Evanđelje po Mateju
Za ostala značenja, vidi Evanđelje po Mateju (razvrstavanje).
(J)evanđelje po Mateju (grč. Κατὰ Ματθαῖον εὐαγγέλιον Kata Matthaion euangelion) je jedno od četiri kanonska evanđelja koje čine Novi zavjet. Evanđelja se tradicionalno štampaju tako da Matejevo dolazi prvo. Skraćenica za ovo jevanđelje je Mt.
Matejevo jevanđelje je napisano nakon Markovog jevanđelja, koje koristi kao izvor. Napisano je na grčkom, oko 85-95. godine i uglavnom obuhvata tematiku Markovog jevanđelja kao i drugu građu. Tek jedna četvrtina Matijinog evanđelja je jedinstvena po svom prikazu i uglavnom se tiče odnosa između Isusa i drugih Jevreja.[1] Hebrejska Biblija se citira s poštovanjem, ali su neki savremeni učitelji negativno okarakterisani kao „slepe vođe“.[1] Isus propoveda novi vid moralnosti (vidi Beseda na Gori) i osnivač je nove zajednice.[1]
Matejevo jevanđelje ne govori ništa o svojemu piscu. Crkvena predaja ga pripisuje apostolu Mateju, što i neki naučnici podržavaju.[2][3] Međutim, većina današnjih naučnika veruje da Jevanđelje po Mateju nije sastavio apostol Matej niti bilo ko od očevidaca.[4] Njegov urednik (ili urednici) su zavisili od ranijih izvora kao što su Jevanđelje po Marku i pretpostavljeni Q dokument.[2][5][6]
Mnogi stručnjaci smatraju da je pisac živeo izvan Palestine, možda u Antiohiji, glavnom gradu Sirije i da je pripadao jakoj jevrejskoj zajednici, koja je, kao i sve jevrejske zajednice, preživela velike posleratne nemire.[7][8][9][10] Stručnjaci se uglavnom slažu da je Matejeva grupa, iako su u njoj bili i Jevreji i nejevreji, nalazila bolji prijem među nejevrejima nego među Jevrejima.[11]
Evanđelje po Mateju je u izvesnoj meri zavisno o Marku, te se pretpostavlja da nije moglo biti napisano pre oko 70. godine, koja je najverojatnije vreme postanka Markovog jevanđelja. Uzevši Markovo evanđelje kao osnovu, Matej ulepšava i u stvari osavremenjuje Markov tekst, stavljajući priču o Isusu u kontekst bliži jevrejskom svetu njegovog vremena (Palestina od 80. do 90. godine n. e.).[11]
Papija Hierapolski, ranohrišćanski pisac s početka 2. vijeka, o nastanku Matejeva Evanđelja kaže sledeće:
»Matej je dakle hebrejskim dijalektom napisao govore, a svatko ih je tumačio kako je mogao«.[12]
Neki današnji proučavaoci smatraju da je postojao prvobitni, aramejski ili hebrejski oblik iz kojeg je nastao, grčki Matej (vidi Evanđelje po Hebrejima). Prema hipotezi o aramejskom Mateju, jevanđelje je bilo namenjeno Jevrejima i preobraćenicima koji su govorili aramejski. Po hipotezi o grčkom Matejevom jevanđelju, ono je upućeno Jevrejima koji su govorili grčki.
Matejevo jevanđelje je poput neke vrste katekizma o kraljevstvu, naročito po svojoj strukturi. Sadrži pet velikih govora:
- govor na gori (Mt 5-7),
- govor o misiji, poslanju apostola (Mt 10),
- govor u prispodobama (Mt 13),
- crkveni govor (Mt 18) i
- eshatološki (Mt 24-25).
Evanđelje po Mateju započinje Isusovim rodoslovljem i rođenjem (Mt 1,1-2,4) te se nastavlja pohodom maga i begom u Egipat (Mt 2,1-15).
Drugi dio počinje propovedanjem Jovana Krstitelja, Isusovim krštenjem, te Sotoninim napastovanjem Isusa u pustinji. Nastavlja se Isusovim govorom o blaženstvima, izricanjem stava prema Starom zavetu, govorima o ubistvu, preljubu, zakletvi, odmazdi, ljubavi prema neprijatelju, milostinji, molitvi, pravoj molitvi – Očenaš, postu, pouzdanju u providnost, moći molitve, izboru između Boga ili bogatstva, lažnim prorocima (Mt 3-7).
Treći dio govori o ozdravljenju gubavca (Mt 8,1-4), stotnikova sluge i ozdravljenjima u Petrovoj kući (Mt 8,5-22), zatim o oluji na moru koju Isus stišava i ozdravljenju uzetoga (Mt 9,18). Nadalje se govori o ozdravljenju dvojice slepaca, te nemog i opsednuta čoveka (Mt 9,27-34). Zatim Isus daje vlast apostolima da isteruju nečiste duhove i leče od svake bolesti (Mt 10,12).
