Dinastía Han

Dinastía Han

漢朝 (zh)
Epónimo	Han (en)
Localización
34°18′16″N 108°51′26″L
Capital	Luoyang (pt) (25–190 (Gregoriano)) Chang'an (190 (Gregoriano)–195 (Gregoriano)) Luoyang (pt) (196–196) Xuchang (en) (196 (Gregoriano)–220 (Gregoriano)) Chang'an (202 a. C.–9)
Poboación
Poboación	59.594.978 (2) (9,93 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Qin Han (en) Early Imperial China (en)
Superficie	6.000.000 km²
Datos históricos
Precedido por	Dinastía Qin
Creación	206 a. C.
Disolución	220
Sucedido por	Cao Wei, Shu Han (pt) e Wu Oriental (pt)
Organización política
Forma de goberno	monarquía

A dinastía Han (chinés tradicional: 漢朝, chinés simplificado: 汉朝) gobernou China dende o 206 a. C. ata o 220 d.C. marcando un período de prosperidade económica e cultural e unha expansión territorial na Historia da China. Foi precedida pola dinastía Qin (221–206 a.C.) e seguiuna o período dos Tres Reinos (220-280 d.C.)

Durante a dinastía Han, os seus reis adoptaron os ensinos dos grandes filósofos da antigüidade, Lao Zi e Confucio. O goberno desenvolveuse ben logrando expansión territorial. Fomentouse a educación e a escritura co recentemente inventado papel de arroz. Propiciouse un grande intercambio de mercadorías pola ruta da seda, que vai do océano Pacífico ata Persia e a India. A China converteuse oficialmente nun Estado confuciano e prosperou no ámbito interno: a agricultura, os produtos manufacturados e o comercio floreceron, e a poboación chegou aos 50 millóns. Entrementres, o imperio estendeu a súa influencia cultural e política sobre os actuais Vietnam, Asia central, Mongolia e Corea antes de se derrubar baixo unha combinación de presións internas e externas. O primeiro dos dous períodos da dinastía, chamado Dinastía Han Anterior (前漢朝, qián hàn cháo) ou Dinastía Han Occidental (西漢朝, xī hàn cháo) que durou ata o ano 9, tivo a súa capital en Chang'an (actual Xi'an, provincia de Shaanxi). A Dinastía Han Posterior (後漢朝, hòu hàn cháo) ou Dinastía Han Oriental (東漢朝, dōng hàn cháo), que durou do 25 ao 220, tivo a súa capital en Luoyang. A convención de denominalas occidental e oriental úsase hoxe en día para evitar a confusión coa dinastía Han do período das Cinco Dinastías e os Dez Reinos, aínda que a nomenclatura de anterior/posterior se usaba nos textos históricos, incluíndo en Zizhi Tongjian de Sima Guang. A dinastía foi fundada pola familia Liú (劉).

Os logros intelectuais, artísticos e literarios reviviron e floreceron durante a dinastía Han. O período Han produciu o historiador máis famoso da China, Sima Qian (145 a.C. - 87a.C.?), cuxas Memorias históricas provén unha crónica detallada desde os tempos da lendaria dinastía Xia a aqueles do emperador Wu (141a.C. - 87 a. C.). Os avances tecnolóxicos tamén marcaron este período. Un dos grandes inventos chineses, o papel, data da época Han.

Sería correcto afirmar que os imperios contemporáneos dos Han e os romanos eran os maiores que existían nese momento no mundo coñecido. A pesar de que non había unha relación directa entre os dous, ambos eran conscientes da existencia do outro, e existía un vínculo comercial a través dos outros imperios que existían en Asia Central e que actuaban como intermediarios, como Partia. Era un intercambio bastante desigual; China exportaba especias, teas, e, principalmente, seda. O imperio romano unicamente podía ofrecer ouro e prata en troco, pois non posuían outras manufacturas de interese para os chineses. Un dos poucos contactos directos rexistrados entre ambos os imperios aparecen no Hou Hanshu onde se conta que un convoi romano representando a Antonino Pío alcanzou a capital Luoyang e foi recibido polo emperador Huan.

A dinastía Han, que deu nome ao principal grupo étnico da China, "Os Han", foi notable tamén polo seu poderío militar. O imperio expandiuse cara ao oeste ata chegar á depresión de Tarim (na actual Rexión Autónoma Uigur de Xinjiang. Os exércitos chineses tamén invadiron e se anexionaron partes do norte da Vietnam e Corea no final do século II a. C. Pero o control por parte dos Hans das rexións periféricas era xeralmente escaso. Para asegurar a paz cos poderes locais fóra da China, a Corte Han desenvolveu un "sistema tributario" mutuamente benéfico. Aos estados non chineses permitíase autonomía a cambio da aceptación simbólica da dominación Han. Os lazos tributarios confirmáronse e reforzáronse a través de ligazóns matrimoniais entre clases altas e intercambios periódicos de agasallos e bens.

Etimoloxía

Segundo os Rexistros do Gran Historiador, tras o colapso da dinastía Qin o hexemón Xiang Yu nomeou a Liu Bang príncipe do pequeno feudo de Hanzhong, chamado así pola súa localización no río Han (no moderno suroeste de Shaanxi). Tras a vitoria de Liu Bang na disputa Chu-Han, a dinastía Han resultante recibiu o nome do feudo de Hanzhong.

