Czerniachowsk
54°38′N 21°49′E/54,633333 21,816667 Cerkiew prawosławna św. Michała Archanioła (dawny kościół ewangelicko-reformowany) | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód | |||||
| Rejon | |||||
| Powierzchnia |
58 km² | ||||
| Populacja (2020) • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
(+7) 40141 | ||||
| Kod pocztowy |
238158 | ||||
Położenie na mapie Rosji  | |||||
Położenie na mapie obwodu królewieckiego  | |||||
| 54°38′N 21°49′E/54,633333 21,816667
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Czerniachowsk, Wystruć[1] (ros. Черняховск, Czernjachowsk; niem. Insterburg; lit. Įsrutis; ros. hist. Инструч, Instrucz ) – miasto w obwodzie królewieckim w Rosji, siedziba rejonu czerniachowskiego. 35,4 tys. mieszkańców w 2020[2].
Miejscowość położona u ujścia rzeki Instrucz do Pregoły, ok. 90 km na wschód od Królewca i ok. 40 km na południe od Tylży, na trasie kolejowej Królewiec – Moskwa i międzynarodowej trasie drogowej E28. Jeden z ośrodków życia polonijnego w obwodzie królewieckim (liczące 260 osób Stowarzyszenie im. Fryderyka Chopina).
Historia
[edytuj | edytuj kod]
W 1337 Krzyżacy, na miejscu zdobytej pruskiej warowni Unsatrapis, wznieśli zamek nazwany Instirburg. Zamek powstał z inicjatywy wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga i księcia bawarskiego Henryka XIV[3]. Od 1342/43 roku zamek był siedzibą komturii, ale po najeździe Litwinów i zniszczeniu, w 1347 roku rozwiązano konwent i jego ranga spadła do prokuratorii. W 1376 Litwini spalili osadę pod zamkiem, ale zamku przypuszczalnie nie zdobyli. W czasie wojny trzynastoletniej w 1457 zamek zdobyli Polacy. U stóp zamku rozwinęła się osada, która w 1541 uzyskała prawo targu, a 10 października 1583 prawa miejskie. 9 czerwca 1590 miasto strawił pożar, który przetrwały 9 ze 149 domów, kościół i szkoła. W 1601 roku w Wystruciu wybuchła zaraza. Potem nadszedł dobry okres dla miasta, kiedy w 1632 r. elektor Georg Wilhelm przeniósł swoją rezydencję z Królewca do Wystrucia. W latach 1643–1648 w zamku mieszkała wdowa po królu Gustawie Adolfie, królowa Szwecji Maria Eleonore. W XVII miasto podupadło za sprawą licznych przemarszów wojsk i najazdów. Kiedy Brandenburgia zawarła sojusz ze Szwecją, Tatarzy napadli na Wystruć w 1657 r. i częściowo go spalili, a także uprowadzili ze sobą wielu mieszkańców. W 1679 r. miasto zajęli Szwedzi. W 1680 r. Wystruć otrzymał także pierwszy garnizon. Potem znowu w 1690 r. wielki pożar uderzył w miasto. W 1709 w wyniku kolejnej zarazy miasto uległo wyludnieniu. W celu ożywienia miasta, sprowadzono do niego osadników z Litwy i Szwajcarii, w szczególności w 1732 roku. Pierwszy kościół zreformowany został zbudowany w 1736 roku. W czasie wojny siedmioletniej w latach 1758–1762 miasto było okupowane przez Rosjan[4].
Po reformie administracyjnej Prus w 1815, Wystruć stał się siedzibą powiatu (Kreis) i wszedł w skład rejencji Gumbinnen. Miasto, na początku XIX wieku liczyło 5000 mieszkańców. W 1818 zmarł tutaj rosyjski feldmarszałek Michaił Barclay de Tolly (w mieście znajduje się jego współczesny pomnik). Zgodnie ze znaczeniem Wystrucia jako siedziby Sądu Apelacyjnego, w latach 1833–1835 zbudowano duże więzienie. Od 1860 miasto stało się ważnym węzłem kolejowym, w którym krzyżowały się linie kolejowe Królewiec – Kowno i Tylża – Toruń, a także linia do Ełku. Dzięki dobrym połączeniom komunikacyjnym w mieście rozwinął się przemysł maszynowy, tekstylny i hutniczy (huta żelaza), jubilerski, chemiczny (fabryka amoniaku), budowlany (cementownia) i browarniczy. W 1885 miasto liczyło 20914 mieszkańców. W 1886 r. wybudowano rzeźnię miejską, a w 1889 r. powstały kanały ściekowe, rury wodociągowe i elektrownia[4].
