Especie invasora

Coello europeo en Australia. Unhas poucas parellas foron introducidas no século XIX por motivos cinexéticos e hoxe son a maior praga do país.

Valo a proba de coellos en Australia.

As especies invasoras son animais, plantas ou outros organismos transportados e introducidos polo ser humano en lugares fóra da súa área de distribución natural e que conseguiron establecerse e dispersarse na nova rexión, onde afecta dalgún xeito aos ecosistemas locais. Que unha especie invasora resulta daniña, significa que produce cambios importantes na composición, a estrutura ou os procesos dos ecosistemas naturais ou seminaturais, pondo en perigo a diversidade biolóxica nativa (en diversidade de especies, diversidade dentro das poboacións ou diversidade de ecosistemas). Debido aos seus impactos nos ecosistemas onde foron introducidas tales especies son consideradas enxeñeiros de ecosistemas.

Os seres humanos teñen causado cambios sen precedentes nos ecosistemas de todo o planeta e redistribuíron as especies vexetais e animais de forma voluntaria ou accidental. Como consecuencia destes cambios certas especies teñen un comportamento invasivo nas localidades de introdución, sendo máis susceptibles os hábitats alterados ou degradados. Estas invasións levan asociadas varios problemas. A nivel ecolóxico destaca a perda de diversidade autóctona e a degradación dos hábitats invadidos. Economicamente son importantes os efectos directos sobre as actividades agropecuarias e a saúde pública. Unha vez detectada a invasión, o seu control e erradicación son custosos e non sempre posibles. Identificar os invasores potenciais e evitar o seu establecemento é o mellor camiño para frear un problema que incrementa ao mesmo ritmo que a globalización.

Terminoloxía

A terminoloxía asociada coas especies introducidas atópase en fluxo, por unha variedade de razóns. Outros termos a miúdo utilizados alternativamente con especies introducidas son: aclimatado, estranxeiro, bioinvasivo, exótico, escapado, salvaxe, estranxeiro, invasor, naturalizado, inmigrante, non-nativo, e xenobiótico. No entanto, pódese e débese facer unha distinción entre estes termos.

No máis amplo sentido, unha especie introducida é un sinónimo de non-nativa e por tanto, aplica tamén á maioría dos organismos de granxas e xardíns; estes encaixan adecuadamente na definición básica anterior. Con todo, algunhas fontes agregan á definición básica: "...e agora estanse reproducindo no ambiente natural que remove de consideración de especies introducidas a todas as especies criadas ou nadas en granxas e xardíns, que non sobrevivirían sen os seres humanos. Con respecto ás plantas, caen nesta excepción aquelas definidas como plantas ornamentais ou cultivadas.

Unha definición da Axencia de Protección Ambiental dos Estados Unidos é que as especies introducidas son ..."especies que lograron sobrevivir e reproducirse fóra dos hábitats onde evolucionaron e ou diseminaron naturalmente". E a definición segundo IUFRO (International Union of Forest Research Organizations): "unha especie establecida non nativa para o ecosistema, rexión ou país", onde establecida significa que se reproduce no ambiente natural.

O termo especie introducida non é sinónimo de especie invasiva ou invasora. Unha especie invasiva, é aquela que foi introducida e converteuse nunha praga na súa nova localización. O termo utilízase para implicar tanto un sentido de urxencia, como de potencial dano. Por exemplo, a orde executiva 13112 dos Estados Unidos, define "especies invasivas" como "unha especie estranxeira cuxa introdución causa ou pode causar danos económicos ou ambientais ou causar dano á saúde humana".

Algunhas persoas argumentan que o termo "invasivo" é unha palabra "cargada" e o dano é difícil de definir, o feito é que os organismos continúan sendo introducidos en áreas onde non son nativos, algunhas veces e usualmente non, con moito coidado do dano que poida resultar. Algúns ecoloxistas argumentan que todas as especies non-nativas capaces de establecerse nun ambiente natural son daniñas onde sexa que se introduzan.

Transporte e introdución

O esquío gris foi introducido en Inglaterra a principios do século XX. Hoxe en día situou o esquío vermello nativo ao bordo da extinción en todas as Illas Británicas.

A especie é transportada polo ser humano desde a súa rexión nativa á localidade receptora. A maioría de especies morren durante esta fase pero aínda así, son moitas as que a superan. O transporte pode ser intencional, causado polo ser humano cun fin determinado, como a produción de alimentos, madeira, mellora do chan, xardinaría ou actividades de caza e pesca; ou accidental, de forma involuntaria e asociada ás rutas de comunicación, cargamentos de produtos agrícolas, polisóns en transportes de mercadorías, a descarga de augas de lastre nos portos ou o abatemento de barreiras xeográficas por obras de enxeñaría (caso das medusas típicas do océano Índico que invaden o Mediterráneo a través do Canle de Suez.)

