Idade Media

A Idade Media foi un período histórico da civilización occidental comprendido entre o século V e o século XV. Normalmente considérase a súa extensión entre a fin do Imperio Romano do Occidente, no século V (476 d.C.), e o descubrimento de América, no século XV (1492 d.C.), ou en 1453 coa caída do Imperio Bizantino, data que coincide coa invención da imprenta (Biblia de Gutenberg) e coa fin da guerra dos Cen Anos. O adxectivo relacionado con este período é medieval (ver, por exemplo, literatura medieval, arte medieval, arquitectura medieval ou ciencia medieval). Certas sociedades non occidentais, como o Xapón, atravesaron períodos históricos "de transición" que se denominan tamén como Idade Media.

Mausoleo en Rávena de Teodorico o Grande, rei dos ostrogodos. O reino dos ostrogodos sucedeu ao Imperio Romano de Occidente, cuxa desaparición marca o inicio da Idade Media.

Detalle do barrio xudeu de Ribadavia, que conserva a súa estrutura e aspecto medieval.

Pintura italiana, probabelmente veneciana, de finais do século XV ou comezos do XVI, que representa a caída de Constantinopla en 1453. Este feito marca, para algúns, a fin da Idade Media.

A 2015, os historiadores do período prefiren matizar esta ruptura entre Antigüidade e Idade Media de maneira que entre os séculos III e VIII adóitase falar de Antigüidade Tardía, que fora unha grande etapa de transición en todos os ámbitos: no económico, para a substitución do modo de produción escravista polo modo de produción feudal; no social, para a desaparición do concepto de cidadanía romana e a definición dos estamentos medievais, no político para a descomposición das estruturas centralizadas do Imperio romano que deu paso a unha dispersión do poder; e no ideolóxico e cultural para a absorción e substitución da cultura clásica polas teocéntricas culturas cristiá e islámica (en cadanseus espazos).

Adoitase dividir en dous grandes períodos: Temperá ou Alta Idade Media (do século V ao X, sen unha clara diferenciación coa Antigüidade Tardía); e Baixa Idade Media (do século XI ao XV), que á súa vez pode dividirse nun período de plenitude, a Plena Idade Media (do século XI ao XIII), e os dous últimos séculos, ou Idade Media Tardía, que presenciaron a Crise da Idade Media ou do século XIV.

Malia haber algúns exemplos de utilización previa, o concepto de Idade Media naceu como a segunda idade da división tradicional do tempo histórico debida a Cristóbal Cellarius (Historia Medii Aevi a temporibus Constantini Magni ad Constaninopolim a Turcis captam deducta, Jena, 1688), quen a consideraba un tempo intermedio, sen apenas valor por si mesmo, entre a Idade Antiga identificada coa arte e a cultura da civilización grecorromana da Antigüidade clásica e a renovación cultural da Idade Moderna —na que el se sitúa— que comeza co Renacemento e o Humanismo. A popularización deste esquema perpetuou un preconcepto erróneo: o de considerar a Idade Media coma unha época escura, sumida no retroceso intelectual e cultural, e un aletargamento social e económico secular (que á súa vez se asocia co feudalismo nos seus trazos máis escurantistas, tal como se definiu polos revolucionarios que combateron o Antigo Réxime). Sería un período dominado polo illamento, a ignorancia, a teocracia, a superstición e o medo milenarista alimentado pola inseguridade endémica, a violencia e a brutalidade de guerras e invasións constantes e epidemias apocalípticas.

Porén, neste longo período de mil anos houbo todo tipo de feitos e procesos moi diferentes entre si, diferenciados temporal e xeograficamente, respondendo tanto a influencias mutuas con outras civilizacións e espazos como a dinámicas internas. Moitos deles tiveron unha gran proxección cara ao futuro, entre outros os que estableceron as bases do desenvolvemento da posterior expansión europea, e dos axentes sociais que produciron unha sociedade estamental de base maiormente rural, pero que presenciou o nacemento dunha incipiente vida urbana e unha burguesía, que co tempo levarán ao capitalismo. Lonxe de ser unha época inmobilista, a Idade Media, que comezara con migracións de pobos enteiros, e continuara con grandes procesos repoboadores (como o derivado da Reconquista na Península Ibérica, ou o Ostsiedlung en Europa Central e Oriental) viu como nos seus últimos séculos os antigos camiños (moitos deles vías romanas decaídas) se reparaban e modernizaban con airosas pontes, e se enchían de todas as clases de viaxeiros (guerreiros, peregrinos, mercadores, estudantes, goliardos etc.), encarnando a metáfora espiritual da vida coma unha viaxe (homo viator).

