Wikipedia

Antarktika

kontinent

Antarktika is 'n kontinent by die Suidpool van die Aarde, omring deur die Suidelike Oseaan en in twee verdeel deur die Transantarktiese Berge. Antarktika is die koudste plek op aarde (die laagste temperatuur ooit gemeet was op die suidpool: -94.7 °C[3]) en die kontinent is byna volledig met ys bedek. Dit is ook die kontinent met die laagste gemiddelde lugvogtigheid en die winderigste en hoogste (gemiddeld) kontinent op aarde. Die kontinent se 14 miljoen km² oppervlak maak dit die vyfde grootste kontinent, ná Asië, Afrika, Noord-Amerika en Suid-Amerika, en die grootste woestyn ter wêreld. Daar is geen permanente menslike inwoners nie en slegs plante en diere wat aangepas is tot die koue oorleef daar. Dit sluit pikkewyne, pelsrobbe, mosse, korsmosse en honderde soorte alge in. Die naam "Antarktika" kom van die Grieks antarktikos, "teenoor Arktika", die Noordpoolstreek, wat verwys na die Groot Beer-sterrebeeld wat slegs in die Noordelike Halfrond sigbaar is.[4])

Antarktika

Ligging van Antarktika

Oppervlakte 14 000 000 km² (280 000 km² ysvry, 13 720 000 km² met ys bedek)[1]
Bevolking ~5 000 (geen permanente nie)[2]
Regering Geen, bestuur onder die Antarktiese Verdrag
Gedeeltelike gebiedsaansprake Vlag van Argentinië Argentinië
Vlag van Australië Australië
Vlag van Chili Chili
Vlag van Frankryk Frankryk
Vlag van Nieu-Seeland Nieu-Seeland
Vlag van Noorweë Noorweë
Vlag van Verenigde Koninkryk Verenigde Koninkryk
Internet TLD .aq
Skakelkode +672
Ligging van Antarktika
Tipiese Antarktiese gletser waar dit by die see aankom aan die weskus van die Antarktiese Skiereiland
Kaart van die Antarktiese ekspedisies van Cook, Bellingshausen, Dumont d'Urville, Wilkes en Ross

Van al die ys op die wêreld lê 90% op Antarktika. Die gemiddelde dikte van die yskap bedra 2200 meter en op die dikste punt is die ys 4776 meter dik. Die meeste ys is miljoene jare oud, maar nie die hele Antarktika was die heeltyd onder die ys nie. 'n Brits-Sweedse ekspedisie het in 1949 ontdek dat groot dele van Antarktika, soos Koningin Maudland, tot ongeveer 10 000 v.C. nog ysvry was.

Alhoewel mites en spekulasie oor 'n Terra Australis ("Suidelike Land") tot die oudheid teruggespoor kan word, word algemeen aanvaar dat die kontinent vir die eerste keer in 1820 deur die Russiese ekspedisie van Michail Lazaref en Fabian Gottlieb von Bellingshausen waargeneem is. In die 19de eeu is die kontinent grootliks geïgnoreer as gevolg van die ongunstige omgewing, gebrek aan doeltreffende hulpbronne en die afgeleë ligging.

Antarktika is nie onder die politieke soewereiniteit van enige nasie nie. Sewe lande, Argentinië, Australië, Chili, Frankryk, Noorweë, Nieu-Seeland en die Verenigde Koninkryk, handhaaf egter gebiedsaansprake. Meeste ander lande erken nie die aansprake nie en die aansprake van Argentinië, Chili en die Verenigde Koninkryk oorvleuel mekaar. Menslike aktiwiteit op die kontinent is onderworpe aan die Antarktiese Verdrag wat in 1959 deur 12 lande geteken is. Dit verbied enige militêre aktiwiteite, ondersteun wetenskaplike navorsing en beskerm die kontinent se ekogebied. Volgehoue eksperimente word deur meer as 4000 wetenskaplikes met baie verskillende nasionaliteite en navorsingsbelange uitgevoer.

Verkenning

wysig
 
Waarneming by die Suidpool deur Roald Amundsen in 1911
 
Port Lockroy-museum
 
Die Endurance in die nag tydens Ernest Shackleton se Imperial Trans-Antarktiese Ekspedisie in 1914
 
Miniatuurvel van 'n spesiale seël wat 10 jaar van Bulgaarse kartografie in Antarktika herdenk
 
Die Endurance vasgevang in pakys tydens Ernest Shackleton se Imperiale Trans-Antarktiese Ekspedisie in 1915
 
'n Gerestoureerde voertuig van die Argentynse ekspedisie, wat die Suidpool in 1965 bereik het, tydens 'n parade in 2006

Die opvatting dat daar 'n Terra Australis is — 'n uitgestrekte kontinent geleë in die verre suide van die aardbol om die noordelike gebiede van Europa, Asië en Noord-Afrika te "balanseer" — het bestaan sedert Ptolemaeus voorgestel het dat dit nodig was om die simmetrie van landmassa in die wêreld te bewaar. Selfs in die laat 17de eeu, nadat ontdekkingsreisigers bevind het dat Suid-Amerika en Australië nie deel van "Antarktika" was nie, het geograwe geglo dat die kontinent baie groter was as wat in werklikheid die geval is.

Europese kaarte het aangehou om om die land aan te toon totdat kaptein James Cook en die bemanning van sy ekspedisie se skepe, Resolution en Adventure, die Antarktiese Sirkel op 17 Januarie 1773 en weer in 1774 oorkruis het.[5]

Die eerste bevestigde waarneming van Antarktika kan nie met sekerheid aan 'n enkele persoon toegeskryf word nie. Dit kan egter tot drie individue beperk word. Volgens verskeie organisasies (die National Science Foundation,[6] NASA,[7] die Universiteit van Kalifornië, San Diego[8] en ander bronne[9][10]), het drie mans Antarktika in 1820 waargeneem: Fabian Gottlieb von Bellingshausen ('n kaptein in die Russiese Keiserlike Vloot), Edward Bransfield ('n kaptein in die Britse Vloot), en Nathaniel Palmer ('n Amerikaanse robjagter afkomstig uit Stonington, Connecticut). Bellingshausen het Antarktika glo op 27 Januarie 1820, drie dae voor Bransfield land gesien het, en tien maande voor Palmer dit in November 1820 gedoen het. Dit is bekend dat die twee skepe van die ekspedisie gelei deur Fabian Gottlieb von Bellingshausen en Michail Petrowitsj Lazaref 'n punt binne 32 km (20 myl) van die Antarktiese vasteland bereik het en ysvelde daar gesien het.

