WikiWoordenboek:Scheidbaar werkwoord

In het Nederlands (alsook in het Duits) komen veel werkwoorden voor die een voorvoegsel bezitten. Er bestaan twee soorten voorvoegsels: scheidbare en onscheidbare. Tot de laatste categorie behoren bijvoorbeeld werkwoorden met be-, her- of ont-. Bij deze werkwoorden valt de klemtoon op de stam van het werkwoord zelf

Vorming

Bij scheidbare werkwoorden valt de klemtoon op het voorvoegsel en in de vervoeging van het werkwoord wordt het voorvoegsel als een afzonderlijk bijwoord gescheiden van de rest van het werkwoord:

afwijzen

ik wijs af - ik wees af - ik besloot af te wijzen - hij had dit af kunnen wijzen.

In het voltooid deelwoord wordt in de regel -ge- tussengevoegd:

afwijzen -- afgewezen.

Bij onscheidbare werkwoorden vervalt het ge- voorvoegsel:

bewijzen -- bewezen

Bij stapeling van een scheidbaar en een onscheidbaar voorvoegsel ontbreekt ge- eveneens:

voorbestemmen - bestemde voor - voorbestemd (niet: *voorgebestemd)

Dezelfde bijwoorden die als voorzetselbijwoorden fungeren als deel van de eveneens scheidbare voornaamwoordelijke bijwoorden komen vaak voor als bijwoordelijk deel van een scheidbaar werkwoord:

voornaamwoordelijk bijwoord - ermee

hij snijdt brood met een mes - hij snijdt er brood mee

scheidbaar werkwoord - meerijden

meerijden - hij rijdt mee

Er zijn echter ook bijwoordelijke delen van scheidbare werkwoorden waarvoor dit niet geldt:

wegrijden - hij reed weg

.*erweg bestaat niet, omdat weg oorspronkelijk een zelfstandig naamwoord was, niet een voorzetsel.

In dit soort gevallen wordt weg echter in het algemeen als wel een bijwoord beschouwd. In sommige gevallen ligt dat niet zo duidelijk, met name in het geval van nieuwgevormde samenstellingen met een zelfstandig naamwoord, zoals:

koffiedrinken -- dronk koffie

televisiekijken -- keek televisie

Strikt gesproken zijn koffie en televisie hier net als weg deel van een scheidbaar werkwoord en worden in WikiWoordenboek als zodanig dan ook als een bijwoord weergegeven. Uiteraard is dat in zekere zin een wat merkwaardig gevolg van de spellingskeuze om koffiedrinken als een samestelling te beschouwen en bijv. bier drinken niet.

Betekenis

Het voorvoegsel preciseert meestal de betekenis van het werkwoord op een manier die niet altijd eenvoudig te vertalen valt naar talen die geen scheidbare werkwoorden kennen, zoals bijvoorbeeld het Frans.

Vergelijk:

snijden: hij snijdt het brood met een mes - hij snijdt er het brood mee

doorsnijden: hij snijdt het brood met een mes door - hij snijdt er het brood mee door

In het laatste geval wordt aan de betekenis toegevoegd dat het brood in twee losse stukken gesneden wordt. In het Frans zou men dat dan expliciet moeten toevoegen (..en deux..)