Ni filosofiko

Ni filosofikoaren barnean, Nia zertan datzan definitzeak oso zaila dirudi; auzi zahar eta eztabaida handikoa izan da, eta filosofo asko definitzen saiatu dira, baina, ohikoa den bezala, ez da erantzun zehatz eta unibertsal batera iritsi. Hala ere, ikuspegi batzuek beste batzuek baino indar handiagoa izan dute, eta hurrengo lerroetan horietako batzuk aipatuko ditugu.

Gainera, auzi hau ez da soilik filosofoen kontua, guztiok galdetu diogu noizbait geure buruari ea zer ote garen, zer den denboran irauten duen hori gu izaten jarraitzen ahalbidetzen duena, eta beste hainbeste. Beraz, filosofoen tesiez aparte, nia definitu ahal izateko oinarrizkoak diren galdera batzuk eta haiek nola erantzun diren landuko ditugu.

Hala ere, gai hau ez da filosofikoa soilik, beste dizplina batzuek zer edo zer esan dute niari buruz, baina hemen soilik ikuspegi filosofikoari erreparatuko diogu.

Azkenik, argibide bezala, modu askotara identifikatu izan da kontzeptua. Filosofo bakoitzak hitz ezberdin bat erabili du auzi honen inguruan hitz egiterakoan, eta horiek guztiak erabiliko ditugu, teoria eta filosofoaren arabera. Hitz horietako batzuk hurrengo hauek dira: egoa, nia, pertsona, norbanakoa, identitatea…

Zertan datza pertsona izatea?

Zer garen definitzeko pertsona izatea zertan datzan zehaztea beharrezkoa da. Galdera gehienek bezala, honek ere ez dauka erantzun zehatz bat; baina badirudi orokorrean ikuspuntu nahiko antzekoa eman dela.

Lockek adibidez autokontzientziarekin lotu zuen, eta filosofo nahikok bat egin dute harekin, hainbat moldaketa eginez. Haren ustez entitate bat autokontziente izateak pertsona bihurtzen du. Hau da, nia ariman edo gorputzean oinarritu beharrean, kontzientzian oinarritzen da; nia zera kontziente bat izanik.

Ohikoa da nia gogoarekin eta autokontzientziarekin lotzea, azken finean, zer garen definitzeko gogoaren beharra dago, baina gogo kontzientearen beharra. Haatik, izaki bat pertsonatzat jotzeko gogoa eta autokontzientzia nahikoak eta ezinbestekoak dira? Txakur autokontziente bat pertsona da? Ume jaioberri bat, oraindik bere buruaren kontzientziarik ez duena ezin da pertsona kontsideratu? Zenbait filosofok teoria horren gainean zehaztapenak egin dituzte.

Alan Bakerrek adibidez, autokontzientziaren definizioa murritzago bihurtzea proposatu zuen; Pertsona izateko gizaki autokontzientea izatearen beharra dagoela esanez. Hau da, ez da soilik autokontzientzia kontuan izan behar, zera autokontziente hori pertsona izan ahal izateko gizakia ere izan behar du.

Marya Schetmanek berriz, ez du uneoroko entitate autokontzientearen beharra ikusten, hau da, pertsona kontsideratzeko ez da soilik eta beti autokontziente izan behar. Haren arabera, momentu honetan autokontzientziarik ez daukan baina potentzian baduen entitatea pertsona da; edota bere bizitzan zehar kontzientzia izan duen baina gaixotasun edo istripu batengatik galdu duena ere pertsona izango da. Laburtuz, ez dio momentuko autokontzientziari erreparatzen pertsona bat den edo ez den zehazterako orduan, autokontzientzia izan badu edo izateko aukera baldin badu, orduan pertsona izango da.

Azkenik, Paul Ricoeurrek autokontzientziaren garrantzia azpimarratuko du, baina gizakion autokontzientzia, ez edozein izakiren autokontzientzia. Demagun dordoka batek inteligentzia oso altu eta garatua daukala, eta bere buruaz oso kontziente dela. Kasu horretan dordoka bat izaten jarraituko du, autokontzientzia duen dordoka, baina dordoka; ez da sekula pertsona izatera iritsiko. Horregatik, pertsonatzat hartzeko gizakion autokontzientzia beharrezkoa da.

Zer gara funtsean?

Galdera honen aurrean bi ikuspegi nagusitzen dira. Zenbait filosofok funtsean pertsonak garela argudiatuko dute; beste batzuek berriz, funtsean gizakiak garela esango dute.