In 1841 het die ontdekkingsreisiger James Clark Ross deur wat nou as die Rosssee bekend staan geseil en Rosseiland ontdek. Hy het langs 'n reuse muur van ys, wat later die Rossysbank gedoop is, geseil. Erebusberg en Terrorberg is vernoem na die twee skepe van die ekspedisie: HMS Erebus en HMS Terror.[11]

Tydens 'n ekspedisie deur Ernest Shackleton word geselskappe gelei deur T.W. Edgeworth David die eerste om Erebus te klim en die Magnetiese Suid-Pool te bereik.[12] Op 14 Desember 1911 word 'n span gelei deur Noorweegse poolverkenner Roald Amundsen van die skip Fram die eerste om die Suidpool te bereik deur 'n roete van die Baai van Walvisse en teen Axel Heiberg Gletser op te gebruik.[13]

Na Robert Falcon Scott se reis lei Richard Evelyn Byrd in die 1930's en 1940's verskeie togte na die Antarktiese vlakte. Die implementering van gemeganiseerde landvervoer en die uitvoer van uitgebreide geologiese en biologiese navorsing word aan hom toegeskryf.[14] Eers op 31 Oktober 1956 betree iemand weer die Suidpool: op dié dag land 'n ekspedisie van die Amerikaanse Vloot, gelei deur skout-admiraal George Dufek, hul vliegtuig daar met sukses.[15]

Geografie

wysig
 
'n Kaart van Antarktika se grootste ysrakke in 2007:

   Ross (472 960 km²)

   Ronne-Filchner (422 420 km²)

   Amery (62 620 km²)

   Larsen C (48 600 km²)

   Riiser-Larsen (48 180 km²)

   Fimbul (410 60 km²)

   Shackleton (33 820 km²)

   George VI (23 880 km²)

   West (16 370 km²)

   Wilkins (13 680 km²)

 
'n Saamgestelde satellietbeeld van Antarktika
 
'n Kaart van Antarktika
 
Mt. Erebus, 'n aktiewe vulkaan op Rosseiland

Die Antarktiese kontinent is meestal suid van die Antarktiese Sirkel geleë en word omring deur die Suidelike Oseaan (sommige bronne, onder andere die National Geographic Society verwys nog na die omringende seë as die Indiese, Atlantiese en die Stille Oseaan). Nuwe bevindinge omtrent die seestrome bevestig egter dat ons hier met die vierde grootste oseaan op aarde te doen het. Antarktika is die mees suidelike landmassa op Aarde en beslaan meer as 14 million km² wat dit die vyfde grootste kontinent maak. Die kuslyn is 17 968 km lank. Fisies word Antarktika in twee verdeel deur die Transantarktiese Berge naby die nek tussen die Rosssee en die Weddellsee. Die gedeelte van die kontinent wes van die Weddellsee en oos van die Rosssee word Westelike Antarktika genoem en die res Oostelike Antarktika, omdat hulle rofweg met die Oostelike en Westelike Halfronde met betrekking tot die Greenwich-meridiaan ooreenkom.

Omtrent 98% van Antarktika word bedek deur die Antarktiese ysplaat. Die ysplaat is gemiddeld 2,5 kilometer dik. Ondanks die nul reënvalsyfer in sommige dele, het die kontinent ongeveer 90% van die wêreld se varswater – as ys.[16] Westelike Antarktika word bedek deur die Westelike Antarktiese Ysplaat. Die Westelike Antarktiese ysplaat is in die afgelope tyd 'n saak van kommer as gevolg van die moontlike ineenstorting daarvan. As dit wel sou meegee sou seevlakke met 'n paar meter in 'n betreklik kort tydperk styg.

Vinson Massif, die hoogste piek in Antarktika teen 4 892 meter, is in die Ellsworth-berge geleë. Alhoewel Antarktika baie vulkane het, is slegs Deception-eiland en Erebus aktief. Erebus, geleë op Rosseiland, is die mees suidelike vulkaan op Aarde. Klein uitbarstings kom gereeld voor en lawavloei is in die afgelope aantal jare waargeneem. Ander sluimerende vulkane mag moontlik aktief wees.[17] In 2004 is 'n onderwatervulkaan in die waters van die Antarktiese Skiereiland deur Amerikaanse en Kanadese navorsers ontdek. Onlangse waarnemings dui aan dat die vulkaan moontlik aktief mag wees.[18]

Antarktika het meer as 70 mere wat duisende meter onder die oppervlak van die kontinentale ysplaat lê, insluitend een reg onder die Suidpool self. Wostokmeer, wat in 1996 onder Rusland se Wostokstasie ontdek is, is die grootste van die ondergletserse mere. Daar word geglo dat die meer 35 miljoen jaar gelede verseël is. Daar is aanduidings dat die Wostokmeer se water mikroörganismes kan bevat. As gevolg van die meer se ooreenkoms met Europa, 'n maan van Jupiter, kan die bevestiging dat lewe in Wostokmeer kan oorleef argumente vir die teenwoordigheid van lewe op Europa versterk.[19][20]

Definisie

wysig

Antarktika word gedefinieer as die antarktiese vasteland, die eilande op die antarktiese kontinentale plaat en eilande wat nie op die antarktiese kontinentale plaat lê nie, maar gewoonlik beskou word as deel van Antarktika: Suidelike Orkneyeilande, Suidelike Shetlandeilande, Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande, Bouveteiland en die Heard- en McDonaldeilande.

