Midsiuwen
De Midsiuwen is yn de Jeropeeske skiednis de perioade tusken rûchwei 500 en 1500 nei Kristus.
Begjin en ein fan de Midsiuwen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Ofhinklik fan de ynfalshoeke binne der ferskate begin- en eindatums te jaan foar de Midsiuwen.
- Polityk wurdt 476, mei de fal fan it West-Romeinske Ryk, nommen.
- Ut in ekonomysk en sosjaal stânpunt wurdt 375 nommen, mei it begjin fan it Grutte Folkeferfarren dat in tekoart oan iten yn de stêden feroarsake.
- Polityk/religieusk wurdt 312, it jier dat yn it Romeinske Ryk it Kristendom in tastiene godstsjinst waard wolris as begjinpunt nommen.
De ein fan de Midsiuwen is likegoed diskutabel:
- De ein fan de Midsiuwen falt polityk besjoen yn 1492, de ûntdekking fan Amearika late yn Jeropa in perioade fan kolonisaasje yn.
- Ek as polityk ein kin 1453, de datum fan de fal fan it Byzantynske Ryk sjoen wurde.
- De ein fan de Midsiuwen is it begjin fan de Renêssânse.
- Op kultureel mêd wurdt ek wolris 1517 nommen, it jier fan de brek tusken protestantske en Roomsk-Katolike tsjerken (stellingen fan Maarten Luther).
De Midsiuwen wurde faak ûnderferdield yn 3 lytsere periodes:
- Iere of Tsjustere Midsiuwen, oant de 9e iuw, wurde kenmerke troch lytse op harsels steande foarstendommen en ferskate ynvaazjes fan steppefolken. De iere Midsiuwen einigje by it ryk fan Karel de Grutte dy’t de feodaliteit yntrodusearret.
- Hege of Folle Midsiuwen: 9e iuw-13e iuw, wurde kenmerke troch it belang fan de feodale struktueren en in feroaring yn it erfrjocht wêrtroch de op harsels steande foarstendommen harren út begjinne te wreidzjen troch oarloch en troch houliken. De Jeropeeske riken rjochtsje harren bûten Jeropa benammen op it Midden-Easten yn de foarm fan krústochten.
- Lette Midsiuwen: fan de 13e iuw. De kennis dy’t meinommen waard út de krústochten en opdien yn de striid tsjin de Arabyske riken yn Spanje bringt in stadige oergong nei de Nije Tiid. De Jeropeeske riken rjochtsje harren oandacht bûten Jeropa op it Easten. Troch ûnder oaren de opkomst fan rike stêden ferminderet de greep fan it feodale systeem. De Swarte Dea berikt Jeropa: hiele streken reitsje ûntfolke troch de sykte.
De iere Midsiuwen: 470-911
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De Wikipedy hat ek in side Iere Midsiuwen.
Under de Iere Midsiuwen wurdt oer it algemien ferstien: de perioade fan sirka 470 oant 911; de skiednis fan Jeropa nei it yninoar stoarten fan it West-Romeinske Ryk. Soms wurdt ek de term Tsjustere Midsiuwen brûkt omdat, troch de gaos dy’t feroarsake waard troch in soad ynvaazjeweagen fan de lossleine folken, der net folle op skrift steld waard en ek in soad ynformaasje ferlern gie. Hjirtroch is noch in soad ‘tsjuster’ wat de krekte gong fan saken oanbelanget. Ek de algemiene efterútgong fan de befolking en libbensstandert, yn neffens it Romeinske ferline, dy’t stadichoan einige by de konsolidaasje fan de tastân troch Karel de Grutte.
Massale befolkingsstjerte
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
De Jeropeeske befolking, dy’t by it begjin fan de jiertelling om-ende-by 70 miljoen minsken telde (as fergelyk: Sina hie doe 60 miljoen ynwenners), kromp yn de iere midsiuwen yn inoar ta 20-30 miljoen. Dit kaam net troch massale slachtings troch oarlochsgewelt of grutte hongersneden hoewol’t dy der wol in oandiel yn hienen. De grutste oarsaak liket te wêzen dat earder ûnbekende epidemyske sykten opdûkten dy't meibrocht waarden troch de ynfallende steppefolken, en dy massaal de kop opstutsen. De Jeropeeske befolking hie tsjin dizze sykten gjin wjerstân opboud, en it stjertepersintaazje by besmetting wie meastentiids mear as 50%. (Sa'n selde grutte stjerte troch sykten barde oerkaam de Yndianen yn de tiid fan de Spaanske Oerweldigers). Bekend fan kronykskriuwers út dy perioade is in gigantyske stjerte yn it Byzantynske Ryk ûnder Justinianus yn de 6e iuw.
