Lombardio
Lombardio (Itale: Lombardia - elp. lombar'dia), estas regiono de norda Italio. Ĝia ĉefurbo estas Milano.
Provincoj (Subregionoj)
[redakti]Administre la lombarda teritorio dividiĝas en dekdu partoj: La metropola urbo Milano kaj dekunu provincoj:
(Datumoj ĝisdatigitaj je la 31-a de januaro 2022).
| Poz. | Provinco/Metropola urbo | Loĝantoj | Areo (km²) |
|---|---|---|---|
| 1 | Milano | 3.236.683 | 1.576 |
| 2 | Varezo | 877.780 | 1.198 |
| 3 | Komo | 594.469 | 1.279 |
| 4 | Leko | 332.388 | 806 |
| 5 | Sondrio (kiu korespondas al turisma areo Valtelino) | 178.132 | 3.196 |
| 6 | Bergamo | 1.102.544 | 2.755 |
| 7 | Pavio | 534.611 | 2.969 |
| 8 | Lodo | 227.051 | 783 |
| 9 | Kremono | 351.221 | 1.770 |
| 10 | Breŝo | 1.253.700 | 4.786 |
| 11 | Mantovo | 404.378 | 6.827 |
| 11 | Monzo kaj Brianco | 870.231 | 405 |
Urboj
[redakti]
| Urbo | en teritorio de: | loĝantoj |
|---|---|---|
| Milano | Metropola urbo Milano | 1.303.300 |
| Breŝo | Provinco Breŝo | 190.100 |
| Monzo | Provinco Monzo kaj Brianco | 121.500 |
| Bergamo | Provinco Bergamo | 115.700 |
| Komo | Provinco Komo | 83.300 |
| Varezo | Provinco Varezo | 82.200 |
| Sesto san Giovanni | Metropola urbo Milano | 80.700 |
| Busto Arsicjo | Provinco Varezo | 80.000 |
| Cinisello Balsamo | Metropola urbo Milano | 74.200 |
| Kremono | Provinco Kremono | 70.900 |
| Pavio | Provinco Pavio | 70.871 |
| Mantuo | Provinco Mantovo | 49.275 |
| Leko | Provinco Leko | 46 916 |
| Lodo | Provinco Lodo | 44.934 |
| Sondrio | Provinco Sondrio | 21.079 |
Esperantaj urboj
[redakti]- Milano estas la sidejo de la Itala Esperanta Federacio;
Ankaŭ estas la Milana Esperanto Klubo: "Circolo Esperantista Milanese"
Aliaj grupoj en Lombardio en la sekvaj urboj:
- Sondrio - Sondrio Esperanto-grupo
- Mantovo - Gruppo Esperantista Mantovano
Aliaj cellokoj
[redakti]Termaj urboj
[redakti]- Angolo Terme - En Val di Scalve, en la teritorio de Valcamonica, ties termoj havas sulfat-bikarbonatajn-alkalajn-terajn akvojn.
- Boario Terme - Ĝiaj termoj, en la teritorio ĉirkaŭanta la Valcamonica ili jam estis uzitaj en la deksesa jarcento; ili havis grandan sponsoron en Alessandro Manzoni kiu laŭdis ilin, tiel igante ilin famaj longe preter lokaj limoj.
- Bormio - Estas multnombraj termofontoj en ĝia ĉirkaŭaĵo; la termoj profitas de la multnombra somera kaj vintra turisma ĉeesto en la urbo. Bormio estas ankaŭ fama skiejo en Alta Valtelino, vizitebla eĉ en ununura tago. Braulio, herba amaro, estas produktita en tiu loko. Rekomendinda ekskurso estas vizito al la Pasejo Stelvio, proksimume 20/22 km kaj 30/35 minutoj for, kiu estas celo por biciklantoj kaj motorciklantoj. Ĉi tiu pasejo estas la plej alta en Italio, ĉar la alteco estas 2758 m super marnivelo.