Geologie

wysig

Geologiese geskiedenis en paleontologie

wysig

Meer as 170 miljoen jaar gelede was Antarktika deel van die superkontinent Gondwana. Met die verloop van tyd het Gondwana opgebreek en Antarktika, soos ons dit vandag ken, is omtrent 25 miljoen jaar gelede gevorm.

Paleosoïkum (540-250 miljoen jaar gelede)
 
Trilobietfossiele

Gedurende die Kambriese tydperk het Gondwana 'n matige klimaat gehad. Wes-Antarktika was gedeeltelik in die noordelike halfrond en in die periode is groot sandsteen-, kalksteen- en skalieneerslae is gedeponeer. Oos-Antarktika was by die ewenaar geleë, waar invertebrate en trilobiete wat naby die seebodem leef in die tropiese see floreer het. Teen die begin van die Devoon-tydperk (416 miljoen jaar gelede) was Gondwana in 'n meer suidelike ligging en was die klimaat koeler. Daar is egter fossiele van landplante uit die tydperk. Sand en slikke is in wat nou die Ellsworth-, Horlick- en Pensacola-berge is neergelê. Vergletsering het aan die einde van die Devoon tydperk (360 miljoen jaar gelede) begin toe Gondwana om die Suidpool gesrenteer begin word het en die klimaat verder afgekoel het – plantlewe het egter behoue gebly. Gedurende die Permiese tydperk is plantegroei al hoe meer deur varingagtige plante soos Glossopteris (wat in moerasse gegroei het) oorheers. Met die verloop van tyd het die moerasse steenkoolneerslae in die Transantarktiese Berge geword. Aan die einde van die Permiese tydperk het volgehoue verwarming gelei tot 'n droë warm klimaat oor groot dele van Gondwana.[21]

Mesosoïkum (250-65 miljoen jaar gelede)
 
Lystrosaurus

As gevolg van volgehoue verwarming het die poolkappe gesmelt en groot dele van Gondwana 'n woestyn geword. In Oos-Antarktika het die plant Pteridospermatophyta, ook bekend as die saadvaring gevestig geraak en groot hoeveelhede sandsteen en skalies is op daardie stadium neergelê. Die Antarktiese Skiereiland het gedurende die Jura-tydperk (206-146 miljoen jaar gelede) begin vorm, soos eilande geleidelik uit die oseaan begin reis het. Ginkgobome en broodbome en reptiele soos die Lystrosaurus was volop in die tydperk. In Wes-Antarktika het keëldraende woude oorheers deur die hele Kryt-tydperk (146-65 miljoen jaar gelede), Suidelike beukehout (Nothofagus) het teen die einde van die tydperk begin oorneem. Ammoniete het algemeen in die see rondom Antarktika voorgekom en dinosouruse was ook teenwoordig, alhoewel slegs twee Antarktiese dinosourusspesies (Cryolophosaurus en Antarctopelta) tot dusver beskryf is. Dit was in dié tydperk wat Gondwana begin opbreek het.

Opbreek van Gondwana (160-23 miljoen jaar gelede)

Afrika het omtrent 160 miljoen jaar gelede van Antarktika geskei, gevolg deur Indië in die vroeë Kryt (omtrent 125 miljoen jaar gelede). Omtrent 65 miljoen jaar gelede het Antarktika (toe steeds aan Australië verbind) steeds 'n tropiese tot subtropiese klimaat gehad, met buideldiere inkluis, maar teen omtrent 40 miljoen jaar gelede het Australië-Nieu-Guinee van Antarktika geskei en het die eerste ys begin verskyn. Teen ongeveer 23 miljoen jaar gelede het die ys vinnig begin versprei en het dit die woude wat die kontinent bedek het begin verdring as gevolg van die oopgaan van die Drakedeurgang tussen Antarktika en Suid-Amerika en die gevolglike Antarktiese Sirkumpolêre Stroom. Sedert omtrent 15 miljoen jaar gelede is die kontinent meestal deur ys bedek.[22]

Geologie van hedendaagse Antarktika

wysig
 
So sou die kontinent sonder enige ys lyk. Die beeld hou nie rekening met die styging van die seevlak a gevolg van yssmelting nie en ook nie met die feit dat die landmassa sou styg as die ys nie meer daarop rus nie

Geologiese studie van Antarktika word erg ingeperk deur die feit dat byna die hele kontinent permanent deur 'n dik laag ys bedek is. Nogtans het nuwer tegnieke soos afstandswaarneming begin om die strukture onder die ys te ontbloot.

Sonder die ysskild sou die kontinent se vorm aansienlik anders wees as hoe dit op meeste kaarte uitgebeeld word. Wes-Antarktika sou drie hoofdele vorm: die Antarktiese skiereiland, Marie Byrd-land en Vinson-massief. Oos-Antarktika sou bestaan as 'n landmassa met reuse baaie (bv. Aurora Subgletserse Bekken en Wilkes Subgletserse Bekke]) en fjorde (bv. by die ligging van Amery-gletser en om die Suidpool). Die Oos-Antarktiese landmassa sou besaai gewees het met mere en endoreïse seë, met grondgebiede wat in plekke ver onder seevlak sou wees. Oos-Antarktika sou lyk amper soos Kanada of Finland nou lyk.

Wes-Antarktika lyk baie soos die Andes van Suid-Amerika.[21] Die Antarktiese Skiereiland is deur die oplig en metamorfose van seebodem afsetting gedurende die laat Paleosoïkum en die vroeë Mesosoïkum-era gevorm. Die sediment opheffing het gepaard gegaan met stollingsintrusies en vulkanisme.

