Bosansko-hercegovački ustanak
Ukoliko ste tražili film, vidite članak Nevesinjska puška (film).Ne treba izjednačavati sa Veliki bosanski ustanak.
Bosansko-hercegovački ustanak (1875-1878), Hercegovački ustanak ili Nevesinjska puška je bio pretežno srpski ustanak podignut u okolini Nevesinja 1875. godine protiv otomanske vlasti koji se ubrzo proširio na celu Bosnu i Hercegovinu.
Ustanike su podržale oružjem i dobrovoljcima Crna Gora i Srbija što je dovelo do otpočinjanja Srpsko-turskog rata i nastanka tzv. Velike istočne krize. U Bosnu su nagrnuli i mnogi Hrvati i Slovenci, pa čak i neki talijanski garibaldinci, koji su svi bili uvjereni da je na pomolu veliko budenje Južnih Slavena.[1][2] U srpnju 1876. Srbija i Crna Gora navijestile su rat Otomanskoj Carevini, sporazumevši se da će prva anektirati Bosnu a druga Hercegovinu. Ponašanje Srbije učvrstilo je ionako neprijateljski stav otomanskih vlasti prema pravoslavnom pučanstvu.[3] Bosanski namjesnik okupio je u vojsku koja je djelovala okrutno ali nedjelotvorno. Oni su, bojeći se općeg prevrata, počeli terorizirati seljake. Godine 1876. popaljeno je na stotine sela i pobijeno najmanje 5000 seljaka. Do kraja te godine broj izbjeglica iz Bosne i Hercegovine popeo se na najmanje 100 000, a možda čak i na 250 000.[4][5][6][7] Godine 1877. i Rusija je navijestila rat Otomanskoj Carevini. U ustanku su se istakli Тripko Vukalović, Mićo Ljubibratić, Maksim Baćović, Lazar Sočica, Pera Tunguz, Pecija Petrović, Golub Babić, Jovan Gutić i Bogdan Zimonjić.
Posledica ustanka i ratova koji su vođeni protiv Otomanske imperije bio je Berlinski kongres 1878.godine na kome su Crna Gora i Srbija dobile nezavisnost i određena teritorijalna proširenja, ali ne i Bosnu i Hercegovinu koju je Austrougarska okupirala, iako je de jure ostala u sastavu Otomanske imperije.
Osnovni je uzrok narodnom nezadovoljstvu bio ekonomske prirode, ali su to nezadovoljstvo u nekim dijelovima Bosne iskoristili pripadnici Pravoslavne crkve koji su bili u vezi sa Srbijom i koji su vec javno iskazivali svoju lojalnost srpskoj državi.[3]
Vođe naroda u Hercegovini Jovan Gutić, Simun Zečević, Ilija Stevanović, Trivko Grubačić, Prodan Rupar i Petar Radović tokom avgusta i septembra 1874. se sastaju i odlučuju da počnu pripreme za ustanak. Donose odluke o pripremi oružja i municije, mjesta za zbjegove naroda, pripremi podrške Crne Gore ustanku i pripremi sve tako da se ustanak digne na proljeće 1875. Ova grupa je u oktobru stupila u pregovore sa crnogorskim knezom Nikolom Prvim Petrovićem. Knez isprva ne želi preuranjene akcije napominjući nespremnost Rusije za rat sa Turcima. Pripreme su međutim nastevljene. U bilećkom i trebinjskom kraju njima rukovode serdar Todor Mujičić, Gligor Milićević, Vasilj Svorcan i Sava Jakšić.
Turci su doznali za pregovore sa knezom i pokušavaju da pohapse kolovođe, ali ovi bježe u Crnu Goru u zimu 1874. na 1875. Velike sile su se umješale, naročito Austrija koja je zarad svojih interesa u BiH tražila od Turske da pomiluje kolovođe i izvrši amnestiju. Turci pod pritiskom pristaju i ulaze u pregovore.