- Salice Terme - Ĝi preskaŭ estas kunurbita kun Rivanazzano, malgraŭ esti parto de la municipa teritorio de Godiasco. La sanigaj kvalitoj de ĝiaj termikaj akvoj estis bone konataj de la romianoj, kiuj jam uzis ilin. Ĝiaj termoj ĝuas pli grandan famon ol tiuj de la proksima Rivanazzano.
- San Pellegrino Terme -En la Supra Bergamo-areo, la Banejoj San Pellegrino havis unuafoje sian famon inter la fino de la 19-a jarcento kaj la komenco de la 20-a jarcento, kiam ĝia evoluo kiel kuracloko kaŭzis rimarkindan urban transformon.
- Sirmione - La termoj de la urbo de Catullo jam estis konataj kaj frekventitaj de la romianoj, kaj daŭre estas bazŝtono de turismo en ĉi tiu centro de altvalora beleco ĉe Garda Lago.
- Trescore Balneario - En la bergama areo, ties termoj inter Bergamo, Valcamonica kaj Lago Iseo estis jam konataj en la Mezepoko.
- Vallio Terme - En la Breŝa teritorio direkte al Valo Trompia, ĝia terma banloko-establo komencis funkciigi en la lastaj tempoj, en la mezo de la dudeka jarcento.
Kompreni
[redakti]La regiono estas la unua en Italio laŭ loĝantaro kaj la kvara laŭ areo, post Sicilio, Piemonto kaj Sardio. Ĝi havas sian ĉefurbon en la urbo Milano kaj limas norde kun Svislando (Kantono Tiĉino kaj Kantono Grizono), okcidente kun Piemonto, oriente kun Veneto kaj Trentino-Alto Adiĝo kaj sude kun Emilio-Romanjo .
Lombardio, unu el la plej riĉaj teritorioj en Eŭropo, estas la "ekonomia ĉefurbo" de Italio danke ankaŭ al siaj industrioj: ŝtalfabrikoj (Falck), rafinejoj, aŭtofabrikoj (Autobianchi, Maserati, Alfa, Innocenti), eldonejoj (Rizzoli, Mondadori), fabrikoj de meblaro, ŝuoj, nutraĵoj, ktp.
Teritorioj kaj turismaj cellokoj
[redakti]Kvankam turismo en Lombardio ne reprezentas, kiel en aliaj italaj regionoj, unu el la ĉefaj agadoj, tamen, danke al la ĉeesto de diversaj naturaj belaĵoj (lagoj kaj montoj) kaj art-urboj ĝi sukcesas altiri signifan nombron da homoj ĉiujare.
En Lombardio, 13.258.859 alvenoj kaj 33.123.562 ĉeestoj estis registritaj en 2011. Ne-loĝantoj kontribuis al 49,72% de alvenoj kaj 55,8% de ĉeestoj. Inter la plej vizititaj lokoj ni devas memori la Pinakotekon de Brera (336.981 vizitantoj), la Lasta Vespermanĝo de Leonardo da Vinci (330.071), la Arkeologia Muzeo de Sirmione kun la Kavernoj de Katulo (216.612), la Skaliĝera Kastelo (202.066).
