Vèneto

**Vèneto**
Vèneto (vec); Veneto (it)
	; someja da satełite in otobre ;
Pozision
	45°26′23″N 12°19′55″E
Stato	Itàłia
Capitałe	Venèsia
Popołasion
Totałe	4 869 830 (2021)
Densità	265,45 hab./km²
Zènaro
Demònemo	vènet, vènete, vèneti, vèneta, vèneto
Speransa de vita	83,4 (2017)
Zeografia
Parte de	Pianura Vèneto-furlana
Àrea	18 345,35 km²
Bagnà da	Pò, Àdeze, Brenta, Piave, Livensa, Bacajon, Tajamento e mar Adriàtego
Altitùdene	180 m
Rente a	Tiroło ; Emìlia-Romagna ; Lonbardia ; Friułi-Venèsia Jùlia ; Carìnsia ; Trentin–Alto Àdeze/Südtirol
Dati istòreghi
Avegnimento ciave	Referendum par l'independensa del Veneto del 2014 ; Referendum consultivo su l'autonomia del Veneto del 2017
Dì festivo	Festa patronałe(25 de apriłe)
Patrono	Marco Vanzełista
Organizasion pułìtega
Òrgano ezecutivo	Zonta rejonałe del Vèneto (it)
Òrgano lejislativo	Consejo rejonałe del Vèneto (it)
Presidente del Vèneto	Luca Zaia (13 de apriłe del 2010)
Economia
Taso de dezocupasion	5,8 %
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-2	IT-34
Fuzo oràrio	UTC+1 ; UTC+2
Còdaze NUTS	ITH3
ID ISTAT	05
Preza ełètrega	tipo L, Europlug e tipo F (schuko)
	Premi Medaja de pùblega benemerensa de ła Protesion Siviłe ;
Sito web	regione.veneto.it

Dezanbìgua – Se te serchi ła łéngua che se parla in Vèneto, védarse Łéngua vèneta

El Vèneto ła ze 'na rezion (sirca 18 400 km², sirca 4 900 000 àneme, caołogo Venesia) del nord-est de l'Itàlia.
El confina a nord co l'Aostria, a est col Friul-Venesia Jułia e col Mar Adriàtego, a sud co l'Emiłia-Romagna e a ovest co ła Łonbardia e col Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze.

(VEC)
«El Vèneto el ze ła me Patria. Anca se ghe ze 'na Repùblega Tałiana, sta espresion astrata no ła ze ła me Patria. (...) Noaltri vèneti gavemo zirà el mondo, ma ła nostra Patria, cheła che, se ghe fuse da conbàtar, conbatarèsimo, ła ze sol che el Vèneto. (...) Co che vede scrito a l'inboco dei ponti sul Piave fiume sacro a ła Patria, me comòve, ma no parché pense a l'Itałia, ma parché pense al Vèneto.»

(it )
«Il Veneto è la mia Patria. Sebbene esista una Repubblica Italiana, questa espression astratta non è la mia Patria. (...) Noi veneti abbiamo girato il mondo, ma la nostra Patria, quella par cui, se ci fosse da combattere, combatteremmo, è soltanto il Veneto. (...) quando vedo scritto all'imbocco dei ponti sul Piave fiume sacro alla Patria, mi commuovo, ma non perché penso all'Italia, bensì perché penso al Veneto.»

— Goffredo Parise, Il Corriere della Sera, 7 de febraro 1982

El ze caraterizà da 'na forte identità del só popoło; łe łéngue pì parlàe intel Veneto łe ze el vèneto, cofà prima łéngua dal 80% dei vèneti^[2], et el tałian, łéngua ofiçiałe del Stado.

Zeografia

El Vèneto el ze intel nord-est de l'Itałia, el ga 'na popołasion de 4 940 000 àneme (2010) et el se estende par 18 930 km², co 'na densità de 268 ab/km².