Ustaničke vođe se vraćaju 1875. i nastavljaju sa planovima na dizanju ustanka. Plan predviđa prvo oslobođenje nevesinjskog kraja a zatim širenje na ostale dijelove Hercegovine. U međuvremenu su Turci tražili hajduke Pere Tunguza koji su 5. jula na Cetnjoj poljani na planini Bišini napali karavan. U gonjenju Turci 9. jula ulaze u sukob sa naoružanim seljacima Jovana Gutića na brdu Gradac sjeverno od sela Krekova. Ovaj sukob je postao poznat pod imenom Nevesinjska puška i označio je tako početak opšteg ustanka u čitavoj Hercegovini. Isprva nevesinjski a potom bilećki i stolački kraj su zahvaćeni, a u avgustu gatački kraj i prigranični pojas ka Crnoj Gori. Čete od 50-300 ljudi i odredi od 500-2000 ljudi se skupljaju i napadaju turske granične karaule i begovske kule.
Turci imaju 4 bataljona (tabora) redovne vojske (nizami) sa ukupno 1800 vojnika. Raspoređeni su u Mostaru, Trebinju, Nikšiću, Foči i karaulama na granici. Uz nizame imaju i veći broj bašibozuka (neredovne vojske). Turskim snagama komanduje Selim-paša koji je pod komandom Derviš-paše, turskog komandanta BiH. Po izbijanju ustanka Turci pokušavaju dobiti u vremenu pregovaranjem sa ustanicima dok stignu pojačanja. Ustanici su tražili smanjenje poreza, što Turci odbijaju i borbe se nastavljaju. U avgustu iz Bosne stiže još 4000 nizama iz Bosne, a kasnije i još 4 bataljona nizama morem preko Kleka u Trebinje. Ustanici su u julu iavgustu uništili većinu karaula i opsjeli Trebinje 5. avgusta. Trebinje su Turci deblokirali 30. avgusta. Krajem avgusta počinju borbe i u Bosni, a Srbija i Crna Gora obećavaju pomoć. Ovo dovodi do pojačanja ustanka.
Knez Nikola šalje Petra Vukotića i pristiže i veći broj crnogorskih dobrovoljaca pod komandom Peka Pavlovića. Srpska vlada se ne usuđuje da javno pomaže ustanak pod vanjskim pritiskom, ali šalje Miću Ljubibratića. Dolazi do sukoba među ustanicima zbog neslaganja između predstavnika crnogorske i srpske vlade, što uzrokuje neuspjehe.
Prvi značajan uspjeh je došao 29. avgusta pri napadu na Nevesinje. Grad brani 370 nizama, odred bašibozuka i u Odžacima još 300 konjanika. Napad izvodi 700 Crnogoraca i 2700 ustanika poslije zauzimanja utvrde Korita od strane ustanika. Za jedan dan borbi zauzet je čitav grad osim utvrđenog dijela, i zaplijenjena velika količina namirnica i oružja. Ovaj uspjeh je pomogao pregovorima sa Portom, a u južnoslavenskim gradovima se organizuje pomoć ustanicima. Beograd, Novi Sad, Zagreb, Trst, Dubrovnik i Cetinje dobijaju komitete za pomoć ustanicima. Zalaganjem Đuzepe Garibaldija i drugih se osnivaju komiteti i u Rimu, Veneciji, Londonu, Beču i drugdje.