 
Legerplaats Academia, Huron-Gletsjer

Die algemeenste rotse in Wes-Antarktika is vulkaniese andesiet en rioliet wat tydens die Juratydperk gevorm is. Daar is ook aanduidings van vulkaanaktiwiteit, selfs na die ysplaat gevorm het, in Marie Byrd-land en Alexander-eiland. Die enigste afwykende gebied van Wes-Antarktika is die Ellsworth-berge gebied, waar die stratigrafie meer soortgelyk aan die oostelike deel van die kontinent is.

Oos-Antarktika is geologies baie oud en dateer uit die Prekambrium, met sommige rotse wat meer as 3 miljard jaar gelede gevorm is. Dit is saamgestel uit 'n metamorfiese en stollingsplatform wat die basis van die kontinentale skild vorm. Bo-op die basis word meer moderne rotse, soos sandsteen, kalksteen, steenkool en skalie aangetref wat in die Devoonse en Jura-tydperke neergelê is om die Transantarktiese Berge te vorm. In kusgebiede het 'n mate van foutvorming plaasgevind, byvoorbeeld in die Shackleton-bergreeks en in Victorialand.

Die bekendste mineraalbron op die kontinent is steenkool.[22] Dit is vir die eerste keer opgeneem naby die Beardmore-gletser deur Frank Wild op die Nimrod-ekspedisie en nou is lae-graad steenkool oor groot dele van die Transantarktiese Berge bekend. Die Prince Charles-berge bevat beduidende ysterertsneerslae. Die waardevolste hulpbronne van Antarktika lê in der waarheid langs die kus, naamlik die olie- en aardgasvelde wat in 1973 in die Rosssee ontdek is. Ontginning van alle mineraalhulpbronne word egter tot 2048 deur die Protocol on Environmental Protection to the Antarctic Treaty verbied.

Klimaat

wysig
 
Ysdop. Let op dat al vertoon die foto en baie ander in die artikel interessante landmerke, sou 'n "tipiese" beeld van Antarktika niks anders as 'n plat wit sneeuveld wys nie.

Antarktika is die koudste plek op Aarde. Dit het min neerslag, met die Suidpool wat byna geen neerslag ontvang nie, wat veroorsaak dat dit 'n yswoestyn is. Temperature bereik 'n minimum van tussen −85 en −90 grade Celsius in die winter en omtrent 30 grade hoër in die somer. Sonbrand is baie keer 'n gesondheidsprobleem aangesien die sneeu meer as 90% van die sonlig wat daarop val weerkaats.[23] Oostelike Antarktika is kouer as die gebied se westelike eweknie as gevolg van die hoër ligging daarvan. Weerfronte dring selde die kontinent diep in, wat die middelpunt koud en droog laat. Daar is min neerslag oor die sentrale gedeelte van die kontinent, maar ys kan daar vir uitgerekte tydperke voortbestaan. Swaar sneeuneerslag is egter nie ongewoon langs die kusgebied daarvan nie, waar sneeuvalle van tot 1,22 meter in 48 uur al waargeneem is. Op die rand van die kontinent waai daar gereeld stormsterk katabatiese winde afkomstig van die polêre plato. In die binneland is windspoed egter baie keer matig. Gedurende die somer bereik meer sonstraling die oppervlak by die Suidpool as wat die ewenaar in 'n ekwivalente tydperk ontvang.[16]

Antarktika is om twee redes kouer as die Noordpoolstreek (Arktika). Eerstens is dit baie hoër – groot dele van die kontinent is meer as 3 km bo seespieël – en temperatuur daal met hoogte. Tweedens omdat die Arktiese Oseaan die noordpoolgebied bedek. Die see se relatiewe warmte word deur die ysmassa oorgedra en verhoed dat temperature in die Noordpoolstreek die uiterstes tipies van die landgebied van Antarktika bereik.

Afhangende van die breedtegraadligging beteken die lang tydperke van algehele donkerte of konstante daglig dat klimate waaraan mense gewoond is in die algemeen nie op die kontinent voorkom is nie. Die suiderlig, aurora australis, is 'n gloed wat naby die Suidpool in die naghemel waargeneem word. 'n Ander unieke skouspel is diamantpoeier. Diamantpoeier verwys na 'n wolk op grondvlak wat uit piepklein yskristalle bestaan. Dit vorm gewoonlik onder 'n andersins helder hemel wat daartoe lei dat mense ook daarna verwys as helderlugneerslag. 'n Byson, 'n gereelde atmosferiese optiese verskynsel, is 'n helder "kol" langs die ware son.[23]

Bevolking

wysig
 
Die "seremoniële" Suidpool, by die Amundsen-Scott-stasie
 
Twee Amerikaanse navorsers wat plankton deur mikroskope bestudeer
 
McMurdo-stasie, Ob Hillhang in die agtergrond. November 2003

Alhoewel Antarktika geen permanente inwoners het nie, handhaaf 'n aantal regerings permanente navorsingstasies oral op die kontinent. Die bevolking van mense wat wetenskaplike navorsing op die kontinent en die nabygeleë eilande verrig en ondersteun wissel van ongeveer 4 000 in die somer tot 1 000 in die winter. Baie van die stasies word dwarsdeur die jaar beman.

Die eerste setlaars in Antarktika (die gebied suide van die Antarktiese polêre front) was Engelse en Amerikaanse robbejagters wat van 1786 af 'n jaar of meer op die eiland Suid-Georgië spandeer het. Gedurende die walvisvangsera wat tot 1966 geduur het, het die bevolking van die eiland tussen meer as 1 000 in die somer (meer as 2 000 in sommige jare) tot sowat 200 in die winter gewissel. Meeste van die walvisjagters was Nore, met 'n toenemende aantal Britte. Die nedersettings het Grytviken, Leith Harbour, King Edward Point, Stromness, Husvik, Prince Olav Harbour, Ocean Harbour en Godthul ingesluit. Bestuurders en senior offisiere van die walvisstasie het baie keer saam met hulle gesinne op die eiland gebly. Onder hulle was die stigter van Grytviken, kaptein Carl Anton Larsen, 'n vooraanstaande Noorweegse walvisjagter en verkenner wat in 1910 Britse burgerskap aangeneem het. Sy gesin het sy vrou, drie dogters en twee seuns ingesluit.