| Lombarda alpa arko Lombardio entenas norde vastan montaran areon, parton de centraj Alpoj. La plej altaj pintoj estas en la Bernina Montaro, ĉe la landlimo kun Svislando, kaj superas 4000 m (4050 en Svislando, sed proksime al la landlimo; 4020 precize en Lombardio). Pluraj montoj superas 3500 m. |
| Antaŭalpoj kaj grandaj lagoj de lombardio Pli sude, sed ankoraŭ en la norda duono de Lombardio, estas kalkoŝtonaj montoj nomataj Prealpi (= Antaŭ-Alpoj). Ili estas malpli altaj (nur ĝis ĉirkaŭ 2500 m) sed ofte pli krutaj. En la sama zono estas ankaŭ famaj lagoj, lasintaj de antikvaj glacieroj. Inter ili, la plej grandaj estas Majora Lago (Lago Maggiore), Lago de Komo (Lago di Como) kaj Garda-Lago (Lago di Garda). |
| Lombarda pada alta ebenaĵo Ĝi estas la areo de plata kamparo sed ĉefe de sovaĝa urbigo kun la grandaj metropolaj areoj kaj kunurboj de Milano kaj ĝia vasta kunurbaro, de Monza kaj Brianza, de Saronno, Busto Arsizio, Gallarate, kaj Legnano, kiuj tamen havas turisman oferton de urboj de arto. |
| Lombardia pada malalta ebenaĵo La urboj Vigevano, Voghera, Pavio, Lodi, Kremono, Mantuo (Monda heredaĵo de Unesko), Casalmaggiore, Sabbioneta (Monda heredaĵo de Unesko), kaj iliaj riĉaj teritorioj. |
Historio
[redakti]La nomo de la regiono devenas de "Longobardia" kiu estis la nomo, post la falo de la romia imperio, de la teritorioj okupitaj de la popolo de la Lombardoj (ĝermanaj triboj) en norda Italio kaj ankaŭ en centra kaj suda Italio (duklandoj de Spoleto kaj de Benevento).
La nomo "Lombardia" komencis difini pli limigitan teritorion kiam la Aŭstria Imperio, ekposedinte ĉi tiun regionon en 1717, komencis indiki ĝin kiel "Aŭstria Lombardio": do ekde tiu tempo la nomo "Lombardio" celas teritorion kiu egalas proksimume al la moderna itala regiono.
Etnoj
[redakti]Klimato
[redakti]La klimato de Lombardio, kvankam difinebla kiel temperita subkontinenta tipo, estas tre varia pro la malsamaj naturaj formoj ĉeestantaj en la areo: montoj, montetoj, lagoj kaj ebenaĵoj.
Ĝenerale la somersezonoj en la ebenaĵoj estas tre humidaj kaj varmaj. Kontinenteco signifas, ke la mezaj maksimumaj temperaturoj en julio estas 29 °C. Sed en ĉi tiuj monatoj de la jaro ankaŭ oftas fortaj fulmotondroj kaj subitaj pluvegoj, akompanataj de hajlo, foje eĉ forta pluvego. Vintroj estas malvarmaj kaj longaj kun limigita pluvokvanto. Precipitaĵo estas pli intensa en la antaŭalpa areo, ĝis 1,500-2,000 mm jare, sed ankaŭ abundas en la ebenaĵoj kaj alpaj areoj, kun mezumo de 600-850 mm jare. La totala jarpluvo averaĝas 827 mm. La temperatura gamo dum la tuta jaro estas alta kaj la nebulo estas intensa. En la montoj la klimato estas tipe Alpa kun malvarmetaj someroj kaj abunda pluvokvanto kaj longaj, severaj kaj malmulte pluvaj vintroj. La Lombardia Pada Valo estas unu el la malplej ventolitaj areoj de Italio. La neĝo, abunda sur la montetoj, falas ankaŭ sur la ebenaĵoj, ĉar la averaĝa minimuma temperaturo en januaro estas -1°C. Garda Lago helpas reguligi la temperaturon de la ĉirkaŭaj regionoj, kreante "mediteranean" mikroklimaton kiu ebligas olivkultivadon. La antaŭalpa zono kaj la supra Oltrepò havas malvarmetan temperitan klimaton, la mez-alpaj montoj havas malvarman temperitan klimaton kaj la pintoj havas glacian klimaton.
Eniri
[redakti]Lombardio estas servita per multaj aŭtovojoj kaj ringaj vojoj:
A1: Ligas Milano kun Napolo tra Bologno, Florenco, Romo.
A4: Ligas Torino kun Triesto tra Milano, Bergamo kaj Breŝo.
A7: Ligas Milano al Ĝenovo tra Pavio kaj Voghera.
A8: Ĝi komenciĝas de Milano kun kvar koridoroj kaj ĉe Lainate daŭras per tri koridoroj al Varese.