Establecemento ou naturalización

A especie introducida chega a crear poboacións autosostibles sen necesidade de novas introducións. Os factores que determinan que unha especie se estableza na nova comunidade son a presión de propágulo, entendida como a frecuencia e magnitude das introducións; as características do invasor, as propiedades da comunidade receptora e a interacción entre a especie e a comunidade.

Expansión e invasión

A especie invasora incrementa a súa densidade na zona ocupada e/ou coloniza novos territorios ao longo do tempo. Nesta última fase interveñen tanto factores propios da especie como dos ecosistemas ou comunidades invadidas. Moitas especies poden ter un crecemento de poboación cun período de retardo temporal durante o cal resulta difícil distinguir que especies serán finalmente invasoras.

Pero, Como é posible que unha especie que non evolucionou nunha comunidade concreta sexa capaz de invadila e mesmo desprazar especies nativas que tiveron moito máis tempo para adaptarse?

Non todas as especies son invasivas, nin o son en calquera parte ou momento. Iso depende de moitos factores, tanto intrínsecos da especie (capacidade de sobrevivir no novo ambiente, ter un crecemento de poboación rápido, estar preadaptado ás novas condicións climáticas), como do proceso (abundancia e frecuencia da invasión), como dos ecosistemas invadidos (alteración do medio orixinal, falta dos inimigos naturais propios da especie invasora, facilitación para establecer relacións mutualistas, nichos ecolóxicos baleiros...).

Impactos

Cada especie invasora causa diferentes impactos e de diferente magnitude, entre os que se distinguen basicamente:

Impactos ecolóxicos

Figueira chumba (Opuntia ficus-indica) en Marrocos. Esta planta, moi estendida no Mediterráneo occidental, foi importada polos españois no século XVI.

No ámbito ecolóxico o principal impacto das invasións biolóxicas é a perda de biodiversidade. A introdución dunha especie exótica pode alterar a abundancia das especies e mesmo causar a extinción local dalgunhas especies nativas contribuíndo desta maneira á homoxeneización da paisaxe. Calcúlase que o 80% das especies en perigo de todo o mundo corren o risco de sufrir gravemente por competición ou predación causadas por especies invasoras.

Cando especies xeneralistas e adaptables entran en ecosistemas que foron modificados polos seres humanos as especies nativas atópanse en desvantaxe para sobrevivir mentres outras especies prosperan. As illas e os lagos son extremadamente sensibles a este fenómeno xa que ao ser ecosistemas de pequeno tamaño as súas especies son máis vulnerables.

A diminución da diversidade nativa que se produce por mor das extincións pode estar mediada por varios factores, entre os cales destacan as relacións de competencia, depredación e herbivoría, a produción de substancias tóxicas, a hibridación con especies nativas emparentadas, a modificación das propiedades dos ecosistemas e a modificación do réxime de perturbacións.

Impactos económicos

As pragas de especies exóticas son responsables de grandes perdas económicas debido ao dano xerado na produción das cultivas, a gandaría, as pesqueiras e mesmo o mobiliario urbano. Por outra banda, tamén ocasionan o custo derivado de controlalas e/ou erradicalas do lugar invadido.

Impactos na saúde

Existe un risco crecente de enfermidades exóticas debido ao aumento do transporte e á invasión por parte dos humanos de hábitats que antes eran remotos. Isto pode levar a asociacións con enfermidades novas (por exemplo a SIDA-virus VIH). As especies introducidas de pombas, roedores ou insectos (por exemplo: mosquitos, pulgas, chinches, mosca tse-tse) poden servir de vectores e de reservas de enfermidades . Un caso recente é o do virus do Nilo Occidental que se difundiu polos Estados Unidos causando a morte de humanos, aves, mamíferos e réptiles. As consecuencias das especies introducidas poden ir moito máis alá dos efectos inmediatos, por exemplo se se usan pesticidas para controlar ás especies invasoras e estes contaminan o chan e a auga.

Manexo

Prevención

O sapoconcho americano da Florida (Trachemys scripta) convértese en especie invasora en Europa cando é liberada de xeito irresponsable no medio ao medrar demasiado para seguir sendo unha mascota.

É difícil predicir a priori que especies poden invadir e impactar sobre os ecosistemas, nin que ecosistemas son máis vulnerables e sensibles ás especies invasoras. Actualmente séguense importando novas especies de plantas para xardinaría ou peces de piscifactoría entre moitas outras. Por este motivo, e co fin de previr futuras invasións, é fundamental aumentar o control sobre as vías de introdución ou prohibir a importación ou introdución daquelas especies que poidan xerar grandes impactos. En consecuencia, é importante contar cun marco legal adecuado. Todas as especies introducidas son susceptibles de escapar cara a hábitats naturais e establecerse. Por tanto, a capacidade de detectar rapidamente as invasións biolóxicas é esencial para que a súa erradicación sexa realmente efectiva.