Tamén xurdiron na Idade Media novas formas políticas, que van desde o califato islámico aos poderes universais da cristiandade latina (Pontificado e Imperio), ou o Imperio bizantino e os reinos eslavos integrados na cristiandade oriental (aculturación e evanxelización de Cirilo e Metodio); e, en menor escala, todo tipo de cidades estado, desde as pequenas cidades episcopais alemás ata repúblicas que mantiveron imperios marítimos como Venecia; deixando na metade da escala á que tivo maior proxección futura: as monarquías feudais, que transformadas en monarquías autoritarias prefiguran o estado moderno.

Definición e caracterización

A Idade Media foi un período de aproximadamente mil anos que se caracterizou polo predominio do Cristianismo en todas as esferas da vida humana na Europa. A este período chámaselle ás veces pexorativamente idade das tebras, pois non tería ningunha creación filosófica ou científica autónoma. Tal idea é criticada por moitos expertos da actual xeración de estudosos da historia da ciencia, que tenden a ver o período de desenvolvemento económico e tecnolóxico que comezou por volta do século XII (permitido por factores como a diminución das invasións bárbaras, mudanzas climáticas etc.), como un importante requisito para o desenvolvemento científico na era moderna.

Aínda que se di que este período abarca desde a caída do Imperio Romano do Occidente ata a Reforma protestante, a ciencia coñeceu un período de preto de mil anos de falta de inspiración en comparación coa produción científica clásica. Vale lembrar que, usando o mesmo criterio, tamén se podería dicir que unha gran "falta de inspiración" tería atinxido o período da Roma Imperial, cuxos descubrimentos en termos de ciencias naturais ficaron moi lonxe das dos gregos (e iso a pesar do longo período de prosperidade proporcionado pola "Pax Romana").

Desafortunadamente, as nocións preconcibidas sobre o status da ciencia na Idade Media foron amplamente propagadas e, aínda hoxe, permanecen mitos como a falsa idea de que os estudosos medievais consideraban que a terra era chá.

Facer unha apreciación clara da Idade Media é complexo: este tipo de avaliación pode tornarse altamente política, pasando a depender moito de susceptibilidades relixiosas. Os católicos acostuman tendenciosamente a ser máis favorables á Idade Media, xa que se identifican coa tradición histórica da relixión cristiá dese tempo. Os protestantes, polo contrario, ven a Idade Media como un período de tebras e dan máis valor á Reforma protestante, que modificou profundamente a práctica relixiosa na Europa (norte) occidental.

Demografía

Até a Revolución industrial, a poboación europea viviu nun precario equilibrio cos recursos alimentarios; así, calquera aumento demográfico que non se correspondese cun incremento das posibilidades agrarias derivaba nunha desnutrición que deixaba sen defensas o corpo humano e vulnerábel ante calquera ataque epidémico. Isto foi constante durante a Idade Media, a excepción do período que vai do século XI ao XIII, durante o cal asistiuse a unha expansión demográfica sostida. O aumento de poboación a partir do ano 1000 foi favorecido por certo interese dos señores a conceder terras para cultivar, de forma que se aumentasen as súas rendas, e á talla dos bosques que comportou a ruptura de novas terras, e polo tanto da produción agrícola. Outros factores que posibilitaron o aumento demográfico foron a mellora climática, que grazas a un pluviometría favorable, fixo máis abondosas as colleitas, o paro das grandes migracións que asolaran Europa (xermánicos, maxiares, normandos etc.).