W czasie I wojny światowej Wystruć, był krótko pod okupacją rosyjską, lecz nie doznał większych zniszczeń. Miasto posiadało także Rolniczy Klub Jeździecki, który miał duże znaczenie w regionie. Po wojnie otwarto hipodrom, na którym odbywały się liczne zawody jeździeckie, również międzynarodowe. Na hipodromie tym trenowała m.in. niemiecka reprezentacja na igrzyska olimpijskie w Berlinie. Działała również loża Libanon żydowskiej organizacji B’nai B’rith[5]. W 1927 w mieście uruchomiono komunikację trolejbusową. W czasach międzywojennych istniały gimnazjum ze szkołą średnią, liceum dla dziewcząt z liceum, seminarium nauczycielskie, instytucja przygotowawcza, dwie szkoły średnie, cztery szkoły podstawowe i szkoły handlowe. Jeśli chodzi o bankowość, to w Wystruciu istniały oddział Reichsbank, Bank Wsi Prusów Wschodnich, Bank Wschodniego Handlu i Przemysłu. Bank miejski został otwarty 1 kwietnia 1922. W 1939 r. miasto liczyło 49 tysięcy mieszkańców[4].
W czasie II wojny światowej, 27 lipca 1944 miasto stało się celem brytyjskiego nalotu bombowego, który wyrządził znaczne szkody. 22 stycznia 1945 zostało zdobyte przez oddziały 3 Frontu Białoruskiego.
Po wojnie miasto włączono do obwodu królewieckiego ZSRR. W 1946 zmieniono nazwę miasta na Czerniachowsk, na cześć generała Iwana Czerniachowskiego, dowódcy sowieckiej ofensywy na Prusy Wschodnie, który zginął pod Melzakiem 18 lutego 1945[6]. Po wojnie do miasta napłynęli osadnicy, głównie z obwodu kurskiego w Rosji. Obecnie ośrodek przemysłu maszynowego, ceramicznego i meblarskiego oraz ośrodek hodowli koni.
Od 2016 miasto jest siedzibą prawosławnej eparchii czerniachowskiej[7].
Zamek krzyżacki Insterburg
[edytuj | edytuj kod]
Budowę zamku Insterborg rozpoczęto w 1337 roku z inicjatywy wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga i księcia bawarskiego Henryka XIV[3]. Warownia stała się ośrodkiem, z którego prowadzono najazdy zbrojne (tzw. rejzy) przeciwko Litwie. Od 1342/43 roku zamek był siedzibą komturii, ale po najeździe Litwinów i zniszczeniu, w 1347 roku rozwiązano konwent i ranga zamku spadła do prokuratorii podporządkowanej komturowi Królewca[3]. W 1376 Litwini spalili okolice zamku, ale przypuszczalnie go nie zdobyli[3].
W 1377 roku zamek wzmiankowano jako "das neu hausz" i z tą datą należy wiązać budowę obecnego zamku[3]. Zamek zbudowano na planie kwadratu o boku około 43 metrów, bez wież i stołpu[3]. Na dziedzińcu znajdowała się głęboka studnia. Około roku 1400 zbudowano cylindryczną wieżę - Basztę Katowską (Peinturm)[3]. W 1454 roku zamek zdobyły propolskie oddziały Związku Pruskiego[3]. W 1455 roku zamek został odbity przez Zakon Krzyżacki. W czasie wojny trzynastoletniej w 1457 zamek zdobyli Polacy i go spalili, w wyniku czego trzeba było naprawić dach[3]. W latach 1580–1585 prowadzono na zamku prace budowlane. W 1630 roku wzmocniono walory obronne zamku. W latach 1643–1648 w zamku mieszkała wdowa po królu Gustawie Adolfie, królowa Szwecji Maria Eleonore. W 1679 roku zamek zajęli Szwedzi. Po 1700 przebudowany na magazyn. W 1876 lub 1881 roku zamkowy dom główny został przebudowany na koszary, a skrzydło północno-wschodnie na muzeum. Restaurowany 1938 i wtedy też skuto tynk z elewacji domu głównego.
