Neidio i'r cynnwys

Paris

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Paris
ArwyddairFluctuat nec mergitur Edit this on Wikidata
Mathun o wledydd tiriogaethol Ffrainc â statws arbennig, metropolis, dinas global, mega-ddinas, y ddinas fwyaf, départements Ffrainc Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlParisii Edit this on Wikidata
LL-Q150 (fra)-Visiteuse Journée 2 - 26 (Madehub)-Paris.wav Edit this on Wikidata
Poblogaeth2,145,906 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
Pennaeth llywodraethAnne Hidalgo Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+01:00, UTC+2 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/iRhufain Edit this on Wikidata
NawddsantGenevieve Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Ffrangeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolÎle-de-France Edit this on Wikidata
SirGrand Paris, Île-de-France, Teyrnas Ffrainc, arrondissement of Paris Edit this on Wikidata
GwladBaner Ffrainc Ffrainc
Arwynebedd105.4 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr48 metr Edit this on Wikidata
GerllawAfon Seine, Bassin de la Villette, Canal Saint-Martin, Canal de l'Ourcq Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau48.8567°N 2.3522°E Edit this on Wikidata
Cod post75116, 75001, 75002, 75003, 75004, 75005, 75006, 75007, 75008, 75009, 75010, 75011, 75012, 75013, 75014, 75015, 75016, 75017, 75018, 75019, 75020, 75000 Edit this on Wikidata
FR-75C Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaetholCouncil of Paris Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Maer Paris Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAnne Hidalgo Edit this on Wikidata
Map
EsgobaethArchesgobaeth Paris Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]
Erthygl am y ddinas yw hon. Gweler hefyd Région Parisienne (Île-de-France). Am ystyron eraill, gweler Paris (gwahaniaethu).

Prifddinas a dinas fwyaf Ffrainc yw Paris. Mae hi ar un o ddolenni Afon Seine, ac felly wedi ei rhannu'n ddwy: y lan ddeheuol a'r rhan ogleddol. Mae'r afon yn enwog am ei quais (llwybrau gyda choed ar hyd y glannau), bythod llyfrau awyr agored a hen bontydd dros yr afon. Mae'n enwog hefyd am ei rhodfeydd, er enghraifft y Champs-Élysées, a llu o adeiladau hanesyddol eraill.

Mae tua 2,145,906 (1 Ionawr 2020) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun, a 13,125,142 (2020) yn yr ardal fetropolitan ehangach, sef yr aire urbaine de Paris yn Ffrangeg, sy'n llenwi tua 90% o arwynebedd rhanbarth Île-de-France. Yn ogystal mae Paris yn un o départements Ffrainc.

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Cofnodwyd yr enw Paris yn gyntaf yng nghanol y 1g CC gan Iwl Cesar fel Luteciam Parisiorum ("Lutetia y Parisii"), ac yna'n ddiweddarach fel Parision yn y 5g CC, ac fel "Paris" yn 1265.[1][2] Yn ystod y cyfnod Rhufeinig, fe'i gelwid yn aml yn Lutetia neu Lutecia yn Lladin, ac fel Leukotekía mewn Groeg, sy'n deillio o'r gwreiddyn Celtaidd *lukot- ("llygoden"), neu o *luto- ("cors"), yn dibynnu ai y ffurf Ladin neu Roegaidd yw'r agosaf at yr enw Celtaidd gwreiddiol.[3][4][2]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Y Celtiaid brodorol

[golygu | golygu cod]

Roedd y Parisii, is-lwyth y Senoniaid Celtaidd, yn byw yn ardal Paris o ganol y 3 CC.[5][6] Croesai un o brif lwybrau masnach gogledd-de'r ardal y Seine ar yr île de la Cité; yn raddol daeth y man cyfarfod hwn o lwybrau masnach tir a dŵr yn ganolfan fasnachu bwysig.[7] Roedd y Parisii yn masnachu gyda llawer o drefi afonydd (rhai mor bell i ffwrdd â Phenrhyn Iberia) ac yn bathu eu darnau arian eu hunain at y diben hwnnw. [8]

Darnau arian aur Celtaidd o gyfnod y Parisii (1 CC)

Cyn i'r Ymerodraeth Rufeinig gyrraedd ym 52 C.C. roedd llwyth Galaidd yn byw yno.[9] Roedd y Rhufeinwyr yn eu galw nhw'n Parisii er eu bod nhw eu hunain yn galw'r dref yn Lutetia, sef "lle corsog" (gweler uchod). Tua 50 o flynyddoedd ar ôl hyn datblygodd rhan newydd o'r dref ar ochr chwith i'r afon (y Quartier Latin heddiw) a newidiwyd enw'r dref i "Baris".

Heddiw mae'r Palais de Justice a'r eglwys gadeiriol Notre-Dame de Paris ar yr île de la Cité. Gyferbyn, mae ynys arall, yr Île Saint-Louis, sy ddim mor fawr. Ar honno, mae tai cain a adeiladwyd yn ystod y ail ganrif ar bymtheg a'r deunawfed ganrif.