Historia

Cambio dinástico: dos Qin aos Han

A primeira dinastía imperial da China foi a dinastía Qin (221-206 a.C.), que instaurou as bases da futura China. Os Qin, mediante a conquista militar, unificarón o territorio tras o período dos Reinos Combatentes, pero o seu imperio volveuse inestable despois da morte do seu primeiro emperador, Qin Shi Huang. Xurdiron en todo o país unha serie de revoltas que envolveron campesiños, prisioneiros, soldados e descendentes dos nobres dos nomeados Reinos Combatentes. Chen Sheng e Wu Guang, membros dun grupo de 900 soldados asignados á loita contra os xiongnu, foron os líderes da primeira revolta.

As continuas revoltas e enfrontamentos levaron á caída definitiva da dinastía Qin no 206 a.C., co ascenso ao poder de Xiang Yu, un destacado comandante militar sen coñecemento político, que dividiu China en 18 estados feudais. Como resultado desta división comezou un novo período de catro anos de revoltas e enfrontamentos, e cada un dos dezaoito estados tomou unha posición entre o bando de Xiang Yu e o de Liu Bang. Finalment o ano 202 a.C. as tropas partidarias de Liu Bang derrotan as de Xiang Yu na batalla de Gaixian (actualment Anhui). Como resultado da derrota Xiang Yu suicidase e Liu Bang proclamouse a si mesmo emperador (huangdi) por pedimento dos seus seguidores, e postumamente sería coñecido como emperador Gaozu (r. 202–195 a.C.). Chang'an (actual Xi'an) vai ser elixida como a nova capital de imperio reunificado.

Emprégase a convención de denominar estes períodos como occidental e oriental para evitar a confusión coa dinastía Han do Período das Cinco Dinastías e os Dez Reinos. A nomenclatura de anterior e posterior é empregada en textos históricos como no Zizhi Tongjian de Sima Guang.

Han Occidental

Trece comandancias de control directo, incluída a rexión capital (Amarela) e dez reinos semiautónomos dos primeiros períodos, 195 a.C.

.

A principios da dinastía dos Han occidentais (en chinés), tamén coñecido como o Antigo Han (en chinés), no terzo occidental do imperio existían trece comandancias controladas centralmente -incluída a rexión da capital-, mentres que os dous terzos orientais estaban divididos en dez reinos semiautónomos.. Para aplacar aos seus destacados comandantes da guerra con Chu, o emperador Gaozu enfeudou a algúns deles como reis.

No ano 196 a.C., a corte Han substituio a todos estes reis menos a un (a excepción estaba no Reino de Changsha) por membros da familia real Liu, xa que se cuestionaba a lealdade ao trono dos non parentes. Tras varias insurreccións dos reis Han -a maior das cales foi a Rebelión dos Sete Estados no ano 154 a.C.-, a corte imperial promulgou unha serie de reformas a partir do ano 145 a.C. que limitaban o tamaño e o poder destes reinos e dividían os seus antigos territorios en novas comandancias controladas centralmente. Os reis xa non podían nomear ao seu propio persoal; este deber foi asumido pola corte imperial. Os reis convertéronse en xefes nominais dos seus feudos e recadaron unha parte dos ingresos fiscais como os seus ingresos persoais. Os reinos nunca foron abolidos do todo e existiron durante o resto da era Han Occidental e Oriental.

Ao norte da China propia, o xefe nómade xiongnu Modu Chanyu (r. 209 174 a.C.) conquistou varias tribos que habitaban a parte oriental da Estepa euroasiática. Ao final do seu reinado, controlaba Manchuria, Mongolia, e a Conca do Tarim, subxugando a máis de vinte estados ao leste de Samarcanda. O emperador Gaozu estaba preocupado polas abundantes armas de ferro fabricadas por Hanos que se comerciaban cos xiongnu ao longo das fronteiras setentrionais, e estableceu un embargo comercial contra o grupo.

En represalia, os xiongnu invadiron a actual provincia de Shanxi, onde derrotaron ás forzas Han en Baideng no 200 a.C. . Tras as negociacións, o acordo heqin de 198 a.C. mantiña nominalmente aos líderes dos xiongnu e hanos como socios iguais nunha alianza matrimonial real, pero os hanos víronse obrigados a enviar grandes cantidades de artigos de tributo como seda, roupa, comida e viño aos xiongnu.

Estatua dun cabalo pisando a un guerreiro Xiongnu, no mausoleo do xeneral Han occidental Huo Qubing (m. 117 a.C.), que loitou na Guerra Han-Xiongnu. Trátase da primeira estatua monumental de pedra coñecida na China.

A pesar do tributo e a negociación entre Laoshang Chanyu (r. 174- 160 a.C.) e o Emperador Wen (r. 180-157 a.C.) para reabrir os mercados fronteirizos, moitos dos subordinados xiongnu do Chanyu optaron por non obedecer o tratado e asaltaban periodicamente os territorios Han ao sur da Gran Muralla en busca de mercadorías adicionais. Nunha conferencia da corte convocada polo Emperador Wu (r. 141-87 a.C.) no 135 a.C., o consenso maioritario dos ministros foi manter o acordo heqin. O emperador Wu aceptouno, a pesar das continuas incursións xiongnu.

