Başkurtça
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Başkurtça (ba) sürümü
| Başkurtça | |
|---|---|
| Başqort tele, başqortsa | |
 | |
| Telaffuz | Başqort tele |
| Bölge | Volga Federal Bölgesi, Orta Asya |
| Etnisite | Başkurtlar |
| Konuşan sayısı | 2.060.000 (2010)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Başkurdistan (Rusya) |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ba |
| ISO 639-2 | bak |
| ISO 639-3 | bak |
 Başkurtça'nın Başkurdistan içindeki dağılımı. | |
Başkurtça veya Başkırca (Başkurtça: Башҡорт теле; Başqort tele), çağdaş Türk yazı dillerinden biridir ve Kıpçak grubuna bağlıdır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtlarca konuşulur.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkurtça daha çok konuşma dilinde kullanılmıştır. Dil yapısına göre Başkurt dili Tatar dile yakın olduğu için eskiden Başkurtlar yazmalar için tüm Tatar dilin veya bazen Tatar harflerin kullanıyorlardı. Başkurt Ulusal Hareketi çıkarak Tatarcadan farklı yazma ihtiyacı çıktı. İlk kez 23 Mart 1919'da SSCB içinde Başkurdistan ÖSSC kurulması yazma Başkurt dili kurulmasına itiş verdi.
1926'da ise ilk Başkurtça kitap yayınlanmıştır.
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Başkurtçada bazı ç'ler s'ye dönebilir: Başqortsa (Başkurtça), nesik (nice, ne kadar, nasıl), ağas (ağaç)...
- Bazı sözcük başı s'ler h olabilir: hen (sen), harı (sarı), hıw (su)...
- D'lar t olabilir: temek (demek), teren (derin), tar (dar)...
- G'ler k olabilir: kün (gün)...
- z'ler ve bazı Arapça alıntı sözlerdeki d'ler, ð olabilir: deñgið (deniz), eðebiyet (edebiyat)...
Kişi zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Teklik | Çokluk | ||
|---|---|---|---|
| Başkurtça | Türkiye Türkçesi | Başkurtça | Türkiye Türkçesi |
| Мин (Men) | Ben | Бeҙ (Bið) | Biz |
| Һин (Hen) | Sen | Һеҙ (Hið) | Siz |
| Ул (Ol) | O | Улар (Olar) | Onlar |
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Kiril Alfabesi İle
| Аа | Бб | Вв | Гг | Ғғ | Дд | Ҙҙ | Ее | Ёё |
| Жж | Зз | Ии | Йй | Кк | Ҡҡ | Лл | Мм | Нн |
| Ңң | Оо | Өө | Пп | Рр | Сс | Ҫҫ | Тт | Уу |
| Үү | Фф | Хх | Һһ | Цц | Чч | Шш | Щщ | Ъъ |
| Ыы | Ьь | Ээ | Әә | Юю | Яя |
Başkurt Latin alfabesinin Türk Latin alfabesi ile karşılaştırılması:
- Başkurtça: Aa Ää/Әә Bb Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Xx Iı İi Jj Kk Qq Ll Mm Nn Ññ Oo Öö Pp Rr Ss Śś Şş Tt Uu Üü Ww Vv Yy Zz Źź
- Türkçe: Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mn Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz
Harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ә : Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Alfabenin Latin versiyonunda Ä olarak da yer alır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
- Х: Başkurtçada, Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir (Latin X). İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
- Ҡ: Gırtlaktan çıkarılan kalın bir K sesini karşılar. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Tatarcada ve Azericede de kullanılır ve Q harfi ile gösterilir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin Azericede Qalın (Kalın) sözcüğünün okunuşu Galın şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir (Ⱪ, Ķ). Örneğin: Qadın (Kadın), Qayın (Kayın)…
- Ң: Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. (Şekil benzerliği nedeniyle Latin Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu'da, özellikle Sivas yöresinde Saña, Baña, Deñiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur. (Tatarcada Ñ, Türkmencede Ň harfi ile, Uniform Türk Alfabesi’nde ise Ņ ile gösterilir.)
