marjları kapalı ve terk edilmiş hâle gelebilir (İng. pinched off and abandoned).[9]

Planumun görüntülerindeki görünür buz akışının diğer bariz göstergeleri, (Tombaugh Regio'nun sağ lobu olan) komşu doğu dağlık bölgeden muhtemelen oradaki azot buz birikimine reaksiyon olarak[8]  ovaya akan vadi tipi buzullar olduğu gibi planumdan bitişik çöküntülerin içine akıp onları dolduran buzlar da örnek olarak gösterilebilir. Planumun çok sayıda bloklu (bir tarafından öbür tarafa bir ilâ birkaç kilometre tutan) tepeleri olup bunların hücre kenarlarında 20 km'ye kadar varan şeklî kümeleşmeleri bulunmaktadır; bunlar buzul akışı ile planumun üzerinde hareket ettirilen ve daha sonra konveksiyon ile oluklar içinde toplanan su buzu kabuğundan ayrılmış parçalar olabilirler.[2] Bâzı durumlarda tepeler, buzulların giriş yolları boyunca zincirler oluşturur gibi görünüyor ve ayrıca konveksiyon olmayan bölgelerde, azot buzunun çok sığ olduğu yerlerde takılıp kalabiliyor.[11]

Planumda kırılmalardan ve azot buzunun süblimasyonundan kaynaklandığı düşünülen çeşitli çukurlar vardır; bu çukurlar da konveksiyon hücrelerinin civarında toplanır.[2] Genellikle buz süblimasyonunda geriye kalan tolinlerden veya çukurların buzu tamamen delmiş olması durumunda altındaki koyu renk zeminden dolayı çukurların dipleri koyu renktir. Konveksiyon hücrelerinin belirgin olmadığı planum bölgelerinde çukurlar daha çoktur.

Sınırlayan dağlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sputnik Planum, kuzeybatısında üzerine muhtemelen bitişik su buzu yaylalarının çökmesiyle meydana gelmiş kaotik bloklardan müteşekkil el-İdrîsî Dağları ile sınırlıdır.[2]

Sputnik Planum, güneybatısında yüzey üzerinden 1,6 km yükselen Hillary Montes[12] ve yüzey üzerinden 3,4 km yükselen daha güneydeki Norgay Montes[13] ile sınırlanmıştır. Bu dağların aynı zamanda kaotik, bloklu görünümleri vardır. Dağlar, 29 Mayıs 1953 tarihinde Dünya'nın en yüksek zirvesi olan Everest Dağı'na ulaşan ilk dağcılar olan Yeni Zelandalı Sir Edmund Hillary ve Nepalli Şerpa Tenzing Norgay'ın anısına adlandırılmışlardır.[14] Düzlükteki bâzı tepe grupları uzay araçlarına, mesela uzaya ilk fırlatılan Brezilya uydusu "Coleta de Dados" şerefine adlandırılmışlardır.[15]

Hemen Norgay Montes (bağlam)'in güneybatısında, merkezî bir çukuru olan büyük dairesel Wright Mons bulunmaktadır. Bu dağ, muhtemel bir buz yanardağı olarak belirlenmiştir.[16][17]

Menşei

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sputnik Planum, sonradan uçucu buzlarla dolan bir çarpış havzası olarak meydana gelmiş olabilir.[2]