De Hege Midsiuwen: 911-1250
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]De Hege Midsiuwen binne in wichtige perioade yn de skiednis fan West-Jeropa. Yn de wittenskip kaam de skolastyk op, de midsiuwske wiisbegearte. Yn dizze perioade bloeide ek it Pausdom as nea earder. Der wie in lange striid om wa’t it heechste gesach yn Jeropa krije moast: de Tsjerke of de aristokrasy. Dit wurdt de Ynvestituerstriid neamd. Yn Dútslân regeare it Saksyske hûs mei ûnder oaren Hindrik I, Otto I, en Otto III, letter it Frankyske hûs mei ûnder oaren Hindrik III en Hendrik IV. Yn Frankryk oefene Hugo Capet ynfloed út. Yn Ingelân kaam Willem de Oermasterder oan 'e macht.
Nei it jier 1000 kaam der mear stabiliteit yn it midsiuwske Jeropa. Oan de ynfallen fan de Wytsingen, dy’t lange tiid Jeropa teisterden, wie in ein makke. Yn Spanje waard de Reconquista ynsetten, it tebekkringen fan de Moaren út Spanje. Troch de ferbettere lânboumetoaden begûn de befolking flink ta te nimmen. Der waarden nije doarpen en stêden stifte. De besteande, almeast noch troch de Romeinen stifte, doarpen begûnen nei it ferfal sûnt de Romeinske tiid ek wer te groeien. En ek de hannel oer lange ôfstân kaam wer op’e gleed, sa't dy besrkeaun waard troch Marko Polo by syn reis nei Sina. Benammen Noard-Itaalje en it greefskip Flaanderen groeiden yn koarte tiid út ta rike gebieten. Fan 1080 ôf ûntstienen de earste universiteiten en wie der in grutte foarútgong yn keunst en arsjitektuer. Yn dizze perioade waarden de grutte Romaanske en letter Goatyske katedralen boud. Troch de tanimmende wolfeart koenen de rykste en machtichste stêden stedsrjochten keapje of ôftwinge by de aristokrasy.
De Lette Midsiuwen: 1250-1517
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Stadichoan groeide ek de sintrale macht yn it neidiel fan de lytse hearen. Der ûntwikkelen harren stadichoan sterke monargyen lykas Frankryk en Ingelân. Troch ferskillende oarloggen (lykas de Hûndertjierrige oarloch) en de pest foel yn de 14e iuw de ekonomyske groei stil. Troch de grutte stjerte kaam der in tekoart oan lânarbeiders en arbeidskrêften. Neffens guon ûndersikers wie dit in sterke stimulâns om meganyske (en arbeidsbesparjende) ferbetterings troch te fieren yn de lânbou en yn ambachten as mynbou metallurgy. Hjirmei waard it paad frijmakke foar de Nije Tiid, dêr’t de Jeropeeske (westerske) beskaving him yn útwreide oer de rest fan ’e wrâld.
Wichtige útfinings yn de Midsiuwen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Faak wurde de Midsiuwen sjoen as in perioade fan efterútgong en stagnaasje, neffens de Aldheid. Dit is net hielendal wier, want de Romeinen berjochten sels dat de technyske feardichheden fan de 'barbaren' op syn minst lykweardich wienen oan dy fan harsels. De Romeinen wienen folle better yn organisearjen en gearwurkjen, en de Grykske wiisbegearte en wittenskip wienen dúdlik superieur oan dy fan de barbaren. Mar wat praktyske saken as bygelyks technyske bekwamens yn metaalbewurking oangiet wienen de Germaanske ynfallers better as de Romeinen, wat út archeologyske fynsten ek blykt. Yn dizze perioade waarden in soad belangrike útfinings dien en al besteande útfinings ferbettere.
In pear foarbylden:
- Troch de ferbettere, swiere ploech, mei tsjillen, koe de min te bewurkjen mar fruchtbere swiere grûn fan West-Jeropa einliks ûntgûn wurde, wat de fiedselproduksje in stik ferbettere.
- It hynstehalter wie wichtich, omdat hynders no as lûkkrêft brûkt wurde koenen.
- De stiichbûgel wie wichtich foar de fierdere ûntwikkeling fan in effisjinte kavalery.
- Yn de hege en lette Midsiuwen waarden ek de earste fjoerwapens, lykas it kanûn, yn gebrûk nommen.
- Tagelyk mei de ferbettere taktyske en strategyske oarlochfiering betsjutte dit it definitive oerwicht fan Jeropa oer de nomadyske steppefolken dy’t sa faak it kontinint binnenfallen wienen.
- Fierder waarden de wynmole en de earste seeweardige skippen midsiuwske finingen.
- Foar de flugge fersprieding fan kennis, nije ideeën en wittenskiplike ûntdekkingen hat de boekdrukkeunst wichtich west.
Sjoch ek
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Boarnen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]- Johan Huizinga: Herfsttij der Middeleeuwen
- L. Sprague de Camp: The ancient engineers