Con todo, unha conferencia da corte ao ano seguinte convenceu á maioría de que un enfrontamento limitado en Mayi que implicase o asasinato do Chanyu sumiría ao reino xiongnu no caos e beneficiaría os Han. Cando este complot fracasou no 133 a.C., O emperador Wu lanzou unha serie de invasións militares masivas en territorio xiongnu. O asalto culminou no 119 a.C. na batalla de Mobei, cando os comandantes Han Huo Qubing (m. 117 a.C.) e Wei Qing (m. 106 a.C.) obrigaron á corte xiongnu a fuxir cara ao norte do deserto de Gobi, e as forzas han chegaron tan ao norte como o lago Baikal.

Tras o reinado de Wu, as forzas Han continuaron loitando contra os xiongnu. O líder xiongnu Huhanye Chanyu (r. 58-31a.C.) someteuse finalmente a os Han como vasalo tributario no 51 a.C. O pretendente rival de Huhanye ao trono, Zhizhi Chanyu (r. 56-36a.C.), foi asasinado polas forzas Han ao mando de Chen Tang e Gan Yanshou (甘延壽) na batalla de Zhizhi, na actual Taraz, Casaquistán.

No ano 121 a.C., as forzas Han expulsaron os xiongnu dun vasto territorio que abarcaba desde o Corredor de Hexi ata Lop Nur. Repeleron unha invasión conxunta dos xiongnu e dos qiangs deste territorio noroccidental no 111 a.C. Nese mesmo ano, a corte Han estableceu catro novas comandancias fronteirizas nesta rexión para consolidar o seu control: Jiuquan, Zhangyi, Dunhuang e Wuwei. A maioría dos habitantes da fronteira eran soldados. En ocasións, a corte trasladaba pola forza a campesiños a novos asentamentos fronteirizos, xunto con escravos propiedade do goberno e convictos que realizaban traballos forzados. A corte tamén animou aos plebeos, como granxeiros, comerciantes, terratenentes e traballadores contratados, a emigrar voluntariamente á fronteira.

As ruínas dunha torre de vixilancia da dinastía Han feita de terra apisonada en Dunhuang, provincia de Gansu, no extremo oriental da ruta da seda

.

Imaxe da esquerda: Xerra de cerámica d era dos Han occidental adornada e pintada con relevos de dragóns, fénix e taotie
Imaxe dereita: Reverso dun espello de bronce dos Han occidental con deseños pintados dun motivo floral.

Mesmo antes da expansión dos Han por Asia Central, as viaxes do diplomático Zhang Qian do 139 ao 125 a.C. estableceran contactos chineses con moitas civilizacións circundantes. Zhang atopouse con Dayuan (Fergana), Kangju (Sogdiana) e Daxia (Bactriana, antigo reino grecobactriano); tamén recompilou información sobre Shendu (val do río Indo do norte da India) e Anxi (o imperio parto). Todos estes países acabaron recibindo embaixadas Han. Estas conexións marcaron o comezo da ruta da seda, rede comercial que se estendeu ata o Imperio Romano, levando artigos Han, como a seda, a Roma e artigos romanos, como artigos de vidro, a China.

Entre os anos 115 e 60 a.C. aproximadamente, as forzas Han loitaron contra os xiongnu polo control das cidades-estado dos oasis da conca do Tarim. Os Han acabaron vencendo e estableceron o Protectorado das Rexións Occidentais no 60 a.C., que se ocupaba da defensa e os asuntos exteriores da rexión. Os Han tamén expandironse cara ao sur. A conquista naval de Nanyue no 111 a.C. expandiu o reino Han ao que hoxe son as modernas Guangdong, Guangxi, e norte de Vietnam. Yunnan foi incorporada ao reino Han coas conquista do reino de Dian no 109 a.C., seguida de partes da Península de Corea coa conquista Han de Gojoseon e os establecementos coloniais da comandancia de Xuantu e da comandancia de Lelang no 108 a.C. No primeiro censo nacional coñecido da China, realizado no 2 d.C., rexistrouse unha poboación de 57.671.400 individuos en 12.366.470 fogares.

Para pagar as súas campañas militares e a súa expansión colonial, o emperador Wu nacionalizou varias industrias privadas. Creou monopolios do goberno central administrados en gran parte por antigos comerciantes. Estes monopolios incluían a produción de sal, ferro e licor, así como moeda de bronce. O monopolio do licor só durou do 98 ao 81 a.C., e os monopolios do sal e o ferro foron finalmente abolidos a principios dos Han orientais. A emisión de moeda seguiu sendo monopolio do goberno central durante o resto da dinastía Han.

Os monopolios gobernamentais foron finalmente derrogados cando unha facción política coñecida como os reformistas adquiriu maior influencia na corte. Os reformistas opuxéronse á facción modernista que dominara a política da corte no reinado do emperador Wu e durante a posterior rexencia de Huo Guang (m. 68 a.C.). Os modernistas defendían unha política exterior agresiva e expansionista apoiada nos ingresos procedentes da forte intervención do goberno na economía privada. Os reformistas, porén, anularon estas políticas, favorecendo un enfoque cauteloso e non expansivo da política exterior, unha reforma orzamentaria frugal e taxas impositivas máis baixas impostas aos empresarios privados.