Hasiera batean badirudi ez dagoela ezberdintasun handirik bataren eta bestearen artean, ohikoa delako gizakia eta pertsona berdintzea edota sinonimotzat hartzea. Baina badago ezberdintasun handi bat.

Alde batetik, lehenengoek, hau da, funtsean pertsonak garela diotenek, nia pertsonak garen bitartean soilik existituko dela esango dute. Hau da, Organismo biologikoari ez diote garrantzirik emango. Eta ez da hasiera puntutzat erditzea edota ernalketa hartuko, baizik eta autokontziente izaten hasten den unea; eta amaierarekin berdina gertatuko da: ez da heriotza niaren bukaeratzat hartuko beti; pertsona bat, edozein arrazoirengatik, autokontzientzia galtzeak niaren amaiera ekarriko du.

Bestalde, funtsean gizakiak garela diotenek, organismo biologikoari erreparatzen diote, haien ikuspegiaren oinarrian jarriz. Horrela, pertsona izatea gizaki izatearen etapatzat hartzen dute, lehenago azaldu bezala, pertsona autokontzientziaren bitartez ulertuz. Beraz, pertsonalistek ez bezala, nia, organismo biologikoa bizirik dagoen bitartean, existituko dela esango dute.

Funtsean zer garen ulertzeko modu ezberdin hauek nia ulertzeko moduan eragin handia izango dute:

Ze entitate metafisiko mota gara? Zer da nia?

Gizakiak garela diotenen arabera, organismo biologikoak garenez, ez dago auzi metafisiko handirik. Baina, ez da gauza bera gertatzen funtsean pertsonak garela defendatzen dutenekin; ikuspegi ezberdinak daudenez, hemen auzi handi bat dago. Nahiz eta hasiera batean arimaren bitarteko niaren interpretazioek indar handia izan, filosofo bakoitzak modu ezberdinetara interpretatu du nia, eta pentsamendu korronte ezberdinetan ere niaren auziak pisua izan du. Hona hemen ikuspegi klasiko batzuk:

Platon eta Aristoteles

Aristotelesek, Platonen ikaslea izan zenez, arima eta gorputzaren arteko bereizketari eutsi zion. Platonentzat arima eta gorputzaren arteko ezberdintasuna oso argia da, bakoitzaren ezaugarriak elkarren kontrakoak direlako. Hau da, arima hilezkorra, betierekoa, jainkozkoa, eta ulergarria den bitartean, gorputza hilkorra, ulertezina, eta desegingarria da.  Gainera, arima bere buruaren berdin berdina dela esango du; horrela, arimaren garrantzia azpimarratuz.

Esan bezala, Platoni jarraituz, Aristotelesek ere arima eta gorputza bereiziko ditu, arimaren garrantzia azpimarratuz. Arimaren kontzeptuak, gizakiaren kasuan, intelektoa (adimena) errepresentatzen du, baita hilezkortasuna eta betierekotasuna ere. Baina, Platonek ez bezala, arimaren eta gorputzaren arteko loturaren beharrezkotasuna aldarrikatu zuen. “Hau da, arima eta gorputza ez dira gauza bera, baina ezin dira banandu: gorputzak arima osatzen du eta arimak gorputzari forma ematen dio” (Arrieta, 2001, 101).

Avizenismoa

Gaztelu batean preso zegoela, Avizena-k bere "gizaki flotatzaile" famatua idatzi zuen giza burujabetasuna eta arimaren mamitasuna frogatzeko. Bere gogo-esperimentuak eskatzen die irakurleei airean zintzilik daudela imajinatzeko, sentsazio guztietatik isolatuta, gorputza sentitzen ez dutelarik. Argudiatzen du egoera horretan oraindik autokontzientzia izango luketela. Horrela, ondorioztatzen du norberaren ideia ez dagoela ezein gauza fisikoren menpe, eta arima ez dela modu erlatiboan ikusi behar, baizik eta substantzia bat dela lehen-lehenik. Argudio hau geroago findu eta sinplifikatu zuen René Descartesek.