Detección temperá e rápida resposta

Cando a prevención fallou, o segundo chanzo desde o que impulsar a loita contra as invasións biolóxicas, é o da detección temperá e rápida resposta. Un chanzo, cuxo principio se sustenta na intención de actuar antes dun mal maior, é dicir antes de que acha máis individuos dos extraíbles ou estes ocupen áreas máis grandes do que o seu control aconsella, por iso, a pesar poder ter un carácter preventivo, queremos denotar que o obxectivo principal desta modalidade operativa, é impedir o establecemento e/ou propagación de especies introducidas. De cando en cando, as introducións prodúcense con tal número de efectivo e con circunstancias tan favorables como para poder falar desde o inicio, de invasión, senón que máis ben hai un período onde estas especies céntranse en sobrevivir, máis aló da colonización, un período onde se mostran especialmente vulnerables e onde os custos de extracción son considerablemente menores aos de erradicación e control futuros. Con todo, non hai que esquecer á hora de dar unha resposta rápida, que esta non debe ser precipitada, pois dada a complexidade das relacións interespecíficas, non podemos actuar até ter a seguridade de que a extracción do organismo invasor é efectivamente beneficiosa. Unha ferramenta que pode facilitar dita labor é a aplicación do método de Determinación da Idoneidade de Actuación en Especies Exóticas mediante matriz GAGO, sustentado por información xa existente e de fácil acceso, de maneira que reduce os custos e o tempo que leva a realización de novos estudos específicos.

Erradicación

A erradicación completa dunha especie exótica ás veces é posible, especialmente se se ten un bo coñecemento da especie, reprodución, ciclo de vida e se causou invasións noutros puntos do planeta para saber a mellor maneira de actuar.

Logrouse erradicar algunhas especies exóticas potencialmente prexudiciais, por exemplo, o caracol xigante africano. Esta peste para a agricultura en moitas zonas de Asia e Pacífico, foi exterminada grazas ás campañas sostidas contra as poboacións establecidas en Florida e Australia. Con todo, outros proxectos foron tan desastrosos que mesmo empeoraron o problema. Por iso, cando se pretende levar a cabo un proceso de erradicación, débese facer previamente un estudo exhaustivo da especie e de todos os factores implicados na invasión.

Control

Cando a erradicación dunha especie falla ou non é posible, procédese ao control das poboacións desa especie a niveis aceptables para que os danos ecolóxicos e socioeconómicos sexan os menores posibles. Existen tres métodos de control que se usan a miúdo, de forma individual ou combinados: o químico, o mecánico e o biolóxico.

"Inimigos do Coello" que poden ser usados na súa erradicación, segundo un cartel do Servizo de Información de Australia Occidental (1950).

1. Control químico: É probablemente o principal método utilizado para combater as pestes tóxicas en agricultura. Por exemplo, en Estados Unidos os pesticidas lograron controlar con éxito a unha herba parasita das raíces. Pero os controis químicos levan tamén moitos problemas, como riscos para a saúde humana e para a biodiversidade local. Ademais, é importante ter en conta a posibilidade de que moitas especies poidan desenvolver resistencia a pesticidas.
2. Control físico ou mecánico: Hai certas especies que unicamente se poden tratar de forma directa, extraéndoas mecanicamente. Este método só é efectivo cando a área invadida é pequena. No caso da herba do coitelo (planta do xénero Carpobrotus), tentouse eliminala con aixadas para conter a súa expansión, xa que ningún outro método era apropiado. Na erradicación exitosa dos carafio africanos xigantes de Florida e Australia, un dos factores cruciais foi a recolección a man dos individuos. Tamén se pode considerar a caza como un método mecánico para manter controladas as poboacións de animais exóticos, como no caso da caza e trampeo utilizados para controlar poboacións de pequenos mamíferos exóticos en Nova Zelandia. Con todo, é pouco probable que a caza por si soa sexa un método de control eficaz. Ademais a dificultade de atopar aos organismos e os gastos de equipamento para a súa extracción ou caza fan imposible aplicar este tipo de control en moitos casos.
3. Control biolóxico: unha das causas de expansión descontrolada das especies é o feito de que veñen sen os seus depredadores naturais. Polo tanto, unha forma de controlar as súas poboacións é introducir os inimigos naturais no novo ecosistema. Isto tivo éxito nalgúns casos, aínda que se debe facer de forma moi controlada porque a introdución dunha especie exótica sempre supón un risco para a comunidade nativa. A invasión da abeluria ou herba das feridas (Hypericum perforatum) nos Estados Unidos foi controlada mediante a introdución dun escaravello herbívoro do xénero Chrysolina que se alimenta desta planta.

Véxase tamén

Outros artigos

• 100 das especies exóticas invasoras máis daniñas do mundo
• Flora invasora de Galicia.
• Fauna invasora de Galicia.