O reinado de Wang Mang e a guerra civil

Estas ruínas de terra apisonada restos dun celeiro na fortaleza de Hecang (chinés: 河仓城; pinyin: Hécāng chéng), situada a uns 11 km ao nordés da Porta de Xade construíronse durante a dinastía Han occidental (202 a.C. - 9 d.C.) e reconstruíronse significativamente durante a dinastía Xin occidental (280-316 d.C.).

Imaxe da esquerda: Soldado de cabalería pintado en cerámica da era dos Hans Occidentis procedente da tumba dun xeneral militar en Xianyang, Shaanxi
Imaxe dereita: Figura dun cabalo de bronce con montura de chumbo dos Han occidental ou oriental

Wang Zhengjun (71 a.C. – 13 d.C.) foi a primeira emperatriz, daquela emperatriz viúva e finalmente gran emperatriz viúva durante os reinados dos emperadores Yuan. (r 49-33 a.C.), Cheng (r 33-7 a.C.), e Ai (r 7-1 a.C.), respectivamente. Durante este tempo, unha sucesión dos seus parentes homes ostentou o título de rexente. Tras a morte de Ai, o sobriño de Wang Zhengjun, Wang Mang (45 a.C.-23 d.C.), foi nomeado rexente como Mariscal de Estado o 16 de agosto baixo o mandato do emperador Ping (r 1 a,C-6 d.C).

Cando Ping morreu o 3 de febreiro do 6 d. C., Ruzi Ying (m. 25 d. C.) foi elixido como herdeiro e Wang Mang foi designado para servir como emperador en funcións do neno. Wang prometeu cederlle o control a Liu Ying unha vez que fose maior de idade. A pesar desta promesa, e contra as protestas e revoltas da nobreza, Wang Mang afirmou o 10 de xaneiro que o divino Mandato do Ceo esixía o fin da dinastía Han e o comezo da súa: a dinastía Xin (9-23 dC).º

Wang Mang iniciou unha serie de importantes reformas que finalmente non tiveron éxito. Estas reformas incluíron prohibición da escravitude, nacionalización da terra para distribuír equitativamente entre os fogares, e introdución de novas moedas, un cambio que degradou o valor da moeda. Aínda que estas reformas provocaron unha considerable oposición, o réxime de Wang sufriu a súa caída definitiva coas inundacións masivas dos anos c. 3 e 11 a. C.. A acumulación gradual de limo no río Amarelo elevara o seu nivel de auga e desbordara as obras de control de inundacións. O río Amarelo dividiuse en dous novos brazos: un que desembocaba ao norte e outro ao sur da península de Shandong, aínda que os enxeñeiros Han conseguiron represar o brazo meridional cara ao ano 70 d.C.

A inundación desaloxou a miles de campesiños, moitos dos cales se uniron a grupos itinerantes de bandidos e rebeldes como as Cellas Vermellas para sobrevivir. Os exércitos de Wang Mang foron incapaces de sufocar estes grupos rebeldes ampliados. Finalmente, unha turba insurxente forzou a súa entrada no Palacio de Weiyang e matou a Wang Mang.

O emperador Gengshi (r. 23-25 d.C.), descendente do emperador Jing (r. 157-141 a.C.), tentou restaurar a dinastía Han e ocupou Chang'an como capital. Con todo, os rebeldes da Cella Vermella derrotaron, depuxeron, asasinaron e substituírono polo monarca monicreque Liu Penzi. O curmán afastado de Gengshi, Liu Xiu, coñecido postumamente como Emperador Guangwu (r. 25-57 d.C.), tras distinguirse na Batalla de Kunyang no 23 d.C., houbo de suceder a Gengshi como emperador.

Baixo o goberno de Guangwu restaurouse o Imperio Han. Guangwu fixo de Luoyang a súa capital no ano 25 d.C., e no 27 d.C. os seus oficiais Deng Yu e Feng Yi obrigaran ás Cellas Vermellas a renderse executando aos seus líderes por traizón. Do 26 ao 36 d.C., o emperador Guangwu tivo que librar guerras contra outros caudillos rexionais que reclamaban o título de emperador; cando estes caudillos foron derrotados, China reunificouse baixo os Hans.

Unha frecha do período Han occidental procedente da Mongolia Interior, actualmente no Museo Provincial de Gansu, Lanzhou.

O período comprendido entre a fundación da dinastía Han e o reinado de Wang Mang coñécese como Han Occidental (西漢; 西汉; Xīhàn) ou Han Antigo (前漢; 前汉; Qiánhàn) (206 a.C.-9 d.C.). Durante este período, a capital estivo en Chang'an (a actual Xi'an). A partir do reinado de Guangwu, a capital trasladouse cara ao leste, a Luoyang. A época que vai desde o seu reinado até a caída dos Han coñécese como Han Oriental ou Han Posterior (25-220 d.C.).

Apoxeo cultural

A corte foi centro de actividade intelectual, literaria, musical e artística. Desenvolveuse a poesía fu. Salientan os templos funerarios e os obxectos de terracota ou bronce, os parques e xardíns exóticos, as figuriñas que substituían aos sacrificios humanos. O defunto de sangue real era cuberto con placas de xade, que chegou a unha elaboración exquisita como pedra do ceo.