No final do século XIII a expansión agraria parou dun golpe logrando o límite ecolóxico (as novas terras eran máis, o ritmo de produción pola carencia de adobos estabilizárase, a carencia de bosques fixo entrar en crise a gandaría, nun momento que era importante polo adobo dos campos deixados ao barbeito). Todo iso incidiu nun aumento dos prezos, agravado por unha serie de malas colleitas que causaron a fame (especialmente virulenta foi a dos anos 1315 a 1317). E para acabar de adobar o, durante os anos 1348-1349, estendeuse a peste negra, enfermidade terriblemente contaxiosa. A peste foi a máis extensa das enfermidades que iniciaron toda unha serie de "maos anos" que paralizaron o crecemento de moitas cidades e vilas rurais. A pesar da recesión, moitas cidades (París, Florencia, Xénova...) creceron en extensión durante os séculos XIV e XV e as perdas humanas debidas ás epidemias recuperáronse rapidamente. Polo tanto, a crise urbana foi unha crise de adaptación e de crecemento.

Arte

O colorido e a exaltación da luz na rosácea de Sainte-Chapelle, París.

Artigo principal: Arte medieval.

A arte durante a Idade Media estivo fundamentada no Cristianismo en case todas as súas expresións. Como durante este período a gran maioría dos campesiños era iletrada, as artes visuais eran o principal método para comunicar as ideas relixiosas, xuntamente cos sermóns. A Igrexa católica era unha das poucas institucións ricas dabondo para remunerar o traballo dos artistas, o que fai que a maior parte das obras sexan de natureza relixiosa (arte sacra).

Coa caída do Imperio romano, moitas das técnicas artísticas da Grecia antiga acabaron perdidas. A pintura medieval pasa a ser predominantemente bidimensional: non era usada a noción de perspectiva e as personaxes retratadas eran pintadas maiores ou menores de acordo coa súa importancia. Ao lado da pintura, a tapizaría foi a máis importante forma de arte medieval. Iso decorre en moito pola súa utilidade ao manter a calor interna dos castelos, construídos de pedra, durante o inverno. A máis famosa tapizaría medieval é o ciclo d' A señora e o unicornio.

As dúas principais manifestacións arquitectónicas, principalmente relacionadas coa construción de catedrais, foron o estilo románico e máis tarde o gótico. Destaca tamén a formación das Gremios de oficios, reunindo artesáns.

Filosofía

Principalmente á partir do século V, os pensadores cristiáns viron a necesidade de afondar nunha fe que estaba madurecendo, co intento de harmonizala coas esixencias do pensamento filosófico. Dese xeito a Filosofía, que ata entón posuía trazos marcadamente clásicos e helenísticos, pasa a recibir influencias da cultura xudaica e cristiá. Algúns temas que antes non formaban parte do universo do pensamento grego, tales como: Providencia e Revelación Divina e Creación a partir do nada pasaron a formar parte de temáticas filosóficas.

Escriba medieval.

A partir do século IX desenvólvese a principal liña filosófica do período, que ficou coñecida como escolástica. Esa filosofía gaña acentos notadamente cristiáns, xurdidos da necesidade de responder ás esixencias da fe, ensinada pola Igrexa, considerada entón como a gardiá dos valores espirituais e morais de toda a Cristiandade e, por así dicir, responsable da unidade de Europa, que comungaba da mesma fe. A Escolástica tivo unha constante de natureza neoplatónica, que combinaba elementos do pensamento de Platón con valores de orde espiritual, reinterpretados polo Occidente cristián. No século XIII Tomé de Aquino introduce tamén elementos da filosofía de Aristóteles no pensamento escolástico.

A cuestión chave que vai atravesar todo o pensamento filosófico medieval é a harmonización de dúas esferas; a fe e a razón. O pensamento de Agostiño (século V), recoñecía a importancia do coñecemento, mais defendía unha subordinación maior da razón en relación á fe por crer que esta última restauraría a condición decaída da razón humana. Xa a liña de Tomé de Aquino (século XIII) defende unha maior autonomía da razón na obtención de respostas a pesar de non negar tal subordinación da razón á fe.