A9: Ĝi komenciĝas de Lainate kaj daŭras en du koridoroj al Ponte Chiasso kaj Svislando, pasante tra Como.
A21: Ligas Torino kun Brescia tra Voghera, Piaĉenco kaj Kremono.
A22: Ligas Modenon kun la Brennero-pasejo tra Mantuo.
A50: Ligas la A8 de la Terrazzano-bariero kaj la A1 al la Milana Suda-bariero.
A52: Ligas Monza kun la A4.
Eniri avie
[redakti]
Lombardio estas servata de la granda interkontinenta flughaveno de Milano Malpensa (IATA: MXP), situanta en la provinco de Varese kaj konektita al la centro de Milano per la Malpensa Express trajnservo kaj kun diversaj buslinioj. La flughaveno estas dividita en du finstaciojn: la flugoj de la ĉefaj "naci-flagaj" aviadkompanioj foriras de la finstacio 1, la plej moderna, dum la ĉefe malmultekostaj flugoj de la kompanio Easyjet foriras de la finstacio 2.
La flughaveno de Milano Linate (IATA: LIN), tamen, kiu gastigas ekskluzive nacian, eŭropan kaj malmultekostan trafikon, troviĝas (pli proksime al la urbo), tuj oriente de Milano.
En Bergamo estas la Flughaveno Bergamo-Orio al Serio (IATA: BGY), kiu estas ĉefe uzata por malmultekostaj flugoj, ĉarto kaj kargo. La ĉefa kompanio funkcianta en la flughaveno Orio al Serio estas Ryanair kun flugoj al ĉiuj ĉefaj eŭropaj urboj kiel Parizo (Beauvais), [[Londono] ] ( Stansed), Dublino, Madrido, Bruselo (Charleroi), Berlino (Schoenefeld) kaj Ateno.
Fine, en Breŝo, estas laMontichiari Flughaveno (IATA: VBS), dediĉita preskaŭ ekskluzive al nur kargotrafiko kaj ĉartaj flugoj.
Entute, la kvar flughavenoj pritraktas trafikon superantan 30 milionojn da pasaĝeroj ĉiujare kaj reprezentas la plej gravan flughavensistemon en Italio (la plimulto de itala aertrafiko estas koncentrita en la Lombardia areo).
Eniri trajne
[redakti]
La Servizio Ferroviario Suburbano ("S"), kiu konsistas el 10 antaŭurbaj linioj, ligas grandan parton de la milana metropola areo (Granda Milano), kaj aliaj gravaj urboj proksimaj (Saronno, Varese, Novaro, ktp.). La servo estas administrita de Trenord kaj, por la S5 nur, de la ATI inter Trenord kaj ATM.
La 10 S-linioj garantias trajnon ĉiun duonhoron de 06:00 ĝis 00:30, ĉiun tagon de la jaro por servo simila al la metroo (korespondas al la pariza RER kaj la germana S-Bahn). La trajnoj ĉiam veturas je la sama minuto de ĉiu horo kaj faras ĉiujn haltojn laŭ la itinero.
En Milano oni vojaĝas kun urba bileto. La Regiona Fervoja Servo ("R") tamen ligas ĉiujn ĉefajn urbojn de Lombardio kaj ligas la regionon kun la nacia fervoja reto. La malsamaj transportretoj estas tre apartaj kaj estas rekoneblaj ekster la stacidomoj kaj diversaj haltoj danke al specifaj lumaj signoj indikante S aŭ R, tiel konsiderinde faciligante la interŝanĝon inter la sistemoj.
Eniri buse
[redakti]Eniri piede
[redakti]Moviĝi
[redakti]
Piediri
[redakti]Publika transporto
[redakti]Milano-areo
[redakti]La firmao kiu administras publikan transporton en Milano kaj proksimaj municipoj estas ATM.
Ene de la Milana metropola areo ekzistas fervoja transportreto bazita sur du interkonektitaj sistemoj:
- la Milana Metroo reto (5 M-linioj)
- la antaŭurba reto de la Milana antaŭurba fervoja servo (12 S-linioj: S1, S2, S3, S4, S5, S6, S7, S8, S9, S11, S12, S13).
