Sade (festival)
| Sade Farsça: جشن سده | |
|---|---|
 İran'da sade | |
| Diğer adı | Jashn-e Sadeh |
| Kutlayanlar |  İran Tacikistan |
| Tarih | 10 Bahman (Ocak 29, 30 veya 31) |
| Sıklık | Yıllık |
| Bağlantılı günler | Nevruz, Tirgan, Mehregan, Yelda |
Sade (Farsça: سده), Ahameniş İmparatorluğu'na kadar uzanan İran festivalidir.[1] Sade, Nevruz'dan 50 gün önce kutlanır. Farsça'da "Sade" kelimesi "yüz" anlamına gelir ve baharın başlamasına yüz gün kaldığını ifade eder. Sade, eski İran'da görkemli bir şekilde kutlanan bir kış ortası festivalidir.[2] Aynı zamanda ateşin onurlandırıldığı ve karanlık, don ve soğuğun yenildiği bir şenlikti.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Efsanelere göre, mitolojik Peşdadiyan hanedanının (Peşdad, Kanun vermek anlamına gelir) 2. kralı olan Huşeng, Sade geleneğini başlattı. Rivayete göre Huşeng bir gün dağa tırmanırken bir yılan gördü ve ona bir taş atmak istedi. Taşı fırlattığında, başka bir taşa çarptı ve her ikisi de çakmak taşı olduğundan ateş çıktı ve yılan kaçtı. Huşeng bu şekilde ateş yakmayı keşfetti.[3] Sevinen Huşeng, Tanrısı kendisine ateş yakma sırrını açıkladığı için şükretti. Ardından, "Bu, Tanrı'dan gelen bir ışık. Dolayısıyla ona hayran olmalıyız" dedi.
Dini inançlara göre Jashn-e Sadeh, ışığın, ateşin ve enerjinin önemini hatırlatır; Tanrı'dan gelen ışık, yarattığı varlıkların kalplerinde bulunur.
Eski zamanlarda Jashn-e Sadeh ateş yakılarak kutlanırdı.[4] Zerdüştler için Sade'ye hazırlığın en önemli kısmı, festivalden bir gün önce odun toplamaktır ve bu gelenek bazı bölgelerde hala devam etmektedir. Ergenlik çağındaki erkek çocuklar birkaç yetişkin erkek eşliğinde, İran'da yaygın bir çöl bitkisi olan deven dikeni toplamak için yerel dağlara giderlerdi. Çoğu çocuk için bu, ailelerinden ilk kez ayrılma deneyimi olurdu. Bu vesile, erkek çocukların ergenlikten yetişkinliğe geçişlerini simgeleyen ve onların olgunluğa doğru attıkları önemli bir adım olan bir geçiş ayini niteliğindedir. Topladıkları deven dikenlerini şehirlerindeki tapınaklara götürürlerdi. Eğer bu, çocukların ilk kez katılımıysa, eve döndüklerinde arkadaşları ve ailelerinin de hazır bulunduğu bir kutlama yapılırdı.
Eski çağlarda ateşler her zaman su kaynaklarının ve tapınakların yakınlarında yakılırdı [bkz: Ateşgede]. Ateşin asıl amacı, güneşe yeniden can vermek ve yazın sıcağı ile ışığını geri getirmekti. Aynı zamanda suyu buza çevirerek bitkilerin köklerini öldürebilen don ve soğuğun şeytanlarını kovmak için de yakılıyordu.
Ateş bütün gece boyunca yanardı. Ertesi gün sabahleyin kadınlar ateşe gider, her biri tapınağın "kutsal ateşinden" yeni bir parlak ateş yakmak için küllerinden küçük bir parça alırdı. Bu, Sade ateşinin kutsallığının mahalledeki her eve yayılması anlamına gelir. Ateşten geriye kalanlar ise, tek bir kapta toplanıp bir sonraki yıla kadar tapınakta saklanması için tekrar türbeye götürülürdü. Bu şekilde ateş yıl boyunca yanmaya devam ederdi. "Sonsuz ateş" aynı zamanda insanların kalplerinde ateşli bir alev gibi hep canlı kalan yurt sevgisini de simgelemektedir.
Şenlikler normalde üç gün boyunca devam ederdi. Akşamları yemek yiyerek ve yiyecek bağışında bulunarak geçirilirdi. Kuzu etinden hazırlanan yemekler fakirlere dağıtılırdı.
7. yüzyılda Müslümanların İran'ı fethinden sonra Sade kutlamalarına dair en ayrıntılı rapor, 10. yüzyılda İsfahan yöneticisi Ziyârî Hanedanı'nın hükümdarı Merdâvîc döneminde gelmiştir. Ziyari Hanedanı, Fars geleneklerini korumak için ellerinden geleni yapmıştır. Zayenderud nehrinin her iki yakasına özel olarak yapılmış metal tutucular içerisinde ateş yakılmıştır. Havai fişekler gökyüzünü aydınlatırken yüzlerce kuş serbest bırakılmıştır. Zengin ziyafet masalarında kızarmış kuzu, dana eti, tavuk ve diğer birçok yemek sunulurken havai fişek gösterileri, dans ve müzik etkinlikleri düzenlenmiştir.