Ademais da creación dunha universidade propiciada polo letrado Dong Zongshu, salientou o historiador Sima Qian autor das Shiji ou Memorias históricas. Continuou o seu labor Ban Gu, quen escribiu o Han Shu que narra a historia da dinastía Han occidental.

O confucianismo impregnou a mentalidade chinesa e foi utilizado para fundamentar o poder dos emperadores.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Adshead, Samuel Adrian Miles (2000). China in World History. Londres: MacMillan Press. ISBN 978-0-312-22565-0. 
• Akira, Hirakawa (1998). A History of Indian Buddhism: From Sakyamani to Early Mahayana. Traducido por Paul Groner. New Delhi: Jainendra Prakash Jain at Shri Jainendra Press. ISBN 978-81-208-0955-0. 
• An, Jiayao (2002). "When glass was treasured in China". En Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road. Turnhout: Brepols Publishers. pp. 79–94. ISBN 978-2-503-52178-7. 
• Bailey, H.W. (1985). Indo-Scythian Studies being Khotanese Texts Volume VII. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-11992-4. 
• Balchin, Jon (2003). Science: 100 Scientists Who Changed the World. Nova York: Enchanted Lion Books. ISBN 978-1-59270-017-2. 
• Ball, Warwick (2016). Rome in the East: Transformation of an Empire. Londres & Nova York: Routledge. ISBN 978-0-415-72078-6. 
• Barbieri-Low, Anthony J. (2007). Artisans in Early Imperial China. Seattle & Londres: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-98713-2. 
• Barnes, Ian (2007). Mapping History: World History. Londres: Cartographica. ISBN 978-1-84573-323-0. 
• Beck, Mansvelt (1986). "The fall of Han". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 317–376. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Berggren, Lennart; Borwein, Jonathan M.; Borwein, Peter B. (2004). Pi: A Source Book. Nova York: Springer. ISBN 978-0-387-20571-7. 
• Bielenstein, Hans (1980). The Bureaucracy of Han Times. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22510-6. 
• ——— (1986). "Wang Mang, the Restoration of the Han Dynasty, and Later Han". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 223–290. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Block, Leo (2003). To Harness the Wind: A Short History of the Development of Sails. Annapolis: Naval Institute Press. ISBN 978-1-55750-209-4. 
• Bower, Virginia (2005). "Standing man and woman". En Richard, Naomi Noble. Recarving China's Past: Art, Archaeology and Architecture of the 'Wu Family Shrines'. New Haven e Londres: Yale University Press and Princeton University Art Museum. pp. 242–245. ISBN 978-0-300-10797-5. 
• Bowman, John S. (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. Nova York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11004-4. 
• Buisseret, David (1998). Envisioning the City: Six Studies in Urban Cartography. Chicago: University Of Chicago Press. ISBN 978-0-226-07993-6. 
• Bulling, A. (1962). A landscape representation of the Western Han period. Artibus Asiae 25. pp. 293–317. JSTOR 3249129. doi:10.2307/3249129. 
• Chang, Chun-shu (2007). The Rise of the Chinese Empire: Volume II; Frontier, Immigration, & Empire in Han China, 130 B.C. – A.D. 157. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-11534-1. 
• Chavannes, Édouard (1907). Les pays d'Occident d'après le Heou Han chou (PDF). T'oung Pao 8. pp. 149–244. doi:10.1163/156853207x00111. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2022-10-10. 
• Ch'en, Ch'i-Yün (1986). "Confucian, Legalist, and Taoist thought in Later Han". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 766–806. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Ch'ü, T'ung-tsu (1972). Dull, Jack L., ed. Han Dynasty China: Volume 1: Han Social Structure. Seattle e Londres: University of Washington Press. ISBN 978-0-295-95068-6. 
• Chung, Chee Kit (2005). "Longyamen is Singapore: The Final Proof?". Admiral Zheng He & Southeast Asia. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 978-981-230-329-5. 
• Cotterell, Maurice (2004). The Terracotta Warriors: The Secret Codes of the Emperor's Army. Rochester: Bear and Company. ISBN 978-1-59143-033-9. 
• Cribb, Joe (1978). Chinese lead ingots with barbarous Greek inscriptions. Coin Hoards 4. pp. 76–78. Arquivado dende o orixinal o 16 August 2021. Consultado o 13 July 2017. 
• Csikszentmihalyi, Mark (2006). Readings in Han Chinese Thought. Indianapolis and Cambridge: Hackett Publishing Company. ISBN 978-0-87220-710-3. 
• Cullen, Christoper (2006). Astronomy and Mathematics in Ancient China: The Zhou Bi Suan Jing. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-03537-8. 
• Cutter, Robert Joe (1989). The Brush and the Spur: Chinese Culture and the Cockfight. Hong Kong: The Chinese University of Hong Kong. ISBN 978-962-201-417-6. 
• Dauben, Joseph W. (2007). "Chinese Mathematics". En Katz, Victor J. The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam: A Sourcebook. Princeton: Princeton University Press. pp. 187–384. ISBN 978-0-691-11485-9. 
• Davis, Paul K. (2001). 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present. Nova York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-514366-9. 
• Day, Lance; McNeil, Ian (1996). Biographical Dictionary of the History of Technology. Nova York: Routledge. ISBN 978-0-415-06042-4. 