René Descartes

Descartesek pentsamendua jarriko du bere teoriaren erdigunean; "pentsatzen ari naiz, beraz, banaiz" esaldiak teoria hori laburtu dezake. Haren ustez pentsamendua gara, pentsamenduak autokontzientzia ahalbidetzen duelako eta ziurra den gauza bakarra delako. Hau da, ez daukagu gure gorputza existitzen den edo ez frogatzeko modurik, agian amets bat da, edo jeinu maltzur batek gorputza existitzen dela eta gurea dela sinestarazi digu. Baina zalantzagarria ez den bakarra pentsamendua da, ondorioz, pentsatzeak gure existentzia bermatzen du. Beraz, norbera edo nia pentsamendua dela esango du; baina, ezin dugu esaldia pluralean jarri, norberaren pentsamendua ziurtasunez ezagutzen dugun gauza bakarra denez, gure existentzia soilik frogatu dezakegulako, besteena ez.

David Hume

Humen ustez, inpresioetatik datozen ideien bitartez jasotzen dugu ezagutza. Hark esango du ez daukagula niaren berezko inpresiorik. Beraz, nian pentsatzen dugun bakoitzean inpresio bakanduak aurkitzen ditugu soilik, nia osatzen dutenak, baina ez dugu aurkituko ni zehatzaren inpresiorik.

David Hume eta George Berkeley

Ondorioz, Humek eta George Berkeley-k identitate kontzeptuari bundle theory-a aplikatu zioten. Hau da, nia pertzeptzio multzo, sorta edo fardel baten bidez ulertu zuten; azken buruan, nia elkarren artean loturarik ez zuten pertzeptzio multzotzat hartzen dute.

Aipatutako argudioa horrela justifikatu zuten: gogoaren esentzia ezezaguna da, eta ez dago enpirikoki justifika dezakeen arrazoirik gogoa pertzeptzio gehikuntza ez den beste modu batera ulertzeko.

William James

Willian James aipatutako Humeren ikuspegian oinarritu zen, nia bakoitzaren gauzetan oinarritzen zela esanez. Hau da, norberaren gauza guztiek osatzen dutela nia dio, gorputzetik hasita, eta familia eta lagunetik igaroz, bere banku-kontura arteko guztiaren gehikuntzak nia osatu, sortuko edo egingo duela dio.

Jean-Paul Charles Sartre

Sartrek, Lockek ez bezala, ego-a ez du kontzientzia edo kontzientziaren zati bezala ulertzen; haren ustez, ego-a kontzientziak azter dezakeen objektua da, baina ez kontzientzia bera. Beraz, egoa ez da ez kontzientzia, ez subjektua; baina kontzientziatik at jar daiteke aztertu ahal izateko.

Gainera, filosofia objektibo bat egiten saiatzen da eta horretarako egoa bere bi zatitan aztertzen du: je (ni deiktikoa) eta moi (ni pronominala).

Ekialdeko Tradizioak

Ekialdeko tradizioetan niari garrantzia handia eman izan zaio, auzian jarri izan den kontzeptua izanik. Pentsamendu honek ez du zerikusi handirik orain arte aipatutako autoreen ikuspegiekin.

Tradizio hauetan, gizakia sarritan norberaren existentziaren eta sorkuntzaren beste alderdi batzuen banaketaren ilusio gisa agertzen da. Egoa gogoarekin eta denborarekin lotzen dute, aurrera begira dagoelako, ondorengo existentzia bermatu nahian; orainaldia kontzienteki bizi beharrean.

Gainera, hurrengo azalpenean ikusiko dugun bezala, ekialdeko tradizio ugariren xede espirituala ego-aren deuseztatzea da. Eta tradizio bakoitzak modu ezberdin batera izendatuko du fenomeno hau: argiztatzea, nirvana, agerpena…

Budismoa

Budismoak Humeren Sorta-teoriarekin (Bundle Theory-arekin) antzekotasun nabariak ditu. Hau da, ez dago ni zehatz, independiente, oso, ezta iraunkorrik ere.

Budismoak pertsona edo izaki biziduna bost faktoreen (skhandas) agregatutzat hartzen du. Hau da, ez dago ni iraunkorrik, eta hainbat faktoreen agregatuak osatzen du nia deritzona. Baina, faktore horiek ez dira Humek eta Berkeleyk edo William Jamesek erabiliko dituzten motakoak, askoz ere zehatzagoak dira.

Bost faktoreak edo skhandasak honako hauek dira:

1. Rupa: Rupak forma esan nahi du, eta faktore honek zentzumen sentsorialak eta materiazkoa den guztia biltzen ditu. Bost faktoreetatik materiazkoa den bakarra izango da.
2. Vedana: Sentsazioak biltzen ditu, hauek formarekin kontaktuan egotearen ondorio dira. Eta emozioek hemen izango dute sorkuntza, hau da, sentsazioetatik datozela esango dute.