Die eerste kind wat in Antarktika gebore is, was 'n Noorweegse meisie genaamd Solveig Gunbjörg Jacobsen, wat op Britse grond gebore is. Sy is op 8 Oktober 1913 in Grytviken gebore en is deur die Britse magistraat van Suid-Georgië geregistreer. Solveig was 'n dogter van Fridthjof Jacobsen, die hulpbestuurder van die walvisstasie, en Klara Olette Jacobsen. Fridthjof Jacobsen het in 1904 op die eiland aangekom om die bestuurder van Grytviken te word tussen 1914 en 1921; twee van sy kinders is op die eiland gebore.[24]

Emilio Marcos Palma was die eerste persoon wat in 1978 op die Antarktiese kontinent (Esperanzabasis) gebore is. Sy ouers is saam met sewe ander gesinne deur die Argentynse regering soontoe gestuur om te bepaal of die kontinent geskik is vir gesinslewe. In 1984 is Juan Pablo Camacho by die President Eduardo Frei Montalva-basis gebore om die eerste Chileense kind te word wat in Antarktika gebore is. Verskeie basisse bied nou tuiste aan gesinne met kinders wat skole by die stasie bywoon.[25]

Flora en fauna

wysig

Flora

wysig
 
Meer as 200 korsmos spesies is in Antarktika bekend

Die klimaat in Antarktika laat nie toe dat veel plantegroei bestaan nie. 'n Kombinasie van ysige temperatuur, slegte grondkwaliteit en 'n gebrek aan vog en sonlig beperk plante se bestaansmoontlikhede. As gevolg hiervan is plantegroei meestal beperk tot mosse en lewermosse. Die outotrofiese bevolking word hoofsaaklik deur protiste (eensellige organismes) verteenwoordig. Die flora van die kontinent bestaan meestal uit korsmosse, briofiete, alge en fungi. Groei vind meestal in die somer vir 'n paar weke plaas.

Daar is meer as 200 korsmosspesies en omtrent 50 briofietspesies soos mosse. Sewehonderd algespesies kom voor, waarvan meeste fitoplankton is. Veelkleurige sneeualge en kristalwiere (diatomeë) is veral volop in die kusgebiede in die somer. Daar is twee spesies bloeiende plante wat in die Antarktiese Skiereiland aangetref word: Antarktiese smele (Deschampsia antarctica) en Antarktiese pêrelkruid (Colobanthus quitensis).[26]

Fauna

wysig
 
Onderwaterfoto van die uiteenlopende dierelewe in McMurdo Sound
 
Keiserpikkewyne in die Rosssee, Antarktika

Landdiere is deurgaans ongewerweld. Die ongewerwelde lewensvorme sluit mikroskopiese miete, luise en springsterte in. Die muggie, slegs 12 mm groot, is die grootste landdier in Antarktika. Die sneeustormvoël is een van slegs drie voëls wat eksklusief in Antarktika broei en is al by die Suidpool waargeneem.

'n Verskeidenheid seediere bestaan wat meestal direk of indirek afhanklik is van die fitoplankton. Antarktiese seelewe sluit pikkewyne, blouwalvisse, en pelsrobbe in. Meer spesifiek is die keiserpikkewyn die enigste pikkewyn wat gedurende die winter in Antarktika broei. Die Adéliepikkewyn broei verder suid as enige ander pikkewyn. Die Suidelike geelkuifpikkewyn het kenmerkende vere om hulle oë; amper soos oordadige ooghare. Koningpikkewyne kom ook algemeen in Antarktika voor. Die Antarktiese pelsrob is in die 18de en 19de eeue baie gejag vir hulle pelse deur robbejagters uit die Verenigde State en die Verenigde Koninkryk. Antarktiese planktonkrefies, wat in groot skole versamel, is die hoeksteenspesie van die ekostelsel in die Suidelike Oseaan en is 'n belangrike voedselbron vir walvisse, robbe, luiperdrobbe, pelsrobbe, pylinkvis, ysvis, pikkewyne, malmokke en baie ander voëls.[27]

Die aanvaarding van die Antarktiese Bewaringswet het verskeie beperkings op die kontinent meegebring. Die invoer van uitheemse plante en diere kan lei tot kriminele vervolging; so ook die uitvoer van inheemse spesies. Die oorbevissing van planktonkrefies, wat 'n belangrike rol in die Antarktiese ekostelsel speel, het daartoe gelei dat amptenare regulasies oor vissery in plek gestel het. Die Konvensie vir die Bewaring van Antarktiese Mariene Lewendehulpbronne (CCAMLR), 'n verdrag wat in 1980 van krag geword het, vereis dat regulasies wat alle Suidelike Oseaan visserye bestuur die potensiële gevolge op die hele Antarktiese ekostelsel in ag neem.[16] Ondanks die nuwe wette bly ongereguleerde en onwettige vissery, veral van die Patagoniese tandvis, 'n ernstige probleem. In besonder het die onwettige vang van tandvis vermeerder met skattings van 32 000 ton in 2000.[28][29]

Politiek

wysig
 
Kaart van die partye in die Antarktiese Verdragstelsel:

   Partye met raadplegende status en 'n territoriale eis

   Partye met konsultasiestatus wat hulself die reg voorbehou om 'n territoriale eis te maak