• de Crespigny, Rafe (2007). A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD). Leiden: Koninklijke Brill. ISBN 978-90-04-15605-0. 
• Demiéville, Paul (1986). "Philosophy and religion from Han to Sui". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 808–872. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Deng, Yingke (2005). Ancient Chinese Inventions. Traducido por Wang Pingxing. Beijing: China Intercontinental Press (五洲传播出版社). ISBN 978-7-5085-0837-5. 
• Di Cosmo, Nicola (2002). Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77064-4. 
• Ebrey, Patricia Buckley (1974). Estate and family management in the Later Han as seen in the Monthly Instructions for the Four Classes of People. Journal of the Economic and Social History of the Orient 17. pp. 173–205. JSTOR 3596331. doi:10.1163/156852074X00110. 
• ——— (1986). "The Economic and Social History of Later Han". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 608–648. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• ——— (1999). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66991-7. 
• Eiland, Murray (2003). Looking at Ancient Chinese Dogs Looking at Ancient Chinese Dogs. Athena Review 3. pp. 75–79. 
• Fairbank, John K.; Goldman, Merle (1998). China: A New History, Enlarged Edition. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-11673-3. 
• Fraser, Ian W. (2014). "Zhang Heng 张衡". En Brown, Kerry. The Berkshire Dictionary of Chinese Biography. Great Barrington: Berkshire Publishing. ISBN 978-1-933782-66-9. 
• Greenberger, Robert (2006). The Technology of Ancient China. Nova York: Rosen Publishing Group. ISBN 978-1-4042-0558-1. 
• Guo, Qinghua (2005). Chinese Architecture and Planning: Ideas, Methods, and Techniques. Stuttgart e Londres: Edition Axel Menges. ISBN 978-3-932565-54-0. 
• Hansen, Valerie (2000). The Open Empire: A History of China to 1600. Nova York & Londres: W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-97374-7. 
• Hardy, Grant (1999). Worlds of Bronze and Bamboo: Sima Qian's Conquest of History. Nova York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11304-5. 
• Hill, John E. (2009). Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries AD. Charleston, South Carolina: BookSurge. ISBN 978-1-4392-2134-1. 
• Hinsch, Bret (2002). Women in Imperial China. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7425-1872-8. 
• Hsu, Cho-Yun (1965). The changing relationship between local society and the central political power in Former Han: 206 B.C. – 8 A.D. Comparative Studies in Society and History 7. pp. 358–370. doi:10.1017/S0010417500003777. 
• Hsu, Elisabeth (2001). "Pulse diagnostics in the Western Han: how mai and qi determine bing". En Hsu, Elisabeth. Innovations in Chinese Medicine. Cambridge, NovaYork, Oakleigh, Madrid, e Cape Town: Cambridge University Press. pp. 51–92. ISBN 978-0-521-80068-6. 
• Hsu, Mei-ling (1993). The Qin maps: a clue to later Chinese cartographic development. Imago Mundi 45. pp. 90–100. doi:10.1080/03085699308592766. 
• Huang, Ray (1988). China: A Macro History. Armonk & Londres: M.E. Sharpe. ISBN 978-0-87332-452-6. 
• Hulsewé, A.F.P. (1986). "Ch'in and Han law". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 520–544. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Jin, Guantao; Fan, Hongye; Liu, Qingfeng (1996). "Historical Changes in the Structure of Science and Technology (Part Two, a Commentary)". En Dainian, Fan; Cohen, Robert S. Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and Technology. Traducido por Kathleen Dugan and Jiang Mingshan. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. pp. 165–184. ISBN 978-0-7923-3463-7. 
• Knechtges, David R. (2010). "From the Eastern Han through the Western Jin (AD 25–317)". En Owen, Stephen. The Cambridge History of Chinese Literature, volume 1. Cambridge University Press. pp. 116–198. ISBN 978-0-521-85558-7. 
• ——— (2014). "Zhang Heng 張衡". En Knechtges, David R.; Chang, Taiping. Ancient and Early Medieval Chinese Literature: A Reference Guide, Part Four. Leiden: Brill. pp. 2141–55. ISBN 978-90-04-27217-0. 
• Kramers, Robert P. (1986). "The development of the Confucian schools". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 747–756. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• VV.AA., Historia universal Larousse, España, Spes editorial, 2005 ISBN 84-8332-623-X
• Lewis, Mark Edward (2007). The Early Chinese Empires: Qin and Han. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02477-9. 
• Lewis, Mark Edward; Hsieh, Mei-yu (2017). "Tianxia and the invention of empire in East Asia". En Wang, Ban. Chinese Visions of World Order: Tianxia, Culture, and World Politics. Duke University Press. pp. 25–48. ISBN 978-0822372448. JSTOR j.ctv11cw3gv. 
• Liu, Xujie (2002). "The Qin and Han dynasties". En Steinhardt, Nancy S. Chinese Architecture. New Haven: Yale University Press. pp. 33–60. ISBN 978-0-300-09559-3. 
• Liu, Guilin; Feng, Lisheng; Jiang, Airong; Zheng, Xiaohui (2003). "The Development of E-Mathematics Resources at Tsinghua University Library (THUL)". En Bai, Fengshan; Wegner, Bern. Electronic Information and Communication in Mathematics. Berlin, Heidelberg e Nova York: Springer Verlag. pp. 1–13. ISBN 978-3-540-40689-1. 