   

   Buda Nirvana eskuratzen

3. Samjña: Samjanak pertzeptzio edo hautemate esan nahi du. Hau, gogoaren bitartez, mundua interpretatzeko eta ulertzeko joera izango da.
4. Samskara: gogo-formakuntzak esan nahi du eta ekiteko eta erreakzionatzeko ditugun joerak dira. Gainera, esango da gogo-egoera eta ohitura emozionalei lotuta dagoela, hau izanik atxikimendu handien sortzen duena.
5. Vijñana: kontzientzia. Aurreko hiru skandhasen batura da, hau da, inmaterialena. Garrantzitsua izango da buddho-rako.

Budismoaren oinarria buddho-a (esnatzea) izango da, Nirvana eskuratzea; eta esnatu ahal izateko ezinbestekoa da kontzientziaren bitartez niaren absentziaz eta iragankortasunaz ohartzea.

Adibide honek erakusten du nolako pisua izan duen niaren auziak urte askotan eta kultura ezberdinetan zehar.

Iraunkortasunaren auzia

Oso ezaguna da Heraklitoren hurrengo esaldia: “nola bainatu gaitezke bitan ibai berean, hau osatzen duen ura etengabe mugimenduan eta aldatuz baldin badabil?”. Galdera bera egin dezakegu pertsonekin: nola izan gaitezke pertsona bera, nia osatzen duten faktoreak etengabe aldatzen ari badira?  Jaio ginenetik gaur arteraino pertsona berak garela bermatzen duen zerk iraun du? Denboran identikoak izatea eragiten duen zerk irauten du?

Lehenago bi ikuspegi azaldu ditugu, funtsean zer garen erantzun dutenak; bi ikuspegi horiek ere arduratuko dira galdera hau erantzuteaz.

Alde batetik, pertsonen esentzialistek esango dute iraunkortasun mentala beharrezkoa dela nia edota identitatea bermatzeko. Hau da, gogoa eta autokontzientzia izango dira, denbora pasa ahala, pertsona berak izaten jarraitzen dugula bermatuko dutenak.

Bestetik, humanistek, entitate beraren aurrean gaudela jakiteko iraunkortasun fisikoaren beharra azpimarratzen dute. Hau da, gorputz bera daukazun bitartean entitate bera izaten jarraituko duzu, nahiz eta gogoan aldaketa ikaragarriak eman.

Erantzukizun morala

Erantzunkizun moralaren auzian, nahiz eta beste hainbat faktorek jokatu (justizia, zortea…), pisu handia dauka identitatearen kontzeptuak.

Etikak dioenarengatik, zigor bat justua izateko, lehenengo urratsa zigor hori gaizki egin duenari aplikatzea izango litzake. Baina nola bermatu egin duena eta zigorra jaso duena entitate bera direla?

Lockek ere auzi hau jorratu zuen bere An Essay Concerning Human Understanding (Giza adimenari  buruzko entseiua) printzearen eta zapatariaren auzia aurkeztuz. Pasarte batean printzearen kontzientzia zapatari baten gorputzean txertatzen du, eta zapatariaren kontzientzia berriz, printzearen gorputzean. Ondoren, egoera honen aurrean galdera bat planteatzen du: zeini egotzi beharko genizkioke printzeak iraganean gauzatutako ekintzak? Zapatariari, honek ekintzak gauzatu zituen pertsonaren kontzientzia duelako? Edota printzeari, nahiz eta zapatariaren kontzientzia izan, hark, gorputz horretan zegoenak, gauzatu zituelako ekintzak?

Lockeren auzi honen aurreko erantzuna kontzientzian oinarrituko da; hau da, egindakoaz kontziente bada, orduan ekintza horren erantzulea izango da, eta ekintza gauzatutako pertsona bera izango da. Horregatik, azaldutako auziaren erantzulea zapataria da, ekintzak gauzatutako printzearen kontzientzia bertan dagoelako.

Baina, tesi hau kritikatua izan da, eskakizun handikoa delako; esaterako, 5 urteko ume batek margolan bat puskatzen du, eta ekintzaz kontziente da, baina horrek ekintzaren erantzule izatea egozten dio?

Batzuek ezetz erantzungo dute, erantzukizun morala eta identitate pertsonala ezberdindu behar direla esanez, haien ustez bi auzi ezberdin direlako.

Beste batzuek, berriz, erantzukizun moralaren eta identitate pertsonalaren arteko beharrezko lotura aldarrikatzen dute.

Kanpo estekak

• Datuak: Q830757