Bosna i Hercegovina u Rimskom Carstvu
Bosna i Hercegovina u Rimskom carstvu našla se nakon osvajanja Oktavijana Avgusta od 35-32. god. p.n.e. Poslednji vladar bio je vizantijski car Manojlo Komnin (1140-1180) godine.
Predrimsko stanovništvo na Balkanu, koje nazivamo Iliri, nije bilo jedinstveno po porijeklu niti po kulturi, pa se pojmovi Iliri i ilirski moraju shvatiti uslovno. Ti su termini tvorevina grčkih trgovaca i njihovih pisaca, a kasnije kada su bili pokoreni, i rimske administracije. Oni su naprosto ime jednog manjeg plemena ili saveza plemena prenosili i na ostala njima slična plemena u unutrašnjosti Balkana. Iliri se dakle nisu pojavili kao gotova narodnosna grupacija plemena, nego su se formirali u procesu simbioze i asimilacije raznorodnih etničkih i kulturnih komponenata.[1]
Ilirsko etničko ime se prvi put javlja u 6 vijeku p.n.e, daleko na jugu, na granici sa Grcima, i najdalje do rijeke Drima. U 3. vijeku ime se proširuje do obala Neretve, a u 1 vijeku p.n.e do rijeke Cetine, da bi ga nakon toga tada Rimljani proširili do Dunava.
Još u u neolitu stanovnici Bosna i Hercegovina su imale trgovačke veze sa Grcima i njihovim kolonijama u Južnoj Italiji i Siciliji, uvozeći pretežno keramiku, oružje i nakit. Te se veze nastavljaju i u bronzanom dobu, kada dolazi i do migracije pojedinih skupina protoilira u Italiju i Grčku. Uvezena roba se prenosi i u unutrašnjost Balkana.
Među Ilire prodire i novčana privreda, pa dolazi do raslojavanja, odnosno do prvih elemenata državnosti. Najprije se stvaraju plemenski savezi po uzoru na grčke polise. U periodu 5-4. vijeka p.n.e plemenski savezi se pretvaraju u prvu ilirsku državnu formaciju koja krajem tog vijeka ima odlike prave države sa kraljem. Izvori iz tog vremena državu nazivaju Ilirskom kraljevinom, dok u savremenoj historiografiji većina autora državnost pripisuje plemenu Dardanaca.
Sredinom III stoljeća pne državotvornost se pripisuje plemenu Ardijejaca, a osim njih u kraljevstvo su uključeni i: Daorsi i Plereji, Melkomeni, Vardei, Dokleati, Labeati i dr. Sve su to plemena sa teritorije istočno od Neretve, oko bokokotorskog zaljeva, Skadarskog jezera i dalje do Epira.
Prvi sudar ilirske države i rimskog imperijalizma desio se nakon smrti kralja Agrona 231/230. god. p.n.e, za vrijeme Agronove udovice Teute, regentkinje pastorka Pinesa. Razlog je bio ilirsko gusarenje i pljačkanje grčkih i italskih gradova koje su već držali Rimljani. Teuta je bila poražena i te 229. god ilirska država nije postala rimska tributatna država ali je ušla u njenu interesnu sferu. Nakon toga, 219 Rimljani osvajaju ostrvo Hvar i zadugo ostavljaju na miru Makedonce i Ilire jer su zauzeti borbama sa Kartaginom.
Kada je makedonski kralj Perzej započeo novu proturimsku akciju, u nju se uključio i ilirski kralj Gencije. Ovaj treći makedonski rat (ujedno i treći ilirski rat) završio se 168. god porazom i slomom Makedonije i Ilirije. Ilirska država je nestala, podijeljena na tri dijela, koji će postati zametak rimskog Ilirika.[2]
Nakon toga Rimljani započinju 156. god ratove sa Dalmatima, koji će sa dužim prekidima trajati 160 god. Rat se vodio u dolini Trebižata i na Imotskom i Duvanjskom polju. Završen je osvajanjem glavnog grada Delminijuma i odvođenjem dijela Dalmata u ropstvo.
U godini 135. Rimljani još jednom pokoravaju Ardijejce i Plereje nakon njihovih novih gusarenja.
U drugom dalmatskom ratu Rimljani 117. osvajaju Salonu i nanovo pustoše zemlju. Nakon toga su i Liburni sa sjevernog Jadrana i Japodi iz Like i Une izgubili samostalnost i postali dio rimske imperije. Tada je započela prva organizacija provincije Ilirik. Cijela je unutrašnjost i dalje bila slobodna.