Jashn-e Sadeh, İran'ın Kerman ve Yazd gibi şehirlerinde antik geleneklere uygun şekilde kutlanmaya devam eder. Her yıl Tahran'ın Kerec kentinde bulunan Kuşke Varjavand bahçelerinde de İranlı Zerdüştler ve Fars kültürüyle ilgilenenler tarafından büyük bir coşkuyla kutlanır.
Bazı kutlamalarda ateşler açık havada yakılırken, bazı kutlamalarda tüm etkinlikler Zerdüşt tapınaklarının içinde gerçekleştirilir. Deve dikeni toplama geleneği günümüzde büyük ölçüde unutulmuş olsa da, bu geleneği korumak için çabalar devam etmektedir. Her yıl nevruz'a 50 gün kala İran'ın her yerinde ve hatta ülke dışında bile Jashn-e Sade'yi anlatan toplantılar ve kutlamalar düzenlenmektedir.
Kutlamalarda insanlar bir araya gelerek dua eder ve ardından el ele tutuşarak bir daire oluşturup ateşin etrafında dans ederler. Bu, baharın yaklaşmasını ve karanlığın yenilgisini simgeler.
Her yıl, İran ve diğer ülkelerde binlerce Zerdüşt, baharın gelişini ve kötülüğe karşı sembolik mücadelesini simgelemek için açık alanda odun yakarak Jashn-e Sade dini bayramını kutlar.
Yazd yakınlarında bir dağda, Çak-Çak Ateş Tapınağı olarak adlandırılan bir mağara bulunmaktadır. Her yıl Sade bayramı sırasında bu tapınakta özel törenler düzenlenmektedir. İslamiyet'in doğuya doğru yayıldığı M.S. 640 yılında, son Zerdüşt prensesinin bu mağarada saklandığına inanılmaktadır.
Her ne kadar İranlıların çoğunluğu için Sade dini bir anlam taşımasa ve gün batımında ateş yakıp eğlenmek dışında özel ritüeller bulunmasa da, tüm inançlardan İranlılar bu günde kadim geleneklerini sürdürmek ve yaratılışın değerini kutlamak için kolektif bir çaba gösterirler.
Sade, karmaşık bir tarihe sahiptir ve festivalin kutlanması için iki farklı tarih belirlenmiştir. Daha önce de belirtildiği gibi, yeni yılın başlamasına 50 gün (100 gün ve gece) kala (veya Ayathrima gahambarından sonraki yüzüncü gün) kutlanan güne ek olarak, diğer kutlama ise dini yeni yıla yüz gün kala yapılmaktadır (dini yeni yıl, mutlaka baharın başlangıcıyla aynı değildir). Neden iki farklı Sadeh Festivali olduğu ve farklı bölgelerin neden farklı tarihlerde kutladığı tam olarak bilinmemektedir. Zerdüştlerin birçok kutsal günü geçmişte olduğu gibi günümüzde de iki kez kutlanmaktadır; bunun 3. yüzyılda yapılan takvim reformuyla ilişkili olması muhtemeldir.
2017 yılından bu yana Sade, Tacikistan Hükûmeti tarafından resmi olarak tanınmakta ve kutlanmaktadır.[5]
2023 yılının 30 Ocak tarihinde İran'ın birçok şehrinde Sade kutlamaları gerçekleştirildi.[6] Devam eden protestolara rağmen çok sayıda insan Sade'yi kutladı ve ülke genelinde ateş yakarak bu bayramı simgeleştirdi.[6] Sade'yi kutlayan şehirler arasında Tahran, Tebriz, İzeh, Ahvaz, Şiraz, Kerman, Sanandaj, Isfahan, Zencan, Kermanşah, Yezd, Malayer, Meşhed ve Hormozgan'ın bazı şehirleri yer aldı.[6][7] Tahran'da ise Amanieh, Şehre-Ara, And, Şahriyar, Heft-Aviz, Ekbatan, Beheşti ve Sührevardi semtleri ateş yakılarak Sade'nin kutlandığı mahallelerden bazılarıydı.[6][7] Ayrıca bazı insanlar kuzey Tahran dağlarında toplanarak ateş yakıp Sade'yi kutladılar.[7]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ ""Sadeh" Ancient Persian Fire Fest". Mehr / Payvand. 31 Ocak 2010. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2014.
- ^ "SADEH Festival and the Muslims who Convert to Zoroastrianism". Iranian.com. 3 Şubat 2011. 19 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2014.
- ^ Bahrami, Askar, Jashnha-ye Iranian, Tehran, 1383, p. 51.
- ^ "Celebrating the Sadeh festival". AP / Dawn.com. 31 Ocak 2012. 1 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2014.
- ^ "اولین جشن رسمی سده در تاجیکستان". February 2018. 16 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2024.
- ^ a b c d "برگزاری جشن سده در شهرهای مختلف ایران و سر دادن شعارهای شبانه و دیوارنویسی ضدحکومتی". ایران اینترنشنال (Farsça). 31 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2023.
- ^ a b c "برگزاری جشن سده در شهرهای مختلف ایران همراه با شعارهای ضد حکومتی". رادیو فردا (Farsça). 31 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2023.