Idrografia

El Vèneto el ze traversà da dei fiumi inportanti: el Po al confin co l'Emiłia-Romagna; l'Àdeze, ch'el pasa par Verona e a nord de Rovigo; la Brénta che ła pasa viçin Padoa, ła Piave che ła pasa par Bełun, el Bachijon ch'el pasa par Viçensa e par Pàdoa, el Tajamento al confin co'l Friul. La stratificasion geołozica del teren de ła pianura pedemontana veneta ła porta łe aque soteranee a far 'na strisa de sortumi soto de ła linea de divizion de ła strada Postumia. La vecia strada romana Postumia, che ła jera squazi tuta dreta, ła ripercor defati i veci caminamenti che i popołi arcaiçi i gavéa segnà al de sora de le pałùi. El Sil, ch'el bagna Trevizo, el ze'l terso fiume de risortiva de l'Eoropa. El so percorso el segue ben ła linea de contato tra i tereni ałuvionałi del nord e i tereni de crea e arenaria de ła parte sud de ła pianura.

Un aspeto geogràfego asè notévołe el ze sensa dubi ła Laguna de Venesia. A òvest ghe ze'l Łago de Garda.

Orografia

Ła Marmołada

El Vèneto el ze costituìo in gran parte da planura: a ovest e sud se cata ła Pianura Padana, formada in bona parte da łe ałuvion del Po e dei so afluenti, al çentro-ovest ghe ze inveçe ła Pianura Veneto-Furlana, formada da łe ałuvion dei fiumi che i se buta direti in Mar Adriàtego^[3]. Al nord-ovest ghe ze anca montagne inportanti parte de łe Alpi, in particołar modo i Monti Lesini, el Pasubio, l' Altopian de Aziago e łe Dołomiti col giasaro de ła Marmołada, sa ła ze la çima pì alta.

Inte ła pianura vèneta ze prezenti i pì grandi rełievi cołinari de l'entrega Pianura Padana: i Cołi Euganei, sa i ze erge, in mo' izołà, 'ndo'l sud-ovest de Pàdoa, seghìi, ła breve distansa, da i Cołi Berici (al sud de Viçensa).

Da recordar anca łe cołine del Alto Trevizan, intorno a Valdobiadene e Conejan, et el Montel.

Clima

Istòria

Abità fin da ła preistoria, in prinçipio el jera abità dai Euganei, in seguìo dal popoło dei Paleoveneti.

L'istòria del Vèneto ła ze łigà a queła de ła pì vasta rezion del Nord-Est de l'Italia, ciamada anca Triveneto, confinante co'l Mar Adriàtego e tuta ła caéna de łe Alpi Orientałi, che conprende Trentin - Sud Tirol/Trentin - Alto Àdeze, Vèneto e Friul-Venesia Jułia.

N'epoca stòrega a partir dal I sec. a.C. ła ga fato parte de l'Inpero Roman come Regio X Venetia et Histria.

Dapò el croło de l' Inpero Roman, ła ze stada invaza da maraje de popołi de orìxene barbarica (Goti, Eruli, Unni e Longobardi sta ùltima invazion ła ze descrita da Poło Diacono inte ła só Historia Langobardorum). Tra'l VI e 'lVIII secolo ghe ze stà na divizion senpre pì neta tra ła Venetia interna, soto el dominio łongobardo e la Venetia maritima dipendente da l'inpero bizantin e da l' Esarcà de Ravéna. Gran parte de łe popołasion e le autorità rełijoze łe se ga trasferì da łe çità de l'interno ai çentri łagunari (Grado, Torceło, Caorle, oltre che a quełe ancùo sconparse Małamoco e Civitas Nova o Heraclea). Co ła conquista łongobarda de Ravéna a ła metà de l'VIII secolo, el teritorio łagunar el ga aquistà 'na independensa senpre pì granda da l'inpero bizantin dal qual formalmente ła restava dependente. Dal trasferimento de ła sede del dux bizantin da Civitas Nova su ła teraferma, a Małamoco, inte łe ìzołe łagunari (e da qua al prinçipio del VIII secoło a "Rivoalto", ancùo Rialto), ga orìxene ła çità de Venesia.

Venesia, gràsie a łe fortune imense ricavàe co i só comerçi maritimi e terestri co tuto'l mondo che se conoséa ałora, ła ze deventada ła pì potente de łe quatro Repùbleghe marinare de ła penìzoła italica, che łe se contendéa el dominio comerçiałe de łe rote del Mediteraneo. Espandendo el só dominio sui teritori çircostanti, intorno al 1400, ła ga costituìo un Stado del qual i confini se ga estézo anca pin là de quełi de l'antiga regio romana.