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Sputnik Planum'un komposit resmi
    Sputnik Planum'un komposit resmi
  • Pluto'da donmuş karbon monoksit, Sputnik Planum'da yoğunlaşmıştır (kısa kontürler daha yüksek seviyeleri temsil eder)
    Pluto'da donmuş karbon monoksit, Sputnik Planum'da yoğunlaşmıştır (kısa kontürler daha yüksek seviyeleri temsil eder)
  • Sputnik Planum - yakın çekim görüntülerinin mozaiği[4][5][6]
    Sputnik Planum - yakın çekim görüntülerinin mozaiği[4][5][6]
  • Tombaugh Regio'nun görünümü (Plüton'un 'Kalbi'). Sağdaki parlak beyaz yayla, Sputnik Planum'dan atmosfere ile taşınan nitrojen ile kaplanmış olup (solda) daha sonra buz olarak birikmiş olabilir.
    Tombaugh Regio'nun görünümü (Plüton'un 'Kalbi'). Sağdaki parlak beyaz yayla, Sputnik Planum'dan atmosfere ile taşınan nitrojen ile kaplanmış olup (solda) daha sonra buz olarak birikmiş olabilir.
  • El-İdrîsî Montes'in kenarından Sputnik Planum kuzey 'kıyısı' boyunca yakından görünümü.
    El-İdrîsî Montes'in kenarından Sputnik Planum kuzey 'kıyısı' boyunca yakından görünümü.
  • Konveksiyon hücre marjlarını temsil eden güney Sputnik Planum (bağlam)'daki oluklar. Sol alttaki oluklardaki karanlık noktalar çukurlardır.[18]
    Konveksiyon hücre marjlarını temsil eden güney Sputnik Planum (bağlam)'daki oluklar. Sol alttaki oluklardaki karanlık noktalar çukurlardır.[18]
  • Azot buzunun bitişik çöküntülere akıp doldurduğu öne sürülen Kuzey Sputnik Planum'u (bağlam).
    Azot buzunun bitişik çöküntülere akıp doldurduğu öne sürülen Kuzey Sputnik Planum'u (bağlam).
  • Muhtemelen azot buzundan müteşekkil buzulların Sputnik Planum'un (bağlam) doğu tarafına bitişik arazilerdeki vadilerden akışı; kırmızı oklar vadi genişliklerini, mavi oklar belirgin azot akımı cephesini gösterir
    Muhtemelen azot buzundan müteşekkil buzulların Sputnik Planum'un (bağlam) doğu tarafına bitişik arazilerdeki vadilerden akışı; kırmızı oklar vadi genişliklerini, mavi oklar belirgin azot akımı cephesini gösterir
  • Arkadan aydınlatmalı şekilde görüntülenmiş (bağlam), Sputnik Planum'un doğu kenarına akan azot buzu buzulları; vadiler 3 ila 8 km genişliğindedir
    Arkadan aydınlatmalı şekilde görüntülenmiş (bağlam), Sputnik Planum'un doğu kenarına akan azot buzu buzulları; vadiler 3 ila 8 km genişliğindedir

Hareketli videolar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Blue, Jennifer. "Sputnik Planum". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS Astrogeology Research Program.
  2. ^ a b c d e f g h Lakdawalla, Emily (21 Aralık 2015). "Pluto updates from AGU and DPS: Pretty pictures from a confusing world". The Planetary Society. 24 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2016. 
  3. ^ a b c Gary, Stuart. "NASA'S New Horizons discovers frozen plains in the heart of Pluto's 'Heart'". Erişim tarihi: 27 Temmuz 2015. [ölü/kırık bağlantı]
  4. ^ a b "New high-resolution images show Pluto's 'icy, frozen plains'". TheVerge.com. 26 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015. 
  5. ^ a b "New Horizons". Pluto.jhuapl.edu. 20 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015. 
  6. ^ a b Staff (17 Temmuz 2015). "NASA – Video (01:20) – Animated flyover of Pluto's icy mountain and plains". NASA & YouTube. 26 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015. 
  7. ^ Marchis, F.; Trilling, D. E. (20 Ocak 2016). "The Surface Age of Sputnik Planum, Pluto, Must Be Less than 10 Million Years". PLOS ONE. 11 (1). ss. e0147386. doi:10.1371/journal.pone.0147386. 
  8. ^ a b Umurhan, O. (8 Ocak 2016). "Probing the Mysterious Glacial Flow on Pluto's Frozen 'Heart'". blogs.nasa.gov. NASA. 19 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2016. 
  9. ^ a b Keeter, B. (11 Ocak 2016). "'X' Marks a Curious Corner on Pluto's Icy Plains". NASA. 16 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2016. 
  10. ^ Kornfeld, L. (9 Ocak 2016). "New high-resolution images show ice flow on Pluto's surface". Spaceflight Insider. 31 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2016. 
  11. ^ "Pluto's Mysterious, Floating Hills". New Horizons mission web site. Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory. 4 Şubat 2016. 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2016. 
  12. ^ "NASA's New Horizons Discovers Exotic Ices on Pluto". SciNews.com. 24 Temmuz 2015. 18 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2015. 
  13. ^ Staff (18 Temmuz 2015). "APOD: 2015 July 18 – Fly Over Pluto". NASA. 20 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2015. 
  14. ^ Pokhrel, Rajan (19 Temmuz 2015). "Nepal's mountaineering fraternity happy over Pluto mountains named after Tenzing Norgay Sherpa - Nepal's First Landmark In The Solar System". The Himalayan Times. 13 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2015. 
  15. ^ "Brasil recebe nomenclatura em Plutão". GOASA. 2 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2016. 
  16. ^ "At Pluto, New Horizons Finds Geology of All Ages, Possible Ice Volcanoes, Insight into Planetary Origins". New Horizons News Center. The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory LLC. 9 Kasım 2015. 18 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2015. 
  17. ^ Witze, A. (9 Kasım 2015). "Icy volcanoes may dot Pluto's surface". Nature News and Comment. Nature Publishing Group. 21 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2015. 
  18. ^ Chang, Kenneth (17 Temmuz 2015). "Pluto terrain yields big surprises in New Horizons images". New York Times. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015. 

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sputnik_Planum&oldid=33132650" sayfasından alınmıştır