Breŝa areo
[redakti]
La firmao kiu administras publikan transporton en la urbo kaj landinterno de Breŝo estas Brescia Trasporti; la sama firmao okupiĝas ankaŭ pri urba publika transporto en la komunumo Desenzano del Garda.
La Breŝa Metroo transiras la urbon de sudoriento al nordo.
Bergama areo
[redakti]
La firmao kiu administras lokan publikan vojtransporton estas la Azienda Trasporti Bergamo (ATB), dum la tramo Bergamo-Albino, estas funkciigita de TEB Tramvie Elettriche Bergamasche.
ATB ankaŭ funkciigas la funikularoj Bergamo Alta, Bergamo-San Vigilio, kaj San Pellegrino.
Vareza areo
[redakti]La firmao kiu administras lokan publikan vojtransporton estas CTPI (Consorzio Trasporti Pubblici Insubria), dum la funikularo Vellone-Sacro Monte estas administrita fare de AVT.
Como areo
[redakti]La firmao kiu administras lokan publikan vojtransporton nomiĝas ASF. La funikularo Como-Brunate estas administrata de ATM.
Transportiĝi trajne
[redakti]Du integraj retoj ligas la regionon.
- La nacia reto de Trenitalia, kiu ĉefe administras la orient-okcidentan itineron (Modane-Torino-Trieste-Villa Opicina) kaj la nord-sudan itinerojn (Domodossola) - Milano-Romo-Palermo kaj Chiasso-Milano-Genovo).
- La regiona reto de Trenord, kun la linioj Milano kaj Brescia.
Veturi aŭte
[redakti]La aŭtovoja reto en Lombardio estas tre ampleksa; La aŭtovojo A4 trairas la tutan regionan teritorion de oriento al okcidento, kunligante la urbojn Breŝo, Bergamo, Monza kaj Milano, ĝi estas karakterizita de aparte intensa trafiko dum la tuta jaro, sed ĝi estas apogita fare de la "BreBeMi", aŭtovojo kiu ligas Breŝon al la Estera orienta ringvojo de Milano pasante tra Treviglio, anstataŭ ol Bergamo. La ringa sistemo de Milano estas la plej granda en Italio, entute 74,4 km longa kaj konsistas el tri ringaj vojoj: Okcidenta ringa vojo (aŭtovojo A50), orienta ringa vojo (aŭtovojo A51) kaj Norda ringa vojo (Aŭtovojo A52]]; de Milano ankaŭ disbranĉiĝas la Aŭtovojo A1 (suden), la Aŭtovojo A7, la Aŭtovojo A35 kaj la Lagoj Aŭtovojo (A8) kaj la Aŭtovojo A9 kiu ligas Lombardion kun Svislando En la regiono estas ankaŭ la aŭtovojoj A21 , la aŭtovojo A22 , la aŭtovojo A36 , la ringvojoj de Pavia (A53 kaj A54), la ringvojo de suda Bergamo, la ringvojoj de suda kaj okcidenta Breŝo, la ringvojo de Varese, kaj tiu de Como.
Navigado
[redakti]La regiono havas ŝipan sistemon kiu disvolviĝas ĉe la lagoj, kaj laŭ la riveroj kaj la kanaloj ("navigli"). La plej grava akvovojsistemo en Lombardio estas parto de la Pada-Veneta sistemo kiu permesas navigadon de Casale Monferrato al Venecio laŭ la rivero Pado. En ĉi tiu akvovoja sistemo la plej gravaj havenoj en Lombardio estas tiuj de Kremono kaj Mantuo.
Navigado sur la lagoj havas ĉefe turisman funkcion, kaj okazas regule sur planitaj itineroj kiuj longas 460 km kaj estas vizitataj de pli ol 10 milionoj da vojaĝantoj jare.
Vidi
[redakti]- Bellagio kaj la Lago de Como.