A ła fin del XVIII secoło ła Repùblega, zà in declin, ła ze stà invaza da Napołeon Bonaparte e po' da sta pasada, dapò 'na serie de sacheji e de scuntri sanguinozi (Pasque Veronezi) a l'Aostria in canbio del Belzo. La ze restà cusì par çirca 60 ani soto ła dominasion de l'Inpero Aostro-Ongarico come parte del Regno Łonbardo-Vèneto. La ga ciapà parte ai moti resorgimentałi co ła eròega e desperada rebełion e rezistensa de Venesia e Trevizo del 1848-1849 soto ła guida corajóza de Daniel Manin par ła so independensa. Sconfita dal general Radetski, ła entra intel Regno d'Itałia in seguìo a ła sconfita aostrìaga de Sadowa contro ła Prusia, determinante par asegurar el suceso de ła Tersa guera de indipendensa tałiana intel 1866.

Dal 1946 ła ze parte de ła Republica Tałiana cofà Rezion a Statudo ordinario.

Anca se el Vèneto el jera tanto poareto prima de ła Seconda Guera mondial, ancùo el ze deventà una de łe rezioni pì riche d'Itałia.

Bandiera e stema

El leon alà, sìnbolo de Venesia

El pì antigo gonfałon e sìnboło de Venesia el jera porabilmente costituìo da 'na croze indorà su canpo azuro (i colori de l'Impero Bizantin, de qui la çità la fazéa formalmente parte).

Có i ga portà in çità el corpo del vanzełista San Marco e a i ło ga fato santo patron de la çità e del Stado, se ga ciapà a rafigurar el santo in figura umana inte i stemi e inte i gonfałoni pùbliçi.

Ła prima rafigurasion de San Marco in forma de łeon co łe ałe la ze stà adotà intel 1261, cuando, co la cascada de l'Inpero Latin, Venesia la strenxe maxor raporto co l'Egito, tera andove el sultan, Baybars, el doparava un "leon andante" cofà stema, e el porto de Venesia Antiga, çità de qùi el santo el jera stà el primo papa. Inte sta èpoga la rafigurasion preminente la jera cheła del "łeon in moeca".

A metà del XVII sècoło se ga scominsià a espóner gonfałoni inte i quai canpezava el clàsego łeon marcian andante co łibro e spada. Inte ła stesa èpoga tal iconografìa ła vien in zenerałe adotà cofà sìnboło del Stado.

El gonfałon el prezentava el leon marcian su canpo azuro orà de croze e decorasion indorae su fase rose. Łe sìe fiame łe raprezentava i sìe sestieri de la çità (ancùo, inte l'atuałe gonfałon de la Rezion del Vèneto conpare invense 'na fasa par ogni provinçia).

Łe nave de la flota łe doparava invense espónar el steso gonfałon, ma co canpo roso (cofà l'atual gonfalon de la sità de Venesia), color fin da l'èpoga asoçià a la forsa miłitar.

El leon marcian el conparìa anca incuadrà inte el tricolor de l'efìmara Repùblica de San Marco, durante i moti resorximentai del 1848.

Połìtega

Sudivizion aministrativa

El ze spartìo inte ła çità metropołitana de Venesia, e sìe provinçe: Bełun, Pàdoa, Rovigo, Trevizo, Verona e Viçensa.

Comuni prinçipałi

Łe çità prinsipałi, łe ze Venesia, Verona, Pàdova, Viçensa e Trevizo.

Economìa

In Vèneto łe atività de laóro łe ze sviłupàe sóratuto in grupi de aziende che łe laora magari par conto de grose inpréze, anca multinasionałi. A ghe ze ancùo 28 grupi de inpreze ciamài distreti o distriti (it: distretti). Ła lista:

Bełun:
- Distreto del'ociałeria
Pàdoa:
- Distreto termałe euganeo
- Distreto dei arzentieri del Veneto
- Distreto padovan de ła łojistega
- Distreto veneto del condisionamento e de ła refrigerasion industriałe
Rovigo:
- Distreto itico del Delta del Po
- Distreto de ła jostra
Trevizo:
- Distreto trevizan del legno-aredo
- Distreto del Spor System de Montebełuna
- Distreto trevizan de ła bioediłisia
- Distreto del proseco de Conejan e Valdobiàdene
- Distreto veneto de łe atresature alberghiére
Venesia:
- Distreto calsaturiero veneto
- Distreto de ła portuałità, intermodałità e łojistega
- Distreto del viero artistico de Muran
- Distreto interprovinsałe de ła pioła cantieristica venesiana
- Svilupo agroitico de ła provinsa de Venesia
Verona - Pàdoa - Rovigo:
- Distreto del mobiłe clàsego de ła pianura vèneta
Verona:
- Distreto veroneze de ła moda ^[4]
- Distreto del marmo e piére del Vèneto
- Distreto de ła termomecanica VeronaClima
- Distreto calsaturièro veroneze
- Distreto łojistego veroneze
- Distreto grafico-cartario Carta Stampa
- Distreto del vìn ^[5]
Vicensa:
- Distreto orafo
- Distreto del packaging
- Distreto del mobiłe d'arte de Basan
- Distreto de ła ceramica e teracota
- Distreto de ła moda (tesiłe e abijamento)
- Distreto de ła consa ^[6]

Istrusion

In Vèneto ghe ze quatro istituti universitari:

Omeni inportanti che i ze nasùi inte'l Vèneto

Roberto Baggio, zugador de bałon
Angelo Beolco/Anzoło Beolco, dito el Ruzante, scritor de comedie
Antonio Canova, scultor
Giacomo Casanova/Jacomo Cazanova, aventuriero Venesian
Daniele Comboni Inportante tra i santi veneti el ze (15 marso 1831 - 10 otobre 1881) primo vesco de l'Africa çentrale, esplorador del Sudan, e fondador dei misionari comboniani de Verona.
Can Grande Dela Scala, Signor de Verona,Viçensa, Pàdoa, Bełun e de tuta la Marca Scaligera
Alessandro del Piero, zugador de bałon
Federico Faggin/Ferìgo Faggin, resercator, el ga inventà el microchip de siicio
Ugo Foscolo/Ugo Foscoło, poeta
Giorgione/Zorzón, pitor da Casteo
Carlo Goldoni, scritor de comedie
Gaetano Marxotto, imprenditor intel tesile
Andrea Palladio, architeto e sienografo
Giorgio Panto, inprenditor e polìtego
Marco Polo, esplorator e mercante
Antonio Salieri, musista e compositor
Mario Rigoni Stern, scritor de Aziago
Emilio Salgari, le sò upà del corsaro Nero e de Sandokan
Giambattista Tiepolo, pitor Venesian
Tiziano Vecellio/Tisian Vecełio pitor de Pieve de Cadore, Belun
Antonio Vivaldi, viołinista e conpoxitor Venesian

Par saverghene piasè sui fioi pi ilustri de la Republica Veneta, varda Sitadini veneti ilustri.

Gałeria de someje

masiso de łe Tofane inte łe Dołomiti, a nord
Cołine de el proseco de Conejan e Valdobiadene, patrimonio ONUESC
Łaguna de Caorle, a est
sità fortifegada de Peschiera, patrimonio ONUESC

Notasion

↑ (IT) db-city.com
↑ https://www.ethnologue.com/language/vec
↑ Par serti giografi anca ła pianura a ovest de ła dorsal Monti Berici-Cołi Euganei formada dai sedimenti de l'Àdexe
↑ tesiłe e abiłjamento
↑ Vinitaly l'è la fiera del vìn piasè granda d'Europa
↑ consa de ła pełe, svilupà in particolare inte ła vale del Cianpo

Varda anca

Altri projeti

Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Vèneto
Scholia el detien schemi gràfeghi so Vèneto

Controło de autorità	VIAF (EN) 155404177 · ISNI (EN) 0000 0001 2369 6475 · LCCN (EN) n79054010 · GND (DE) 4062510-2 · BNE (ES) XX455437 (data) · WorldCat Identities (EN) n79-054010

[1] (IT) db-city.com

[2] ttps://www.ethnologue.com/language/vec

[3] Par serti giografi anca ła pianura a ovest de ła dorsal Monti Berici-Cołi Euganei formada dai sedimenti de l'Àdexe

[4] tesiłe e abiłjamento

[5] Vinitaly l'è la fiera del vìn piasè granda d'Europa

[6] sa de ła pełe, svilupà in particolare inte ła vale del Cianpo

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]