   Ander partye met konsultasiestatus

   Partye sonder konsultasiestatus

   Onbetrokke VN-lidlande en -waarnemers

 
Logistieke steun deur die Vloot
 
Embleem van die Antarktiese Verdrag sedert 2002

Antarktika word as 'n neutrale gebied ten opsigte van politiek beskou. Die Antarktiese Verdrag en verwante ooreenkomste wat in 1959 geteken is (gesamentlik bekend as die "Antarktiese Verdragstelsel"), reguleer internasionale betrekkinge ten opsigte van Antarktika, die aarde se enigste onbewoonde kontinent. Vir die doeleindes van die verdragstelsel word Antarktika gedefinieer as alle land en ysbanke suid van die 60ste breedtegraad. Die verdrag is deur 12 lande (insluitend die Sowjetunie en die Verenigde State) onderteken en hou Antarktika eenkant as 'n wetenskaplike wildbewaringsgebied, het vryheid vir wetenskaplike ondersoek en omgewingsbewaring gevestig, asook militêre aktiwiteit op die kontinent verbied. Dit was die eerste wapenbeheerooreenkoms wat tydens die Koue Oorlog geteken is. Die Antarktiese Verdrag verbied enige maatreëls van 'n militêre aard in Antarktika, soos die vestiging van militêre basisse en versterkings, die uitvoer van militêre maneuvers en die toets van enige soort wapen. Dit laat wel die gebruik van militêre personeel en toerusting vir wetenskaplike navorsing of vir enige ander vreedsame doeleindes toe.[30]

Antarktika het geen regering nie. Verskeie lande maak aanspraak op dele daarvan, maar meeste lande erken nie die aansprake nie. Die gebied tussen die 90 grade wes en 150 grade wes is die enigste grond op Aarde wat nie deur 'n land opgeëis is nie.[16]

Die enigste gedokumenteerde grootskaalse militêre maneuver was "Operación 90" wat 10 jaar voor die ondertekening van die Antarktiese Verdrag deur die Argentynse weermag onderneem is.[31]

Die Amerikaanse weermag ken die Antarktiese Diensmedalje (Engels: Antarctica Service Medal) toe aan weermaglede of burgerlikes wat navorsingsdiens op die Antarktiese kontinent uitvoer. Die medalje kan 'n "oorwinter"-balkie insluit vir diegene wat vir twee volledige ses-maande seisoene vertoef.[32]

Antarktiese gebiede

wysig
 
Gebiedsaansprake van Antarktika
 
Kaart van territoriale eise op Antarktika:

     Argentinië

     Australië

     Chili

     Frankryk

     Nieu-Seeland

     Noorweë

     Verenigde Koninkryk

Verskillende lande, veral dié wat digby die kontinent lê, het in die eerste helfte van die 20ste eeu verskillende dele opgeëis. Hierdie eise het weinig praktiese relevansie, maar word aangedui deur kartograwe sodat die kontinent op 'n staatkundige kaart na 'n enorme opgesnyde "ystert" lyk.

Die meeste lande het waanemings- of studieposte op Antarktika binne hul opgeëiste gebiede. Die Antarktiese Verdrag het hierdie eise egter afgewys en die meeste nasies erken nie hierdie gebiede nie. Ander lande het geen gebied opgeëis nie, maar die Verenigde State en Rusland behou hulself die reg voor om dit in die toekoms te doen.

Vlag Gebied Aanspraakmaker Grense van aanspraakmaking Datum
  Adélieland Frankryk 142°2′O tot 136°11′O 1924
  Argentyns-Antarktika Argentinië 25°W′ tot 74°W′ 1943
  Australies-Antarktiese Gebied Australië 160°O′ tot 142°2′W en 136°11′W tot 44°38′O 1933
  Antártica Chilena Chili 53°W′ tot 90°W′ 1940
  Brits-Antarktiese Gebied Verenigde Koninkryk 20°W′ tot 80°W′ 1908
  Dronning Maudland Noorweë 44°38′O tot 20°W′ 1939
Peter I-Eiland 68°50′S 90°35′W / 68.833°S 90.583°W / -68.833; -90.583 1929
  Ross-Afhanklikheid Nieu-Seeland 150°W′ tot 160°O′ 1923

Die Argentynse, Britse en Chileense aansprake oorvleuel mekaar.

Die gebied tussen 90° W en 150° W is nog nie opgeëis nie.

Vroëre eise

wysig
  • Brasilië: 28° W tot 53° W; oorvleuel Argentynse, Britse en Chileense gebied; informeel opgeëis in 1986.[33]
  • Nazi-Duitsland: 20° O tot 10° W; die oorgeneemde Noorse gebied; het tussen 1939 tot 1945 bekend gestaan as Neuschwabenland.
  • Peru: het formeel sy reg voorbehou om 'n eis te maak.[34][35]
  • Rusland: het die reg van die Sowjetunie om grondgebied onder die oorspronklike Antarktiese Verdrag te eis geërf.[1]
  • Suid-Afrika: tussen 1963 tot 1994.[34][35]
  • Verenigde State: Die Verenigde State het sy reg voorbehou om 'n eis volgens die oorspronklike Antarktiese Verdrag te maak.[36]

Ekonomie

wysig
 
Die Antarktiese posdienste se Postkantoor Tangra 1091 by die Bulgaarse wetenskaplike stasie.

Alhoewel steenkool, koolwaterstowwe, ystererts, platinum, koper, chroom, nikkel, goud en ander minerale gevind is, bestaan dit in té klein hoeveelhede om te ontgin. Die 1991 Protokol aangaande Omgewingsbewaring tot die Antarktiese Verdrag verhoed 'n stryd om sulke hulpbronne. In 1998 is 'n skikkingsooreenkoms bereik wat 'n 50-jaar verbod op mynbou tot die jaar 2048 in plek gestel het, wat ekonomiese ontwikkeling en ontginning verder aan bande lê. Die primêre landbou-aktiwiteit is die vang en aflandige handel van vis. Antarktiese visserye het in 2000-01 gerapporteer dat 112 934 metrieke ton vis in die jaar gevang is.[37]