- Piazza Duomo, en Milano.
Naturaj areoj
[redakti]
Lombardio estis la unua itala regiono, kiu leĝdonis pri naturprotektejoj je regiona nivelo (1983), enkondukante novigajn konceptojn en la protekto de la teritorio, establante riverparkojn (la unua en Eŭropo estis la Lombardia natura parko de la Tiĉina Valo en 1974), agrikulturaj parkoj kaj lokaj parkoj;
La sistemo de protektitaj areoj en Lombardio konsistas el 24 regionaj parkoj, krom la Nacia Parko Stelvio. Entute, protektitaj areoj kovras pli ol 29% de la regiona teritorio.
La flaŭro kaj faŭno vivas ĉefe en montaraj areoj kie, male al la ebenaĵoj, la ĉeesto de homo estas malpli evidenta. Promenado laŭ la padoj de la montoj de Lombardio sufiĉas por vidi liberajn lupojn, ibeksojn, cervojn, kapreolojn, ĉamojn, leporojn, vulpojn, melojn, lagopojn, nigrajn tetraojn, ermenojn kaj marmotojn.
Krome, Lombardio kunhavas kun Svislando la ejon de Monto Sankta Georgo, inkluzivita en la mondheredaĵa listo de Unesko por la escepta paleontologia valoro de la fosilioj trovitaj en la rokoj de la monto.
Fari
[redakti]Komuniki
[redakti]Preskaŭ ne ekzistas historiaj lingvaj minoritatoj.
En kelkaj izolitaj montaraj lokoj, direkte al la limo kun la Engadino, la ladino estas uzata, en la romanĉa varianto. La uzado de la dialekto, en siaj diversaj formoj (de la insubra de Varezo kaj ĝia ĉirkaŭaĵo, ĝis la milana de la ĉefurbo, ĝis la mallarĝa bergama de la valoj, ĝis la kamuna aŭ mantova) estas ankoraŭ ofta ekster la urboj, paralele kun la itala.
Aĉeti
[redakti]Vendejaroj
[redakti]Manĝi
[redakti]
Lombardio havas sufiĉe diferencigitajn kulinarajn tradiciojn, de simplaj kaj oftaj pladoj kiel panigita kotleto aŭ safrana rizoto, el Milano, ĝis pli rafinitaj kiel pavo je la Mantegna maniero, el Mantuo, de fortaj kiel Cassoeula, ĝis delikataj kiel kukurbotorteloj. .
Tradiciaj manĝaĵoj
[redakti]Unuaj aŭ unuopaj pladoj
[redakti]
- Risotto alla Milanese: rizo kuirita kuirita kun buljono kaj medolo, kun aldono de safrano
- Cassoeula: plado el porkaj ripoj, kolbasoj kaj brasiko
- Polento: en la bergama versio, krude muelita maiza faruno kuirita en akvo kaj salo, poste kondimentita
- Polenta taragna: la versio de Valtellina, miksaĵo de farunoj de fagopiro kaj maizo
- Pizzoccheri Valtellina: pasto de poligono boligita kun brasiko, terpomoj, ripoj kaj spicita kun butero, casera fromaĝo kaj bitto
- Blankaj pizzoccheri el Valchiavenna
- Mariconda: vianda buljono supo kun pano, spicita per ovo, muskato, kradrita fromaĝo
- Casoncelli: foliaj ravioloj kun kondimentita viando
- Pavia supo
- Marubini (aŭ marobini): pasto plenigita per miksaĵo de pikita viando, fromaĝo, raspita pano, ovoj, spicoj; ĝi estas plado komuna al la tuta teritorio laŭ la rivero Po, kun variaĵoj por pikita viando kiu povas esti boligita, trokuirita, aŭ kun aldono de parto de hakita kolbaso en la orienta areo, kaj la uzo aŭ ne de spicoj.
- "Bigoli al torchio"
- Kukurbotorteloj, tipa de mantua kuirarto
- Amara tortelo el Castel Goffredo