- Ҫ: Peltek T (veya S) sesidir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ç harfi ile karıştırılmamalıdır.) Türkçede, Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ ve S̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Es̃er... Kiril Alfabelerinde "Ť" harfi ile gösterilir. Başkurt alfabesinin Latin versiyonunda resmi olarak yer almasa da kullanımda Ś biçimi tercih edilir.
- Ҙ: Peltek D (veya Z) sesidir. Türkçede, Arapça’dan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ ve Z̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Z̃eka... Latin Alfabelerinde "Ď" harfi ile gösterilir. Başkurt alfabesinin Latin versiyonunda Ź olarak öngörülmüştür.
Latin Versiyona Eklenen Harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]- W: Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin Tatarcadaki Wali (Vali).
Arapça kökenli bazı kelimeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Başkurtça “eye” (iyi) sözcüğü için “evet” ifadesi kullanılır.
Başkurtça “heybet”(Araplardan gelen kelime[3]) sözcüğü için “iyi” ifadesi kullanılır. Komşu Kazaklarda ve tüm Orta Asya halkarında “heybet” için yakşi, zaksı kelimesi kullanılır.
| Başkurtça (Kiril alfabesi) | Başkurtça (Latin alfabesi) | Türkçe |
|---|---|---|
| ағҙа | ağza | aza |
| аҡыл | aqıl | akıl |
| алҡа | alqa | halka |
| ахырызаман | axırızaman | Ahir Zaman |
| әҙәм | әźәm | adam |
| әҙер | әźer | hazır |
| әжәл | әjәl | ecel |
| әкиәт | әkiәt | masal |
| әҫәр | әśәr | eser |
| әүлиә | әwliә | evliya |
| әхирәт | әxirәt | ahiret |
| бата | bata | hayır duası |
| бәлә | bәlә | bela |
| бәүел | bәwel | sidik, idrar |
| бәхәс | bәxәs | tartışma, münakaşa |
| вазифа | wazifa | vazife |
| ваҡиға | waqiğa | vaka |
| вәғәҙә | wәğәźә | vaat, vait |
| выждан | vıjdan | vicdan, insaf |
| гел | gel | her zaman, hep |
| ғариза | ğariza | bildiri |
| ғасыр | ğasır | asır |
| ғәҙәт | ğәźәt | adet |
| ғәҙел | ğәźel | adil |
| ғәйбәт | ğәybәt | gıybet |
Örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Lokmaları iyice çiğneyerek yutun. Başkurtça: Lokmanlarzı heybet seynep yutun.
- “Edep” - “Ezep”.[4] “Edepsizlik” için “tupasızlık”.
- “cilt” - “tire”[5](Türkçedeki “deri” var);
- “temsil etmek” - “vekil etmek”;
- “kıskanmak” - “günleşeu, günsöllök, kızığıu”;
- “etkileyici” - “tesirle”(Araplardan gelen);
- “olağandışı”, “olağanüstü” -“ğazati olmağan” ya da “ğecep, seyer”;
- “telaffuz” -“eyteleş, ayteleş”;
- "fular" - “yawlıq”;[6]
- nüfuz- “ineu/inmek, daralıu, tararlıu, düşeneu
- "yararlanmak" - “faydalanıy, kullanıy”
- “Giderler ve gelirler” -“sığımlar (çığımlar) ve kilemler”.
- “söyle” - “Ait, eyt”.
- “Bile” için sadece “hatta” kullanır; örneğin “Hatta kaldıramıyorum” Başkurtça: “hatta min de kütere alam” kullanılır.
- “göster” -kürhet[7](görset).
- “Çağrıştırmak” -sağıştırıu
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2013.
- ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
- ^ Arapça kökenli Başkurt kelimeleri(1930) [ölü/kırık bağlantı]
- ^ Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 34 sayfa.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Başkurt Türkçesi Sözlüğü, 21 sayfa.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "яулыҡ". 4 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
- ^ "Академический словарь башкирского языка. Том 4. Publisher: Китап имени Зайнаб БиишевойISBN: ISBN 978-5-295-05608-6 (т. 4) ISBN 978-5-295-05388-7 КҮРҺӘТТЕРЕҮ, 854 sayfa" (PDF). 19 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Ağustos 2020.