U četvrtom delu Isus govori o Jovanu Krstitelju (Mt 11,11-12), daje svoj sud o savremenicima, ozdravlja opsednutog čoveka (Mt 12,22-37), te uči da Hristovim dolaskom pada sotonino kraljevstvo. Isus nadalje govori o svrsi priča (Mt 13,10-16), gorušičnom zrnu (Mt 13,31-32), kvascu i mreži (Mt 13,33-50). Peti je deo o povratku u Nazaret, Herodovom ubistvu Jovana Krstitelja i Isusovom čudu kojim je nahranio pet džiljada ljudi s pet hlebova i dve ribe Mt 13,53-14,21. Isus postavlja temelje svoje Crkve govoreći Petru: „A i ja tebi kažem: Ti si Petar, i na ovome kamenu sazidaću crkvu svoju, i vrata paklena neće je nadvladati.“ (Mt 16,18). Nakon toga Isus po prvi put nagoveštava svoju smrt i uskrsnuće. U šestom delu Isus govori o nerazrešivosti ženidbe, devičanstvu, sada već treći put nagovešta svoju smrt, govori o porezu, o uskrsnuću, o najvećoj zapovijedi (Mt 19,1-22,46).
U konačnim događajima nailazi se na govor o razaranju hrama, progonstvu, dolasku Sina čovečjeg, Isusovom ponovnom dolasku, budnom upravitelju, talentima (Mt 24,1-25,44). Zadnji dio govori o zaveri protiv Isusa, Judinoj izdaji, pripremi pashalne večere, smrtnoj borbi u Getsemaniju, Petrovoj izdaji Isusa, Judinom samoubistvu, Isusovoj smrti, uskrsnuću te slanju apostola u svet (Mt 26,1-28,20).
U posleratno vreme kad je Matej pisao, Isusovi sledbenici su bili marginalna grupa protiv koje je bila vladajuća partija fariseja, koja je došla na vlast u Jerusalimu u periodu nakon rimskog rata. Autor morao suočiti prvenstveno sa rivalstvom farisejskih učitelja i rabina koji su se uspešno uspostavili širom jevrejskog sveta kao autoritativni tumači Tore.[13] Matej je u farisejima video glavne protivnike njegovog učenja o Isusu, te u njegovoj verziji evanđelja oni preuzimaju ulogu „bliskog neprijatelja".[11] Kod Mateja, kao i kod Marka, Pilat nudi da oslobodi Isusa, obraćajujući se svetini koja traži Isusovo raspeće. Tada Matej dodaje nimalo verovatnu scenu, da Pilat vrši obred propisan jevrejskim zakonom iz starozavetne knjige ponovljenih Zakona: on pere ruke da pokaže kako nije odgovoran za krvoproliće, rekavši, „Ja nisam kriv u krvi ovog pravednika” (27: 24). U tom trenutku, ali samo u Matejevoj verziji, jevrejske vođe, kao i „cela nacija" priznaju kolektivnu odgovornost i na sebe i svoje potomstvo prizivaju poznatu kletvu: „Krv njegova na nas i na našu decu" (27: 25).[11]
Matej je hteo da predstavi Isusa na način razumljiv farisejima i njihovim brojnim sledbenicima - ne samo kao Mesiju nego i kao učitelja koji ispunjava istinsku pravednost koju su podučavali „zakoni i proroci". Matej insistira da Isus ne odbacuje Toru već obelodanjuje njeno suštinsko značenje. Matej tvrdi da Isus nudi univerzalniju interpretaciju Tore („voli Boga i voli svog suseda"; „drugima čini ono što želiš da čine tebi"), ne odričući se ni "jote" zakona. Međutim, budući da Matejev Isus tumači Toru tako da ne i nejevreji mogu ispuniti propisane obaveze, on u stvari podstiče ljude da napuste tradicionalno poistovećivanje sa Izraelom.[11] U Evanđelju po Mateju, Isus učestalo napada fariseje kao „hipokrite" opsednute sitnim odredbama, koji zanemaruju „pravdu i milost i veru". Ovakvi napadi karikiraju rabinsko verovanje da je neophodno voditi računa o običajima kako bi se sačuvao integritet Izraela. Matej tako učestvuje u ogorčenom sukobu koji je presudan za jevrejski - i budući hrišćanski - identitet.[14]