Pri kraju avgusta Turci su uspjeli da prikupe 15000 ljudi i 48 topova. Ustanici broje oko 10000 sa znatno slabijom opremom. Ustanici zbog ovoga uglavnom primaju borbu sa Turcima iz zasjeda ili udarima iz pozadine. Septembar donosi blokadu Turaka u Nikšiću, Nevesinju, Gacku, Bileći i Goranskom. Krajem septembra Turcima dolazi još 4 bataljona nizama. Na to odredi Peka Pavlovića i Miće Ljubibratića bivaju prebačeni na put Klek-Stolac i kod Prapratnice 30 septembra napadaju 2 bataljona nizama. Uspijevaju da im nanesu teške gubitke i zaplijene nekoliko stotina pušaka a potom se povlače. U oktobru je 49 karaula osvojeno od ustanika u prostoru Gacka, Golije i Banjana. Sa blokadom klanca Duge ustanici onemogućavaju Turcima komunikaciju Gacko-Nikšić.
S time Turci dovlače nova pojačanja, a stiže u oktobru i novi komandant Reuf-paša. Turci vrše pokušaj deblokade Goranskog i 10-11. novembra trpe težak poraz kod Muratovice, od 3500 ustanika.
Reuf-paša ulazi 24. novembra u Goransko sa 4500 vojnika. Dana 22. decembra sa 8000 vojnika iz Gacka ulazi u Nikšić. Na Krscu su ustanici prikupili jake snage, ali zbog nesloge vođa samo manje snage Lazara Sočice i Bogdana Zimonjića (5000 ustanika) napadaju Turke i bivaju odbijeni. Reuf-pađa je snabdio garnizon i potom se vratio u Gacko. Zimu 1875-1876. obje strane koriste za odmor i popunu snaga. Komandant svih ustanika postaje Petar Vukotić.
Turci u januaru 1876. zamjenjuju Reuf-pašu sa Muhtar-pašom koji sad ima 30000 vojnika pod komandom, ali samo polovina je spremna za borbe. Ostali su bolesni ili ranjeni u ranijim borbama. Odred Peka Pavlovića sa 1500 boraca je kod Gluhe Smokve 18-20. januara napao pet bataljona nizama i odred bašibozuka i porazio ih. Muhtar-paša je na to u tajnosti skupio 16 bataljona u Trebinju, noću ih prebacio na Popovo polje i sa svih strana 29-30. januara napao odred Peka Pavlovića. Čitav dan su trajale borbe i odred je tek noću uspio da se izvuče u Zupce preko Trebišnjice. Srpski gubici su bili preko 100 ranjenih i mrtvih.
Austro-Ugarska je 31. januara predala Porti novi prijedlog za reforme. Porta ga je prihvatila ali ne i ustanici, što je nagnalo Austro-Ugare da počnu pregovore sa knezom Nikolom. Knez Nikola traži proširenje granica Crne Gore i priznanje iste za nezavisnu državu da bi prestao pomagati ustanike. U daljim pregovorima, Turci ustanicima nude amnestiju, oslobođenje od desetine na godinu dana a od ostalih poreza na 2 godine i pomoć na popravci kuća. Ustanici traže dodjelu trećine zemlje hrišćanima i smanjenje turskih posada samo na Nikšić, Foču, Trebinje, Mostar, Stolac i Pljevlja. Turci odbijaju zahtjeve.
U martu 1876. Turci gube još jednu bitku na Muratovici sa 800 mrtvih, a ustanici su zaplijenili 1300 pušaka. Muhtar-paša dobija još pojačanja i u martu ima već 22000 vojnika. Sa početkom aprila njegove snage u Gacku su 20 bataljona nizama i 2000 bašibozuka. 13. aprila je sa ovim velikim snagama krenuo ka Nikšiću, a ustanici su prikupili dovoljne snage tek pri izlazu iz kanjona Duge. Borbe traju dan i noć od 14. do 17. aprila i ustaničke snage pristižu sa okolnih područja. Turci trpe značajne gubitke i povlače se prema Gacku. U Gacku je Muhtar-paša pojačao snage još više, na 29 bataljona nizama i 5000 bašibozuka i sa ovim snagama je 28-29. aprila prodro u Nikšić. Tu je snabdio posadu koja se umalo predala zbog gladi. Međutim, pri vraćanju u Gacko Turci trpe gubitke od napada ustanika.