Ciencia e Tecnoloxía

Artigo principal: Ciencia e tecnoloxía medieval.

No inicio da era medieval a vida cultural concentrouse nos mosteiros.

Como resultado das migracións bárbaras e da implosión do Imperio Romano do Occidente, a Europa Occidental do inicio da Idade Media era pouco máis que unha colcha de retallos de poboacións rurais e tribos bárbaras. Perdeuse o acceso aos tratados científicos orixinais da antigüidade clásica (en grego), ficaron apenas versións resumidas e ata deturpadas que os romanos traduciran ao latín. A única institución que non se desintegrou xuntamente co falecido imperio, a Igrexa católica, mantén o que resta de forza intelectual, especialmente a través da vida monástica. O home instruído deses séculos era case sempre un crego para quen o estudo dos coñecementos naturais era unha pequena parte da súa escolaridade. Eses estudosos vivían nunha atmosfera que daba prioridade á fe e tiñan a mente máis centrada na salvación das almas que no cuestionamento de detalles do universo físico.

Nalgúns aspectos, no século IX o retroceso causado polas migracións xa estaba revertido. No século X ocorre a contención das últimas ondas de invasións estranxeiras. E por volta do 1100 ocorre unha revolución que combinou renacemento urbano e comercial, ampliación de culturas e fronteiras agrícolas, crecemento económico, desenvolvemento intelectual e grandes evolucións tecnolóxicas. Comezan a se abrir novas escolas ao longo de todo o continente, inclusive en cidades e vilas menores. Sobre o 1200 fúndanse as primeiras universidades – París, Bologna e Oxford – (en 1500 xa serían máis de 70). Comeza un forte movemento de tradución de documentos árabes e gregos, que tornan o coñecemento do mundo antigo novamente dispoñible aos eruditos europeos. Todo iso posibilitou un gran progreso en coñecementos como a Astronomía, a Matemática, a Bioloxía e a Medicina.

O período de 1100 a 1300 xa foi chamado de Revolución Industrial da Idade Media.

Causaban espanto e admiración innovacións como os grandes reloxos mecánicos que transformaron a noción de tempo nas cidades. Presenciáronse descubrimentos como os dos lentes, en 1285, e do imprenta móbil, en 1448. Houbo tamén moitas innovacións na forma de utilizar os medios de produción, coas técnicas de cerrallaría e incisión de pedras, a fundición de ferro, e os avances nas técnicas de construción aplicadas ao estilo gótico. No sector agrícola, temos o desenvolvemento de ferramentas, melloras en carruaxes, arreos para bestas de carga, e a utilización de muíños de auga Avances en instrumentos como o compás e mailo astrolabio, na confección de mapas e as carabelas fixeron posible a expansión marítimo-comercial europea na Idade Moderna.

O legado medieval para o progreso científico

A tecnoloxía das grandes navegacións permitirá en séculos futuros o descubrimento dun número extraordinario de novas especies de animais e plantas, alén de novas formacións xeolóxicas e climáticas. Os avances obtidos na óptica xerarían despois aparellos como o microscopio e mailo telescopio, que, xuntamente coa imprenta (outro froito medieval), son vistos como os equipamentos máis importantes xa creados para o avance do coñecemento humano. Porén, a herdanza máis importante do período talvez fose o nacemento e multiplicación das universidades, xuntamente co xurdimento das primeiras sementes da metodoloxía científica contemporánea.

Guerra e armamento

Espadas do período final da Idade Media.

A Idade Media xorde, en termos bélicos, como un período de grandes desenvolvementos tecnolóxicos, provindo esencialmente de dous grandes laboratorios, o Oriente Medio e a Península Ibérica. As dúas zonas, que desde moi cedo se tornaron palcos de violentas batallas entre musulmáns e cristiáns, fan que a práctica, a filosofía, a tecnoloxía e a propia xénese da guerra evolucionen. Os termos cruzada e xihad xorden nesta época,^{[Cómpre referencia]} e aínda que ambas teñan un significado extremadamente semellante,^{[Cómpre referencia]} son dous paradigmas dunha realidade moi peculiar.