• Lloyd, Geoffrey Ernest Richard (1996). Adversaries and Authorities: Investigations into Ancient Greek and Chinese Science. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-55695-8. 
• Lo, Vivienne (2001). "The influence of nurturing life culture on the development of Western Han acumoxa therapy". En Hsu, Elisabeth. Innovation in Chinese Medicine. Cambridge, Nova York, Oakleigh, Madrid and Cape Town: Cambridge University Press. pp. 19–50. ISBN 978-0-521-80068-6. 
• Loewe, Michael (1968). Everyday Life in Early Imperial China during the Han Period 202 BC–AD 220. Londres: B.T. Batsford. ISBN 978-0-87220-758-5. 
• ——— (1986). "The Former Han Dynasty". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 103–222. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• ——— (1994). Divination, Mythology and Monarchy in Han China. Cambridge, Nova York and Melbourne: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-45466-7. 
• ——— (2005). "Funerary Practice in Han Times". En Richard, Naomi Noble. Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines'. New Haven e Londres: Yale University Press and Princeton University Art Museum. pp. 23–74. ISBN 978-0-300-10797-5. 
• ——— (2006). The Government of the Qin and Han Empires: 221 BCE–220 CE. Hackett Publishing Company. ISBN 978-0-87220-819-3. 
• Mawer, Granville Allen (2013). "The Riddle of Cattigara". En Robert Nichols and Martin Woods. Mapping Our World: Terra Incognita to Australia. Canberra: National Library of Australia. pp. 38–39. ISBN 978-0-642-27809-8. 
• McClain, Ernest G.; Ming, Shui Hung (1979). Chinese cyclic tunings in late antiquity. Ethnomusicology 23. pp. 205–224. JSTOR 851462. doi:10.2307/851462. 
• Morton, William Scott; Lewis, Charlton M. (2005). China: Its History and Culture (Fourth ed.). New York City: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-141279-7. 
• Needham, Joseph (1972). Science and Civilization in China: Volume 1, Introductory Orientations. Londres: Syndics of the Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-05799-8. 
• ——— (1986a). Science and Civilization in China: Volume 3; Mathematics and the Sciences of the Heavens and the Earth. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05801-8. 
• ——— (1986b). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology; Part 1, Physics. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05802-5. 
• ——— (1986c). Science and Civilisation in China: Volume 4, Physics and Physical Technology; Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-05803-2. 
• ——— (1986d). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 3, Civil Engineering and Nautics. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-07060-7. 
• Needham, Joseph; Tsien, Tsuen-Hsuin (1986). Science and Civilisation in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 1, Paper and Printing. Taipei: Caves Books. ISBN 978-0-521-08690-5. 
• Needham, Joseph (1988). Science and Civilization in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 9, Textile Technology: Spinning and Reeling. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-32021-4. 
• Neinhauser, William H.; Hartman, Charles; Ma, Y.W.; West, Stephen H. (1986). The Indiana Companion to Traditional Chinese Literature: Volume 1. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-32983-7. 
• Nelson, Howard (1974). Chinese maps: an exhibition at the British Library. The China Quarterly 58. pp. 357–362. doi:10.1017/S0305741000011346. 
• Nishijima, Sadao (1986). "The economic and social history of Former Han". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 545–607. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Norman, Jerry (1988). Chinese. Cambridge e Nova York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29653-3. 
• Omura, Yoshiaki (2003). Acupuncture Medicine: Its Historical and Clinical Background. Mineola: Dover Publications. ISBN 978-0-486-42850-5. 
• O'Reilly, Dougald J.W. (2007). Early Civilizations of Southeast Asia. Lanham, Nova York, Toronto, Plymouth: AltaMira Press, Division of Rowman and Littlefield Publishers. ISBN 978-0-7591-0279-8. 
• Paludan, Ann (1998). Chronicle of the Chinese Emperors: the Reign-by-Reign Record of the Rulers of Imperial China. Londres: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05090-3. 
• Pigott, Vincent C. (1999). The Archaeometallurgy of the Asian Old World. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology. ISBN 978-0-924171-34-5. 
• Psarras, Sophia-Karin (2 de febreiro de 2015). Han Material Culture: An Archaeological Analysis and Vessel Typology. Cambridge University Press. ISBN 978-1-316-27267-1 – vía Google Books. 
• Ronan, Colin A (1994). The Shorter Science and Civilization in China: 4. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-32995-8.  (an abridgement of Joseph Needham's work)
• Schaefer, Richard T. (2008). Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society: Volume 3. Thousand Oaks: Sage Publications Inc. ISBN 978-1-4129-2694-2. 
• Shen, Kangshen; Crossley, John N.; Lun, Anthony W.C. (1999). The Nine Chapters on the Mathematical Art: Companion and Commentary. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-853936-0. 