Kako je ustanak i dalje bio u toku, Njemačka, Rusija i Austro-Ugarska predlažu dvomjesečno primirje na sastanku održanom sredinom maja. Usporedo sa time vode se i pregovori između srpske i crnogorske vlade koji dovode do objave rata Turskoj 30. juna 1876. godine. Hercegovački ustanici ulaze u sastav crnogorske vojske i pomažu pri pobjedi na Vučjem Dolu 28. jula 1876, na Krscu 5. juna 1877 i pri zauzimanju grada Nikšića u septembru 1877. Tokom 1878. je crnogorska vojska djelovala ka moru a ustanici u Hercegovini.
Počinje nešto kasnije od hercegovačkog, i nije došlo do usklađivanja dejstava u ova dva kraja. U pripremama se ističu Vaso Vidović, Simo i Jovo Bilbija, Spasoje Babić i Vasa Pelagić. Po planu je valjalo prvo osloboditi sela kod Kozare, Prosare i Motajice, zatim napasti komunikacije i blokirati savske gradove, a kasnije zauzeti Banja Luku. Plan je predvidio početak ustanka za 18. avgust 1875. Plan su Turcima odali zatvoreni sveštenici u Prijedoru pa ovi pojačavaju pritisak. Zato seljaci iz Dvorišta, Čitluka, Petrinje, Bačvana, Pobrđana i Tavije napadaju 15. avgusta redife u Dvorištima. Ustanak je prihvaćen a vođa postaje Ostoja Kormanoš.
Na početku je zahvaćen dio oko Prosare i Kozare, a oko Prijedora se formira četa sa oko 400 ustanika kojom komanduje Pero Babić. Oni blokiraju Prijedor a zatim pod vođstvom Marka Bajalice i Marka Đenadije napadaju Bosansku Kostajnicu 19. avgusta. Tu trpe neuspjeh. Turci brzo formiraju čete bašibozuka u Banja Luci, Travniku, Bihaću, Bosanskoj Dubici i Kostajnici, Prijedoru i Starom Majdanu. Sa ovim snagama nastupaju u 3 kolone ka Kozari, a ustanici se povlače pred nadmoćnijim snagama. 25. avgusta se ustanici dijele u manje grupe da izbjegnu uništenje, a komandu preuzima Petar Popović Pecija. Sa njegovom pomoći preko Save je 9-10. septembra prebačena kod Gašnice veća količine pušaka, poslata iz Srbije kao pomoć. Sutradan jače turske snage napadaju ustanike na Prosari i potiskuju ustanike ka Savi, gdje hrabro ginu Kormanoš i Pecija. Ustanak se međutim dalje širi u jugozapadnu Bosnu (bosansku Krajinu) gdje na čelo dolazi Golub Babić. Sa centrom oko Crnih Potoka južno od Grmeča stvorena je slobodna teritorija koju ustanici drže tokom 1875.
Odbori za pomoć su formirani u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj. Glavni odbor za pomaganje ustanka je osnovan u Beogradu avgusta 1875, a zatim se javljaju odbori i drugdje. U Novoj Gradiški je osnovan Glavni odbor bosanskog ustanka za oslobođenje.
Srpska vlada nastoji svojim djelovanjem da obezbijedi pripajanje Bosne Srbiji, a Hrvati traže ujedinjenje sa Hrvatskom. Na Jamničkoj skupštini 16-17. decembra 1875. dolazi i do sukoba između pobornika dinastije Obrenović i Karađorđević.