Daeth rheolaeth Rhufain ym Mharis i ben ym 508 pan ddaeth y dref yn brif ddinas y Merofingiaid o dan Clovis I.

8g - 18g

[golygu | golygu cod]

Oherwydd goresgyniad yr ardal gan y Llychlynwyr yn yr 8g roedd rhaid adeiladu caer ar ynys yng nghanol Afon Seine. Hwyliodd y Llychlynwyr (efallai o dan Ragnar Lodbrok) i Baris i feddiannu'r y dref ar 28 Mawrth 845. Er mwyn eu perswadio nhw i adael, roedd rhaid casglu pridwerth mawr iawn.

Dechreuodd maint ieirll Paris gynyddu oherwydd nad oedd y brenhinoedd Carolingaidd diweddarach ddim yn ddigon cryf. Etholwyd Odo, Iarll Paris i fod yn frenin Ffrainc er fod Siarl III yn frenin derbyniol. Wedi marw'r Carolingiad olaf, etholwyd Huw Capet, Iarll Paris, i fod yn frenin Ffrainc (987).

Yn ystod yr 11g adeiladwyd rhan newydd y dref ar lan dde yr afon ac yn ystod y ddeuddegfed ganrif a'r 13g sy'n cynnwys teyrnasiad Philippe II Augustus (1180-1223) roedd y dref yn tyfu'n braf. Yn ystod yr adeg hon adeiladwyd caer, y Louvre cyntaf, a nifer o eglwysi gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Notre-Dame. Daeth nifer o ysgolion ar lan chwith yr afon at ei gilydd i lunio prifysgol, y Sorbonne. Roedd Albertus Magnus a St. Thomas Aquinas ymhlith ei myfyrwyr cynnar. Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Paris yn ddinas fasnach a deallusol bwysig iawn, er i'r Pla ddod i'r dref yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. O dan reolaeth Louis XIV, Brenin yr Haul, oedd yn para o 1643 i 1715 symudwyd y llys brenhinol o Baris i Versailles, tref gyfagos.

Dechreuodd y Chwyldro Ffrengig ag ymosod ar y Bastille ar 14 Gorffennaf 1789. Roedd croestyniadau niferus rhwng Paris a'r ardal o gwmpas y dref yn parhau am flynyddoedd ar ôl hynny.

Roedd y Rhyfel rhwng Ffrainc a Prwsia yn gorffen â gwarchae Paris ym 1870. Ildiodd Paris ym 1871 ar ôl gaeaf o newyn a thywallt gwaed. Ar ôl hynny dechreuodd cyfnod cyfoethog arall, La Belle Époque ("y Cyfnod Ardderchog"). Yn ystod y cyfnod hwn adeiladwyd y Tŵr Eiffel ym 1889, adeilad mwyaf enwog y dref.

Roedd Paris o dan reolaeth yr Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ond rhyddhawyd ym mis Awst 1944 ar ôl Brwydr Normandi.

Diwylliant

[golygu | golygu cod]

Paentio

[golygu | golygu cod]
Afon Seine, Pont Royal a'r Louvre

Am ganrifoedd, mae Paris wedi denu artistiaid o bob cwr o'r byd, sy'n cyrraedd y ddinas i addysgu eu hunain ac i geisio ysbrydoliaeth o'r gronfa helaeth o adnoddau ac orielau artistig. O ganlyniad, mae Paris wedi ennill enw da fel y "Ddinas Gelf".[10] Roedd artistiaid Eidalaidd yn ddylanwad mawr ar ddatblygiad celf ym Mharis yn yr 16g a'r 17g, yn enwedig ym maes cerflunio a cherfwedd. Daeth paentio a cherflunwaith yn ffasiwn poblogaidd oherwydd brenhiniaeth Ffrainc a gomisiynodd lawer o artistiaid Paris i addurno eu palasau yn ystod oes Baróc a Chlasuriaeth Ffrainc. Cafodd cerflunwyr fel Girardon, Coysevox a Coustou enw da fel yr artistiaid gorau yn y llys brenhinol yn Ffrainc yr 17g. Daeth Pierre Mignard yn arlunydd cyntaf i'r Brenin Louis XIV yn ystod y cyfnod hwn. Yn 1648, sefydlwyd cerflun Académie royale de peinture et de (yr Academi Frenhinol Peintio a Cherflunio) i ddarparu ar gyfer y diddordeb enfawr mewn celf yn y brifddinas. Gwasanaethodd hon fel ysgol gelf orau Ffrainc tan 1793.[11]