W dniu 21 stycznia 1945 roku wojska radzieckie spaliły zamek. Następnie w ocalałych budynkach mieściła się jednostka wojskowa, a na przedzamczu "Autobaza". Po 1964 roku Sowieci rozebrali gotycką Wieżę Katowską z około 1400 roku[3]. Obecnie większość zabudowań w ruinie. Po 1995 roku społecznicy z drużyny rycerskiej uprzątnęli ruiny i udostępnili do zwiedzania piwnice. Po 1999 roku rozpoczęto prace zabezpieczające, prowadzone przez fundację "Dom-zamok". Prace zostały przerwane na skutek przekazania zamku w 2010 roku, na podstawie ustawy uwłaszczeniowej, na rzecz rosyjskiej cerkwi prawosławnej. W ocalałej części mieści się niewielkie muzeum historyczno-krajoznawcze, obecnie własność cerkwi prawosławnej[3].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
- Kościół ewangelicko-reformowany, obecnie prawosławny sobór św. Michała, duża budowla neoromańska z końca XIX w.
- Kościół katolicki św. Brunona, neogotycki, z pocz. XX w. (architekt Fritz Heitmann z Królewca), ob. prowadzony przez franciszkanów z Polski.
- Kościół Melanchtona (ewangelicki), neogotyk, zbudowany w latach 1909–1911, całkowicie przebudowany na cele przemysłowe.
- Zabudowa mieszkalna z przełomu XIX/XX w.
- Dawny szpital
- Niezachowane: m.in. kościół Lutra (parafialny ewangelicki), zbudowany w latach 1610–1612 w formach nawiązujących do średniowiecza, z wysoką wieżą i z barokowym wystrojem wnętrza; ratusz wzniesiony w 1610, przebudowany w 1809; domy mieszkalne z XVII–XVIII w.
- W pobliżu, w miejscowości Majowka, znajduje się dobrze zachowany gotycki zamek Georgenburg, wzniesiony przez biskupów sambijskich, obecnie własność cerkwi prawosławnej. Nieopodal zamku znajduje się stadnina koni, obecnie w rękach prywatnych.
Wojsko
[edytuj | edytuj kod]W pobliżu (4 km na płd.-zach.) zlokalizowana jest baza lotnictwa wojskowego.
Polacy w Wystruci
[edytuj | edytuj kod]W 1457 zamek krzyżacki w Wystruci został zdobyty przez polskie wojska. W latach 1466–1657 Wystruć była lennem Korony Królestwa Polskiego. W 1585 koło Wystruci zmarł pisarz, teolog, tłumacz i dworzanin króla Polski Zygmunta II Augusta, Marcin Kwiatkowski[8]. Od 1607 do 1646 w wystruckim kościele wygłaszano kazania w języku polskim[9]. W latach 1708–1710 w Wystruci mieszkał podskarbi wielki litewski Kazimierz Czartoryski[10]. Jako fizyk w XVIII wieku pracował w Wystruci polski lekarz i poeta, Jan Fryderyk Tschepius. W 1794 w Druczlałkach koło Wystruci zmarł konfederat barski i uczestnik Sejmu Czteroletniego, Franciszek Antoni Kwilecki[11].
Od 1863 w Wystruci działała organizacja powstańcza, trudniąca się m.in. transportem broni do zaboru rosyjskiego dla powstańców styczniowych[12]. Jej przywódcą w maju 1864 został Józef Racewicz[13]. W listopadzie tegoż roku władze pruskie wykryły organizację, a w kwietniu 1865 wytoczyły w Wystruci proces kilkunastu jej członkom, w tym Racewiczowi[14].