Pišući svoje evanđelje, Matej se trudio da pobije štetne glasine o Isusu - na primer, da je vanbračno dete, što bi ga osramotilo i diskvalifikovalo kao kandidata pogodnog za Mesiju Izraela.[11] Proučavajući hebrejsku Bibliju, stalno je koristio biblijske odlomke da protumači događaje iz Isusovog života. Matej je po svoj prilici poznavao hebrejsku Bibliju u grčkom prevodu, gde stoji sledeće: „Sam Gospod će vam dati znak: Eto, devojka će zatrudneti i rodiće sina; i daće mi ime Emanuel - Bog s nama" (Isaija 7: 14). Hebrejski original upotrebljava reč „devojka" (almah), što verovatno sugeriše da je reč o običnom rođenju. Međutim, reč almah je na grčki prevedena kao parthenos („devica"). Taj prevod su iskoristili hrišćani kao dokaz da je Isusovo rođenje, koje su nevernici ismevali kao pogano, u stvari bilo čudotvorni „znak".[15] Matej kaže da Isusovo rođenje nije skandal več čudo - čudo koje potpuno ispunjava Isaijino drevno proročanstvo. Tako Matej, tvrdeći da Duh nije sišao na Isusa prilikom njegovog krštenja, već u trenutku njegovog začeća, revidira Markovu priču.[11]
Među Jevrejima je bilo poznato da je Isus iz Nazareta u Galileji, i da potiče iz siromašne, a ne kraljevske, porodice. Međutim, biti član vladarske Davidove dinastije, osnovane u Betlehemu, bolje bi odgovaralo jednom kralju Izraela. Da bi dokazao kako je Isus, uprkos skromnom rođenju, kvalifikovan da bude Mesija, Matej mu izrađuje kraljevski rodoslov, uspostavivši, preko kralja Davida, izravnu vezu sa Abrahamom. On konstruiše složenu povest kako bi objasnio zašto Isus, potomak kraljeva, pripada nepoznatoj porodici iz malog provincijskog mesta, Nazareta, a ne kraljevskoj dinastiji iz Betlehema. U taj zaplet ubacuje i tzv. masakr novorođenčadi, koji nijedan istorijski zapis ne pominje.[11]
- Viviano, B.T., '"Evanđelje po Mateju", u: Tomo Vukšić (ur.), Komentar evanđelja i Djela apostolskih, Sarajevo: Vrhbosanska katolička teologija, 1997., str. 129-255.
- Harrington, W.J., "Evanđelje po Mateju", u: Uvod u Novi zavjet, Zagreb: Kršćanska sadašnjost, 1993., str. 161-185.
- Raymond E. Brown, Introduction to the New Testament, Anchor Bible, 1997, ISBN 0-385-24767-2.
- Bart D. Ehrman, The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. New York: Oxford, (2004), ISBN 0-19-515462-2.
- Amy-Jill Levine, chapter 10, The Oxford History of the Biblical World, Oxford University Press, 2001.
- Howard W. Clarke, The Gospel of Matthew and Its Readers, Indiana University Press, 2003.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Kembridžova ilustrovana istorija religije (str. 232-236), Stylos, Novi Sad, 2006. ISBN 86-7473-281-X
- ↑ 2,0 2,1 Amy-Jill Levine (2001), p.372-373
- ↑ Howard Clark Kee (1997), p. 448
- ↑ Za pregled debate videti: Paul Foster, Why Did Matthew Get the Shema Wrong? A Study of Matthew 22:37, Journal of Biblical Literature, Vol. 122, No. 2 (Summer, 2003), pp. 309-333
- ↑ Brown, Raymond E., 1997, pp. 210-211
- ↑ Bart Erhman (2004), p. 92
- ↑ Robert H. Gundrey. „A Responsive Evaluation of the Social History of the Matthean Community in Roman Syria", pp.62-67
- ↑ William R. Schoedel. „Ignatius and the Reception of the Gospel of Matthew in Antioch", pp.129-77
- ↑ Rodney Stark, Antioch as the Social Situation for Matthew's Gospel", pp. 189-210
- ↑ J. Andrew Overman, Matthew's Gospel and Formative Judaism: The Social World of the Matthean Community. Philadelphia: Fortress Press, 1990
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ Euzebije, Hist. eccl. 3, 39, 15
- ↑ Videti detaljne analize u: Alan F. Segal. „Matthew's Jewish Voice" i J. Andrew Overman. Matthew's Gospel's and Formative Judaism.
- ↑ Alan F. Segal, Rebecca's Children: Judaism and Christianity in the Roman World. Cambridge: Harvard University Press, 1986.
- ↑ Vidi Raymond E. Brown, The Birth of the Messiah: A Commentary on the Infancy Narratives in Matthew and Luke. New York: Doubleday, 1977.
- Jevanđelje po Mateju Arhivirano 2013-12-03 na Wayback Machine-u — prevod Emilijan M. Čarnić
- Jevanđelje po Mateju Arhivirano 2012-06-14 na Wayback Machine-u — prvi prevod sa hebrejskog jezika Željko Stanojević, Institut za hebrejski jezik
| Prethodi: Prorok Malahija (2. knjiga o Makabejcima u katoličkoj Bibliji) |
Biblijske knjige |
Slijedi: Marko |