Toerisme vind op 'n klein skaal plaas sedert 1957 en is tans selfreëlend deur die Internasionale Vereniging van Antarktiese Toerorganiseerders (IAATO). Nie alle vaartuie is egter lede van IAATO nie. Verskeie skepe vervoer mense na Antarktika om spesifieke plekke te besoek. 'n Totaal van 27 950 toeriste het die kontinent in die 2004-05 Antarktiese somer besoek – byna almal van kommersiële skepe. Die getal sou oënskynlik tot meer as 80 000 styg teen 2010.[38][39] Besorgdheid is onlangs uitgespreek oor die nadelige gevolge op die omgewing en die ekostelsel deur die instroming van besoekers. 'n Beroep op strenger regulasie vir skepe en 'n toerismekwota is deur beide omgewingsgesindes en wetenskaplikes gemaak.[40] Antarktiese besigtigingsvlugte het toeriste van Australië en Nieu-Seeland hierheen gebring, maar is na 'n noodlottige ongeluk van Air New Zealand vlug 901 in 1979 naby Berg Erebus tot die 1990's gestaak.

wysig
 
'n Volmaan en 25 sekondes beligtingstyd het genoeg lig verskaf om hierdie foto by die Amundsen-Scott Suidpoolstasie tydens die lang Antarktiese nag te neem. Die nuwe stasie is ver links, die kragstasie in die middel en die ou meganikawerkswinkel regs-onder
 
Die Gauss, soos opgeneem vanuit 'n ballon op 29 Maart 1902. Hierdie foto is die eerste lugbeeld wat in Antarktika geneem is

Elke jaar voer wetenskaplikes van 27 verskillende lande eksperimente uit wat nie op enige ander plek as in Antarktika uitgevoer kan word nie. In die somer bedryf meer as 4 000 wetenskaplikes navorsingstasies; die getal verminder na omtrent 1 000 in die winter.[16] Die McMurdo-stasie kan meer as 'n duisend wetenskaplikes, besoekers en toeriste huisves.

Navorsers sluit bioloë, geoloë, oseanograwe, fisici, sterrekundiges, gletserkundiges en meteoroloë in. Geoloë bestudeer meestal plaattektonika in die Antarktiese gebied, meteoriete uit die buitenste ruimte en hulpbronne wat voortspruit uit die opbreek van die superkontinent Gondwanaland. Gletserkundiges in Antarktika bestudeer die geskiedenis en dinamika van drywende ys, sneeu, gletsers en ysplate. Bioloë is, benewens die studie van wildlewe, geïnteresseerd in hoe die fel temperature en die teenwoordigheid van mense die aanpassing en oorlewingstrategieë in 'n verskeidenheid organismes beïnvloed. Astrofisici in die Amundsen-Scott Suidpoolstasie bestudeer die hemelkoepel en kosmiese mikrogolfagtergrond as gevolg van die osoongat en die gebied se droë, koue omgewing. Dokters het ontdekkings oor die verspreiding van virusse en die liggaam se reaksie tot uiterste seisoenale temperature gemaak.[41]

Sedert die 1970's is 'n belangrike fokus die studie van die osoonlaag in die atmosfeer bo Antarktika. In 1998 het NASA-satellietdata aangetoon dat die "gat" in die Antarktiese osoonlaag die grootste op rekord was – 27 miljoen vierkante kilometer. In 2002 het beduidende dele van ysbanke gedisintegreer in reaksie op streeksverwarming.[16]

 
'n Antarktiese meteoriet, genaamd ALH84001, van Mars

Meteoriete uit Antarktika is 'n betreklik onlangse hulpbron vir die studie van materiaal wat in die vroeë sonnestelsel gevorm is; daar word gemeen dat meeste van asteroïdes afkomstig is, maar sommige daarvan kan moontlik van groter planete afkomstig wees. Die eerste meteoriete in Antarktika is in 1912 gevind. In 1969 het Japannese wetenskaplikes nege meteoriete in Antarktika ontdek. Meeste van die meteoriete het in die laaste eenmiljoen jaar op die ysplaat neergestort. Beweging van die ysplate neig om die meteoriete by versperrings soos bergreekse te laat versamel, met winderosie wat hulle na die oppervlak bring na eeue onder opgehoopte sneeuvalle. In vergelyking met die meteoriete wat in meer gematigde gebiede op Aarde versamel word, is die Antarktiese meteoriete relatief goed bewaar.[42]

Die groot versameling meteoriete bied 'n beter begrip van die voorkoms van meteoriettipes in die sonnestelsel en hoe meteoriete verwant is aan asteroïdes en komete. Nuwe tipes asook skaars meteoriete is al gevind. Onder die meteoriete is stukkies wat van die maan, en waarskynlik Mars, afgeskiet is deur botsings. Die voorbeelde, spesifiek ALH84001 wat deur ANSMET ontdek is, is die middelpunt van 'n twispunt oor moontlike getuienis van mikrobiese lewe op vroeë Mars. Omdat meteoriete in die ruimte kosmiese straling absorbeer en opneem, kan die tyd wat verloop het sedert die meteoriet die aarde getref het uit laboratoriumstudies bepaal word. Die tydsverloop sedert die neerstorting van 'n meteoriet bevat meer inligting wat moontlik nuttig kan wees in omgewingstudies van Antarktiese ysplate.[42]

