Gnostycyzm

Krzyż gnostycki

Gnostycyzm (z stgr. γνωστικός gnostikos „dotyczący wiedzy, służący poznaniu wiedzy istnienia wszechrzeczy”) – doktryny i ruchy religijne powstające na wschodzie cesarstwa rzymskiego od I w. p.n.e. do II w., gł. w Syrii i Egipcie, dualistyczne, łączące chrześcijaństwo z pogańskimi (grecko-egipskimi) wierzeniami religijnymi.

Nauczanie

„Gnostycyzm” jest nazwą zbiorczą dla niektórych prądów filozoficznych o ukierunkowaniu mistycznym powstałych w I-IV wieku n.e. na terenie Imperium Romanum. Nie można zaklasyfikować ich jako chrześcijańskie pomimo odniesień do tradycji chrześcijańskiej. Nazwa gnostycyzm została zaproponowana przez XX-wiecznych badaczy.

Człowiek jest niespójnym konglomeratem ciała, duszy oraz ducha (pneumy). Założeniem tego bytu było uświadamianie sposobu w zrozumieniu swojej natury mogąc poskromić emocje, wynikające z natury ciała oraz potrzeby ducha płynące w człowieku. Jego prawdziwą jaźnią ma być dusza, równie obca światu, jak Bóg. Prawa natury zniewalają człowieka, a jego ciało i dusza (w tym psychika) aktywnie mu się przeciwstawiają, ograniczają i upokarzają. Znaczeniem tego stanu miało być zrozumienie w chęci i czynie poznania sposobu, jako możliwości wzniesienia się poza ten stan natury ludzkiej, dając duchową mądrość i siłę mogącą tylko tymczasowo spoczywać w materii ciała ludzkiego. W ten sposób, człowiek mógł być przygotowany na ewentualną możliwość spotkania się ze stwórcą wszechrzeczy i wkroczyć w jego światłość.

Celem życia jest przebudzenie odrętwiałej pneumy i uwolnienie jej z więzów Losu i świata, aby wrócić do Boga. Świadomość ducha której ograniczeniem jest rozum, świadomość ta posiada nieopisaną wręcz ukrytą w sobie mądrość, która swym pierwotnym darem, jest tylko swoistą iskrą w dziele stworzenia, która w okazałości jego Boskiej interwencji posiadając jedyną i prawdziwą emocje miłości pragnie się w tym akcie z Bogiem zjednoczyć. Potrzebne są do tego: wiedza, objawienie, iluminacja co do natury „ja”, Boga i świata.

Przed pojawieniem się oświecającego doświadczenia (uzyskania gnozy) które jest jedyną etyczną formą aktywności jaką jest prawdziwe objawienie, będzie wewnętrzne dotarcie do granic swojej świadomości by zrodzić w sobie moc światła w zrozumieniu swojego pochodzenia oraz istnienia.

Zarys idei gnostycyzmu

Gnostycy uznawali za natchnione pisma późnochrześcijańskie (poza Ewangelią Jana), które większość chrześcijan zalicza do apokryfów, dokonując ich alegorycznej interpretacji, na podstawie których powstawały utwory o przekazie typowo gnostyckim, jak np.:

• Ewangelia Judasza
• Ewangelia Tomasza
• Ewangelia Filipa
• Ewangelia Marii
• Ewangelia Egipcjan
• Ewangelia Prawdy
• Ewangelia Dzieciństwa Jezusa
• Ewangelia Jezusa Chrystusa
• Apokalipsa Pawła
• Apokalipsa Piotra

Trzy pierwsze ewangelie łączą się bardziej ściśle z tradycją synoptyków, m.in. poprzez nawiązanie do wydarzeń z życia Chrystusa, co jest tłem dla treści gnostyckich.

Główne doktryny i sekty gnostyckie

adamici – agapeci – antytakci – apellici – archontycy – askofici – barbelognostycy – bazylidianie – borboryci – enkratyci – herakleonici – kainici – karpokratianie – kleobianie – kolarbasjanie – kukeanie – lukanici – manicheizm – marcjonici – markozjanie – menandryci – ofici – pryscylianizm – ptolemaici – setianie – sewerianie – szymonianie – walentynianie

Twórcy doktryn gnostyckich

Baradesanes – Kerdon – Karpokrates – Marek Mag – Menander – Satornil – Szymon Mag – Walentyn

Zobacz też

• herezja
• gnoza
• agnostycyzm

Bibliografia

• Chrześcijańska filozofia pierwszych wieków. W: Historia filozofii. Pod redakcją G. F. Aleksandrowa, B. E. Bychowskiego, M.B. Mitina, Pawła Judina. Tłum. z rosyjskiego Aleksander Neyman, Roman Korab-Żebryk, Bogdan Kupis. T. I: Filozofia starożytna i średniowieczna. Warszawa: Książka i Wiedza, 1961, s. 436–457. (pol.).

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Wincenty Myszor, Gnostycyzm, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-05].
• Michał Cetnarowski, Starożytne ruchy gnostyckie, histmag.org, 15 października 2005 [dostęp 2024-05-05].

Anglojęzyczne

• EdwardE. Moore EdwardE., Gnosticism, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27]  (ang.).
• Gnosticism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].