Gastronomía

As Cruzadas, entre os séculos XI e XIII, permitiron aos europeos entrar en contacto con produtos do Oriente, logo incorporados na gastronomía: trigo sarraceno, azucre, anís, comiño, canela, xenxibre, noz moscada, azafrán, cebola e ameixa. Eses novos ingredientes posibilitaron o desenvolvemento dos chourizos e das técnicas de preparación de vinagre, mostaza e mollos especiais.

Datas significativas

Recreación dun cabaleiro medieval en Ribadavia.

Transición do Período Clásico á Idade Media

• 313 - Edicto de Milán, o cristianismo deixa de ser perseguido.
• 380 - Teodosio I fai do cristianismo a relixión oficial do Imperio Romano.
• 476 - Caída do Imperio Romano do Occidente.

Transición da Idade Media á Era Moderna

• 1453 - Toma de Constantinopla polos otománs.
• 1492 - Prodúcese o descubrimento de América por parte de Cristovo Colón.
• 1498 - Vasco da Gama descobre o camiño marítimo para a India.
• 1517 - Publicación das 95 teses de Martiño Lutero, coa que comeza a reforma protestante.

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Anderson, Perry (1979). Transiciones de la Antigüedad al Feudalismo. Madrid: Siglo XXI. ISBN 84-323-0355-0. 
• Duby, Georges (1976). Guerreros y Campesinos. Desarrollo inicial de la economía europea (500-1200). Trotta. ISBN 84-323-0229-5. 
• Fourquin, Guy (1977). Señorío y feudalismo en la edad media. Madrid: EDAF. ISBN 84-7166-347-3. 
• Gilson, Étienne (2007). La filosofía en la Edad Media: desde los orígenes patrísticos hasta el fin del siglo XIV. Versión española de Arsenio Pacios y Salvador Caballero. Madrid: Gredos. ISBN 978-84-249-2861-2. 
• Le Goff, Jacques (2007). La Edad Media explicada a los jóvenes. Barcelona: Paidos. ISBN 978-844-93-1988-4. 
• Heers, Jacques (2000). La invención de la Edad Media. Trotta. ISBN 978-84-8432-032-6. 
• Hilton, Rodney (ed., artículos de Maurice Dobb, Karl Polanyi, R. H. Tawney, Paul Sweezy, Kohachiro Takahashi, Christopher Hill, Georges Lefebvre, Giuliano Procacci, Eric Hobsbawm y John Merrington) (1976, 1977 en español). La transición del feudalismo al capitalismo. Barcelona: Crítica. ISBN 84-7423-017-9. 
• Huizinga, Johan (2006). El otoño de la Edad Media. Torre de Goyanes. ISBN 978-84-95101-36-5. 
• Manchester, William (1993 [1992]). A World Lit Only by Fire. The Medieval Mind and the Renaissance: Portrait of An Age (en inglés) (2.ª ed.). Boston: Little, Brown & Company. pp. 322. ISBN 0-316-54556-2. 
• Pernoud, Régine (1986). ¿Qué es la Edad Media?. Magisterio Español. ISBN 978-84-265-2512-3. 
• Pirenne, Henri. Mahoma Y Carlomagno. Madrid: Alianza. ISBN 978-84-206-2214-9. 
• Romano, Ruggiero e Tenenti, Alberto (1971). Los fundamentos del mundo moderno. Edad Media tardía, Renacimiento, Reforma. Madrid, Siglo XXI. Depósito Legal M. 23.301-1970. 
• Valdeón Baruque, Julio e García de Cortázar, José Ángel, en Fernández Álvarez, Manuel; Avilés Fernández, Miguel e Espadas Burgos, Manuel (dirs.) (1986). Gran Historia Universal (volumes 11, 12 e 13). Barcelona: Club Internacional del Libro. ISBN 84-7461-654-9. 

Outros artigos

• Historia da moeda en Galicia.
• Idade Media de Galicia.
• As mulleres na Idade Media.

Ligazóns externas

• A Educação Infantil na Idade Média (en portugués).
• Historia Medieval (en portugués).
• Idade Media e sociedade medieval (en portugués).