Proljeće 1876. donosi nastavak akcija ustanika naročito na Kozari, Prosari, Grmeču, Vučjaku i Motajici. Golub Babić je zimi nabavio 200 pušaka ostraguša i barut i olovo za njih. Glavna uprava uz Babića ima i Iliju Bilbiju i Todora Sučevića. Babić ne napada dobro utvrđene i branjene gradove, već vrši uspješne napade na manje turske snage. 30. juna Srbija ulazi u rat protiv Turske što pomaže ustanicima. Ustaničko rukovodstvo 2. jula 1876. izdaje proglas o ujedinjenju Bosne sa kneževinom Srbijom. Golub Babić sa ustanicima 9. jula osvaja Sanicu i Bravsko a 2-7. jula Bosansko Grahovo.
Tada komandu od Babića preuzima pukovnik Mileta Despotović iz Srbije. On je organizovao vojsku, pooštrava disciplinu i počinje da planira osvajanje gradova a potom i šireg područja Bosne gdje bi trebalo organizovati srpsku vlast. Po tom planu Odžak je napadnut 23. avgusta i osvojen, ali je postalo jasno da je zauzimanje gradova nerealno pa su manje grupe ustanika ponovo uspostavljene. Zbog neuspjeha Srbije u ratu sa Turskom i primirja 1. novembra, ustanak počinje da slabi. Nesloga među vođama ustanka se produbljuje, slabi disciplina, a ovo koristi Turska.
U proljeće 1877. kreću u napad sa 5.000 vojnika, ali sa ograničenim uspjehom. Despotović sa ustanicima u maju prodire u središte Bosne, na šta Turci grupišu snage (20.000 vojnika) sa namjerom da unište žarište ustanka kod Tiškovca i Crnih Potoka. Babić predlaže izbjegavanje frontalne borbe, ali Despotović to odbija i sa 3.000 ustanika zauzima Sedlo. Tu ih Turci napadaju 4. avgusta i razbijaju, čime je došlo do vojnog sloma ustanka. Despotović prelazi u Austriju gdje je zarobljen i interniran sa grupom ustanika. Babić prelazi na par dana u Liku, a zatim se vraća u Bosnu sa namjerom da obnovi ustanak. Usamljen vojno i politički, ne uspijeva da dobije pomoć ni od Srbije i Rusije. Održava se tada Narodna skupština sa 200 delegata i bira privremenu narodnu bosansku vladu sa 14 članova. U vladu ulaze Golub Babić, Vladimir Jonin, Jovo Bilbija, Jovo Skobla, Vid Milanović i drugi. Vlada je uskoro uglavnom pohapšena, a Austro-Ugarska je okupirala BiH 1878. po sporazumu sila na Berlinskom kongresu.
Glavni uzroci neuspjeha ustanka su bili nejedinstvo rukovodstva, nepovoljna vanjskopolitička situacija i nepravilan oblik borbi protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Uspjehe ustanika je uz to iskoristila Austro-Ugarska za svoje ciljeve.
- Vojna Enciklopedija, Beograd, 1970., knjiga prva, strane 756 do 759.
- ↑ Koctschct, Aux Bosniens letzter Türkenzeit, str. 12, 23.
- ↑ Evans, kad je na pocetku kolovoza prešao u Bosnu, čuo je kako su se "mnogi Hrvati i Slovenci" iz Zagreba, Maribora i Ljubljane zaputili onamo (Arhur Evans, Through Bosnia, str. 87).
- ↑ 3,0 3,1 Povijest Bosne - Noel Malcolm[mrtav link]
- ↑ Mandie, Povijest okupacije, str. 22 (100 000 izbjeglica).
- ↑ Evans, lllyrian Letters, str. 4 (250 000 izbjeglica).
- ↑ U službenom austrijskom izvještaju stoji da ih je bilo najmanje 100 000 samo na austrijskom tlu (Abteilung für Kriegsgeschichte, Die Occupation Bosniens, str. 36).
- ↑ Gustav Thoemmel je procijenio da je do svibnja 1878. bilo 150 000 izbjeglica na austrijskom teritoriju, 70 000 u Crnoj Gori i 10 000 u Srbiji (Kapidžic, Hercegovacki ustanak, str. 29, u fusnoti).