• Steinhardt, Nancy Shatzman (2004). The Tang architectural icon and the politics of Chinese architectural history. The Art Bulletin 86. pp. 228–254. JSTOR 3177416. doi:10.2307/3177416. 
• ——— (2005a). "Pleasure tower model". En Richard, Naomi Noble. Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines'. New Haven e Londres: Yale University Press and Princeton University Art Museum. pp. 275–281. ISBN 978-0-300-10797-5. 
• ——— (2005b). "Tower model". En Richard, Naomi Noble. Recarving China's Past: Art, Archaeology, and Architecture of the 'Wu Family Shrines'. New Haven e Londres: Yale University Press and Princeton University Art Museum. pp. 283–285. ISBN 978-0-300-10797-5. 
• Straffin, Philip D., Jr (1998). Liu Hui and the first Golden Age of Chinese mathematics. Mathematics Magazine 71. pp. 163–181. JSTOR 2691200. doi:10.1080/0025570x.1998.11996627. 
• Suárez, Thomas (1999). Early Mapping of Southeast Asia. Singapur: Periplus Editions. ISBN 978-962-593-470-9. 
• Sun, Xiaochun; Kistemaker, Jacob (1997). The Chinese Sky During the Han: Constellating Stars and Society. Leiden, Nova York, Köln: Koninklijke Brill. Bibcode:1997csdh.book.....S. ISBN 978-90-04-10737-3. 
• Taagepera, Rein (1979). Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D. Social Science History 3. pp. 115–138. JSTOR 1170959. doi:10.1017/s014555320002294x. 
• Teresi, Dick (2002). Lost Discoveries: The Ancient Roots of Modern Science–from the Babylonians to the Mayas. Nova York: Simon and Schuster. ISBN 978-0-684-83718-5. 
• Thorp, Robert L. (1986). Architectural principles in early Imperial China: structural problems and their solution. The Art Bulletin 68. pp. 360–378. JSTOR 3050972. doi:10.1080/00043079.1986.10788358. 
• Tom, K.S. (1989). Echoes from Old China: Life, Legends, and Lore of the Middle Kingdom. Honolulu: The Hawaii Chinese History Center of the University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1285-0. 
• Torday, Laszlo (1997). Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History. Durham: The Durham Academic Press. ISBN 978-1-900838-03-0. 
• Turnbull, Stephen R. (2002). Fighting Ships of the Far East: China and Southeast Asia 202 BC–AD 1419. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-386-6. 
• Wagner, Donald B. (1993). Iron and Steel in Ancient China. Brill. ISBN 978-90-04-09632-5. 
• ——— (2001). The State and the Iron Industry in Han China. Copenhagen: Nordic Institute of Asian Studies Publishing. ISBN 978-87-87062-83-1. 
• Wang, Ban, ed. (2017). Chinese Visions of World Order: Tianxia, Culture, and World Politics. Duke University Press. ISBN 978-0822372448. JSTOR j.ctv11cw3gv. 
• Wang, Yu-ch'uan (1949). An outline of The central government of the Former Han dynasty. Harvard Journal of Asiatic Studies 12. pp. 134–187. JSTOR 2718206. doi:10.2307/2718206. 
• Wang, Zhongshu (1982). Han Civilization. Traducido por K. C. Chang and collaborators. New Haven e Londres: Yale University Press. ISBN 978-0-300-02723-5. 
• Wang, Xudang; Li, Zuixiong; Zhang, Lu (2010). "Condition, Conservation, and Reinforcement of the Yumen Pass and Hecang Earthen Ruins Near Dunhuang". En Neville Agnew. Conservation of Ancient Sites on the Silk Road: Proceedings of the Second International Conference on the Conservation of Grotto Sites, Mogao Grottoes, Dunhuang, People's Republic of China, June 28 – July 3, 2004. Getty Publications. pp. 351–352 [351–357]. ISBN 978-1-60606-013-1. 
• Watson, William (2000). The Arts of China to AD 900. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-08284-5. 
• Wiesner-Hanks, Merry E. (2011) [2001]. Gender in History: Global Perspectives (2nd ed.). Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-8995-8. 
• Xue, Shiqi (2003). "Chinese lexicography past and present". En Hartmann, R.R.K. Lexicography: Critical Concepts. Londres e Nova York: Routledge. pp. 158–173. ISBN 978-0-415-25365-9. 
• Young, Gary K. (2001). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC – AD 305. Londres & Nova York: Routledge. ISBN 978-0-415-24219-6. 
• Yü, Ying-shih (1967). Trade and Expansion in Han China: A Study in the Structure of Sino-Barbarian Economic Relations. Berkeley: University of California Press. 
• ——— (1986). "Han foreign relations". En Twitchett, Denis; Loewe, Michael. The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 377–462. ISBN 978-0-521-24327-8. 
• Yule, Henry (1915). Henri Cordier, ed. Cathay and the Way Thither: Being a Collection of Medieval Notices of China, Vol I: Preliminary Essay on the Intercourse Between China and the Western Nations Previous to the Discovery of the Cape Route 1. Londres: Hakluyt Society. 
• Zhang, Guangda (2002). "The role of the Sogdians as translators of Buddhist texts". En Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road. Turnhout: Brepols Publishers. pp. 75–78. ISBN 978-2-503-52178-7. 
• Zhou, Jinghao (2003). Remaking China's Public Philosophy for the Twenty-First Century. Westport: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-97882-2. 

Outros artigos

• Historia da China

Ligazóns externas

• Han dynasty art with video commentary, Minneapolis Institute of Arts (en inglés)
• "Han Culture," Hanyangling Museum Website (en inglés)