Roedd Paris yn ei ganolfan gelf lewyrchus iawn yn y 19g a dechrau'r 20g pan oedd ganddi lawer o artistiaid wedi sefydlu yn y ddinas ac mewn ysgolion celf sy'n gysylltiedig â rhai o beintwyr gorau'r oes: Henri de Toulouse-Lautrec, Édouard Manet, Claude Monet, Berthe Morisot, Paul Gauguin, Pierre-Auguste Renoir ac eraill. Cafodd y Chwyldro Ffrengig a newid gwleidyddol a chymdeithasol yn Ffrainc ddylanwad cryf ar gelf yn y brifddinas. Roedd Paris yn ganolog i ddatblygiad Rhamantiaeth mewn celf, gydag arlunwyr felGéricault. [11]

Esblygodd symudiadau newydd Argraffiadaeth (Impressionism), Art Nouveau, Symboliaeth, Ffofyddiaeth (Fauvism), Ciwbiaeth ac Art Deco ym Mharis.[11] Ar ddiwedd y 19g, heidiodd llawer o artistiaid Ffrainc a ledled y byd i Baris i arddangos eu gweithiau yn y salonau a'r arddangosfeydd niferus a gwneud enw iddynt eu hunain,[12] artistiaid fel Pablo Picasso, Henri Matisse, Vincent van Gogh, Paul Cézanne, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Henri Rousseau, Marc Chagall, Amedeo Modigliani a daeth llawer o rai eraill yn gysylltiedig â Pharis. Peintiodd Picasso, a oedd yn byw yn Le Bateau-Lavoir yn Montmartre, ei lun enwog La Famille de Saltimbanques a Les Demoiselles d'Avignon rhwng 1905 a 1907.[13] Daeth Montmartre a Montparnasse yn ganolfannau cynhyrchu artistig y Gorllewin.

Ffotograffiaeth

[golygu | golygu cod]

Cynhyrchodd y dyfeisydd Nicéphore Niépce y ffotograff parhaol cyntaf ar blât piwter caboledig ym Mharis ym 1825. Ym 1839, ar ôl marwolaeth Niépce, patentodd Louis Daguerre y Daguerrotype, a ddaeth y math mwyaf cyffredin o ffotograffiaeth tan y 1860au.[11] Cyfrannodd gwaith Étienne-Jules Marey yn yr 1880au yn sylweddol at ddatblygiad ffotograffiaeth fodern.[14][15]

Amgueddfeydd

[golygu | golygu cod]

Derbyniodd Amgueddfa'r Louvre 9.6 miliwn o ymwelwyr yn 2019, gan ei rhestru fel yr amgueddfa yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y byd. Ymhlith ei thrysorau mae'r Mona Lisa (La Joconde), cerflun Venus de Milo a "Rhyddid yn Arwain ei Phobl". Yr ail amgueddfa yr ymwelwyd â hi fwyaf yn y ddinas, gyda 3.5 miliwn o ymwelwyr, oedd y Center Georges Pompidou, a elwir hefyd yn "Beaubwrg", sy'n gartref i'r Musée National d'Art Moderne.[16][17] Y trydydd amgueddfa yn Paris yr ymwelwyd â hi fwyaf, mewn adeilad a godwyd ar gyfer Arddangosfa Universal Paris ym 1900 (hen orsaf reilffordd Orsay), oedd y Musée d’Orsay, a dderbyniodd 3.3 miliwn o ymwelwyr yn 2019.

Enwogion

[golygu | golygu cod]

Mae pobl nodedig Paris yn cynnwys Charles Perrault. (Gweler hefyd Categori:Pobl o Baris)

Atyniadau

[golygu | golygu cod]

Adeiladau

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Nègre 1990, t. 155.
  2. ↑ 2.0 2.1 Falileyev 2010, s.v. Parisii a Lutetia.
  3. ↑ Lambert 1994, t. 38.
  4. ↑ Delamarre 2003, t. 211.
  5. ↑ Arbois de Jubainville & Dottin 1889, t. 132.
  6. ↑ Cunliffe 2004, t. 201.
  7. ↑ Lawrence & Gondrand 2010, t. 25.
  8. ↑ Schmidt 2009, tt. 65–70.
  9. ↑ Schmidt 2009, tt. 154–67.
  10. ↑ Montclos 2003.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 Michelin 2011.
  12. ↑ Perry 1995, t. 19.
  13. ↑ Dictionnaire historique de Paris , t. 68.
  14. ↑ Department of Photographs, Photography and Surrealism, Heilbrunn Timeline of Art History Archifwyd 13 Chwefror 2015 yn y Peiriant Wayback, The Metropolitan Museum of Art, Efrog Newydd, 2000.
  15. ↑ Hazan 2011, t. 362.
  16. ↑ "9,6 millions de visiteurs au Louvre en 2019". Louvre.fr (yn Ffrangeg). 2020-01-03. Cyrchwyd 2020-01-09.
  17. ↑ "Art's Most Popular: here are 2019's most visited shows and museums". The Art Newspaper. 2020-03-31. Cyrchwyd 2020-07-08.

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
gw • sg • go
Prifddinasoedd Ewrop
Gogledd
Gorllewin
De
Dwyrain
gw • sg • go
Dinasoedd Ffrainc
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Paris&oldid=13275846"