Od 2000 w Czerniachowsku funkcjonuje Wspólnota Polaków im. Adama Mickiewicza[15].
Według danych z rosyjskiego spisu powszechnego w 2010 roku Polacy stanowili 0,4% mieszkańców miasta.
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]Brzeg Dolny (zawieszony)
Mariampol (zawieszony)
Współpraca z oboma miastami zawieszona z powodu Inwazji Rosji na Ukrainę.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zmiany wprowadzone na 79. posiedzeniu Komisji. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 2013-05-08.
- ↑ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Калининградской области [online], kaliningrad.gks.ru [dostęp 2020-05-04].
- ↑ a b c d e f g h i j k Tomasz Torbus, Zamki konwentualne Państwa Krzyżackiego w Prusach. Część II: Katalog, Słowo/Obraz Terytoria, 2023, ISBN 978-83-7453-216-7 ,s.601-609
- ↑ a b c Erich Köhrer, Max Worgitzki, Ostpreussen seine Entwicklung und seine Zukunft ; ein Sammelwerk unter Mitwirkung führender Persönlichkeiten Ostpreußens und mit besonderer Förderung des Oberpräsidiums, OCLC 252423430 [dostęp 2020-05-04].
- ↑ Jascha Nemtsov, "Der Zionismus in der Musik: Jüdische Musik und nationale Idee". Harrassowitz Verlag, Wiesbadaen. 2009. s.71.
- ↑ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Калининградской области [online], kaliningrad.gks.ru [dostęp 2020-05-03].
- ↑ Черняховская епархия.
- ↑ W tym samym roku [online], historia-polski.com [dostęp 2018-03-19] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-08].
- ↑ [1].
- ↑ Z kart historii księstwa klewańskiego książąt Czartoryskich [online], wolhynia.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-29] (pol.).
- ↑ Sejm-Wielki.pl: Franciszek Antoni Kwilecki z Kwilcza h. Śreniawa. [dostęp 2018-04-11].
- ↑ W tym samym roku [online], historia-polski.com [dostęp 2018-03-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-10].
- ↑ W tym samym roku [online], historia-polski.com [dostęp 2018-03-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-10].
- ↑ W tym samym roku [online], historia-polski.com [dostęp 2018-03-19].
- ↑ Polonia w Obwodzie Kaliningradzkim. [dostęp 2015-05-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-08)].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Georg Dehio, Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, neu bearb. von Ernst Gall, Deutschordensland Preussen, unter Mitw. von Bernhard Schmid und Grete Tiemann, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1952
- Handbuch der historischen Stätten, Ost- und Westpreussen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981, ISBN 3-520-31701-X (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966)
- Carl von Lorck, Dome, Kirchen und Klöster in Ost- und Westpreussen. Nach alten Vorlagen, 2. unver. Aufl., Frankfurt am Main, Weidlich, 1982, ISBN 3-8035-1163-1.
- Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn: Remix, 1992, ISBN 83-900155-1-X, OCLC 833969011.
- Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreussen (Deutschordensland Preussen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Dt. Kunstverl., 1993, ISBN 3-422-03025-5.
- Anatolij Bachtin, Gerhard Doliesen, Vergessene Kultur. Kirchen in Nord-Ostpreussen. Eine Dokumentation, 2. Aufl., Husum, Husum, 1998, ISBN 3-88042-849-2.
- Jarosław Swajdo i inni, Litwa, Łotwa, Estonia i obwód kaliningradzki, Bielsko-Biała: Pascal, 2000, ISBN 83-88355-30-9, OCLC 830224638.
- Vadim Jur’evič Kurpakov, Kaliningradskaja oblast. Putevoditel, Kaliningrad, Terra Baltika, 2007, ISBN 978-5-98777-012-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona poświęcona miastu Czerniachowsk
- Strona parafii katolickiej (pol.)
- Historia Żydów w Czerniachowsku. Wirtualny Sztetl. [zarchiwizowane z tego adresu].
- Wystruć, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 142.