Sien ook

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ 1,0 1,1 (en) United States Central Intelligence Agency (2011). "Antarctica". The World Factbook. Government of the United States. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Junie 2020. Besoek op 22 Oktober 2011.
  2. ↑ (en) "The World Factbook: Population". CIA. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Desember 2018. Besoek op 30 November 2015.
  3. ↑ (en) http://www.theguardian.com/world/2013/dec/10/coldest-temperature-recorded-earth-antarctica-guinness-book
  4. ↑ (en) Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon "antarktikos". Besoek op 12 Februarie 2006.
  5. ↑ (en) The Mariners' Museum Age of Exploration – James Cook. Besoek op 12 Februarie 2006.
  6. ↑ (en) National Science Foundation. History of Antarctica. Besoek op 6 Februarie 2006.
  7. ↑ (en) NASA, U.S. Government Palmer biography Geargiveer 2 Februarie 2006 op Wayback Machine. Besoek op 6 Februarie 2006.
  8. ↑ (en) University of California, San Diego Palmer Station Geargiveer 10 Februarie 2006 op Wayback Machine. Besoek op 5 Februarie 2006.
  9. ↑ (en) South-Pole An Antarctic Time Line : 1519–1959. Besoek op 12 Februarie 2006
  10. ↑ (en) Polar Radar for Ice Sheet Measurements. Antarctic Explorers Timeline: Early 1800s Geargiveer 12 Augustus 2013 op Wayback Machine. Besoek op 12 Februarie 2006.
  11. ↑ (en) James Clark Ross South-Pole – Exploring Antarctica. Besoek op 12 Februarie 2006.
  12. ↑ (en) Australian Antarctic Division. Tannatt William Edgeworth David Geargiveer 18 September 2006 op Wayback Machine Besoek op 7 Februarie 2006.
  13. ↑ (en) South-pole Roald Amundsen South-Pole – Exploring Antarctica. Besoek op 9 Februarie 2006.
  14. ↑ (en) 70South. Richard Byrd Geargiveer 11 Mei 2006 op Wayback Machine. Besoek op 12 Februarie 2006.
  15. ↑ (en) U.S. Navy. Dates in American Naval History: October Geargiveer 16 Desember 2014 op Wayback Machine. Besoek op 12 Februarie 2006.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 (en) Central Intelligence Agency Factbook Geargiveer 29 Oktober 2005 op Wayback Machine Besoek op 6 Februarie 2006.
  17. ↑ (en) British Antarctic Survey. Volcanoes Geargiveer 28 Junie 2007 op Wayback Machine. Besoek op 13 Februarie 2006.
  18. ↑ (en) National Science Foundation. Scientists Discover Undersea Volcano Off Antarctica. Besoek op 13 Februarie 2006.
  19. ↑ (en) National Science Foundation Lake Vostok Geargiveer 18 April 2006 op Wayback Machine Retrieved Februarie 6, 2006.
  20. ↑ (en) NASA Lake Vostok may teach us about Europa Geargiveer 22 Augustus 2006 op Wayback Machine Besoek op 4 Februarie 2006.
  21. ↑ 21,0 21,1 (en) B. Stonehouse, editor, Encyclopedia of Antarctica and the Southern Oceans, Wiley, New York, 2002. ISBN 0-471-98665-8.
  22. ↑ 22,0 22,1 (en) Antarctica: An Encyclopedia from Abbot Ice Shelf to Zooplankton, Firefly, 2002. ISBN 1-55297-590-8.
  23. ↑ 23,0 23,1 (en) British Antarctic Survey. Weather in the Antarctic. Besoek op 9 Februarie 2006.
  24. ↑ (en) R.K. Headland, The Island of South Georgia, Cambridge University Press, 1984.
  25. ↑ (en) The Antarctic Sun Questions and answers Geargiveer 11 Februarie 2006 op Wayback Machine Besoek op 9 Februarie 2006.
  26. ↑ (en) Australian Antarctic Division Antarctic Wildlife Geargiveer 9 Oktober 2008 op Wayback Machine Retrieved Februarie 5, 2006.
  27. ↑ (en) Creatures of Antarctica Geargiveer 14 Februarie 2005 op Wayback Machine. Besoek op 6 Februarie 2006.
  28. ↑ (en) BBC News. Toothfish at risk from illegal catches. Besoek op 11 Februarie 2006.
  29. ↑ (en) Australian Antarctic Division. Toothfish Geargiveer 23 Mei 2010 op Wayback Machine. Besoek op 11 Februarie 2006.
  30. ↑ (en) Scientific Committee on Antarctic Research. Antarctic Treaty Geargiveer 6 Februarie 2006 op Wayback Machine. Besoek op 9 Februarie 2006.
  31. ↑ (en) Antarctica Institute of Argentina. Argentina in Antarctica. Besoek op 9 Februarie 2006.
  32. ↑ (en) U.S. Navy Antarctic Service Medal Geargiveer 9 Februarie 2006 op Wayback Machine Besoek op 9 Februarie 2006.
  33. ↑ (en) Morris, Michael (1988). The Strait of Magellan. Martinus Nijhoff Publishers. p. 219. ISBN 0-7923-0181-1. Besoek op 21 Oktober 2010.
  34. ↑ 34,0 34,1 (en) "La Antartica". Library.jid.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Oktober 2008. Besoek op 4 November 2008.
  35. ↑ 35,0 35,1 (en) " " (PDF). Afese.com. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 27 April 2020.
  36. ↑ (en) "Disputes – international". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2011. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 September 2020. Besoek op 22 Oktober 2011. ... the US and Russia reserve the right to make claims ...
  37. ↑ (en) Santa Barbara City College Biological Sciences Importance of Antarctica Geargiveer 4 April 2006 op Wayback Machine. Besoek op 5 Februarie 2006.
  38. ↑ (en) International association of Antarctica Tour Operators. Tourism Statistics Geargiveer 4 Julie 2004 op Wayback Machine. Besoek op 4 Maart 2006.
  39. ↑ (en) Politics of Antarctica Geargiveer 14 Februarie 2005 op Wayback Machine Besoek op 5 Februarie 2006.
  40. ↑ (en) Telegraph UK. Tourism threatens Antarctic Geargiveer 23 Desember 2007 op Wayback Machine. Besoek op 4 Maart 2006.
  41. ↑ (en) Antarctic Connection Science in Antarctica besoek op 4 Februarie 2006.
  42. ↑ 42,0 42,1 (en) NASA Meteorites from Antarctica Besoek op 9 Februarie 2006.

Bronnelys

wysig

Eksterne skakels

wysig
Kommersieel


Kontinente van die wêreld
 
Afrika-Eurasië 		 
Amerikas 		 
Eurasië 		 
Oseanië
 
Afrika 		 
Antarktika 		 
Asië 		 
Australië 		 
Europa 		 
Noord-Amerika 		 
Suid-Amerika
Geologiese superkontinente : Gondwana · Laurasië · Pangaea · Rodinia · Ur · Vaalbara
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Antarktika&oldid=2676734"