Do trećeg dalmatskog rata dolazi 78. god u kojem je Rimljanima trebalo dvije godine da ponovo ovladaju Salonom i primorjem. Do četvrtog dalmatskog rata dolazi 51. god, u vrijeme Cezarevog prokunzulata Ilirijom. Dugogodišnji rat se završio 39. god novim rimskim osvanjem Salone, zajedničkim snagama Marka Antonija i Oktavijana. Rimljani su i dalje držali samo primorje. U ratu su učestvovali i Japodi. U to vrijeme osnovan je i rimski vojni logor Gračine na Humcu kod Ljubuškog.[3]
Tek sa Oktavijanovim pohodom 35.-33. god. p.n.e. na Dunav, na današnju teritoriju Bosne i Hercegovine stupaju rimske legije koje su predhodno pokorile Japode, Kolapijane i Dalmate. Otpor su pružali Japodi, Dalmati, Desitijati i Mezeji.
Ilirsko područje je priključeno rimskoj imperiji pod nazivom provincija Ilirik. Ilirikom su kao guverneri upravljali carski legati konzularnog ranga, ujedno vojni i civilni namjesnici. U tome su im pomagali vojni i civilni službenici staleškog reda zaduženi za razne oblasti (finansije, rudnici,...). Tek u trećem stoljeću carskog legata je zamijenio civilni guverner.
Mir je trajao do 16. god. p.n.e. kada počinju novi sukobi, ovaj put prvenstveno panonskih Ilira, koji dopiru do Istre.[2] Oni nikako nisu mogli, kao slobodoljubivi narod, da prihvate organiziranu prisilu državne vlasti. Uz njih su ponovo bili Dalmati. Sve do 9. god neprestano su u Panoniji dizane manje pobune koje su rimljani uvijek ugušivali.
Do posljednjeg sukoba Rimljana, pod vodstvom budućeg cara Tiberija i Ilira, došlo je u periodu 6-9. god n.e. kada su pod vodstvom Batona učinjeni očajnički pokušaji da se izbjegne sudbina porobljenog naroda. Ustanak je izbio na području plemena Desitijati i odmah su mu se pridružili Dalmati i Breuci iz Panonije. Bio je to opšteilirski ustanak. Posljednja epizoda rata se odigrala u ilirskom gradu Ardubi. Iliri su bili poraženi. Iste te godine su Germani porazili Rimljane u Teutoburškoj šumi i zadržali samostalnost.[4]
Ne postoji ni jedan arheološki nalaz koji bi se dovodio u vezu sa borbama iz posljednjeg ustanka.[5]
Ilirik je podijeljena na dvije provincije, Dalmaciju i Panoniju, a granica je išla otprilike granicom crnomorskog i jadranskog sliva, negdje u širini planine Vlašić. Dalmacijom se vladalo iz Salone, a centar Panonije je najviše bio u Sirmiumu. U zemlji su još 60 godina ostale dvije legije i nekoliko kohorti, što samo govori da su Rimljani u početku koristili isključivo vojnu silu kao oblik vladavine. Svaka je vojna jedinica pokrivala svoj okupacioni dio na kojem je glavni autoritet i administrator bio vojni prefekt.
Slijedila je pacifikacija osvojene zemlje uz vrlo stroge mjere. Veći dio stanovništva je raseljen, a jedan dio odveden u ropstvo. Omladina je odvedena u druge dijelove carstva i od njih je formirano osam kohorti (vojna jedinica). Obaveza davanja vojnika je postala stalna, najprije za jedinice izvan, a vremenom i u zemlji. Peregrinskim civitates (teritorijalna jedinica domaćeg stanovništva) je po ratnom pravu oduzet dio plodnijeg zemljišta, rudnici i zemljište na kojima su izgrađeni vojni logori.
Čim su definitivno umirili krajeve u unutrašnjosti, Rimljani su otpočeli izgradnju i regulisanje putne mreže. Mreža puteva je urađena, najprije iz vojnih razloga, kasnije iz privrednih. Magistralne ceste su polazile iz Salone i Narone.[6] Osnovna mreža puteva izgrađena je u prvoj polovini prvog vijeka, najviše u vrijeme vladavine cara Tiberija (vladao od 14. do 37. godine), koji je kao zapovjednik legija u doba Batonovog ustanka dobro upoznao Ilirik. Najzaslužniji za izgradnju cestovne mreže je Publije Kornelije Dolabela,[7] namjesnik provincije Dalmacije od 14 do 20 godine.[8] Kasnije se istakao značajnim vojnim uspjesima kao prokonzul u Africi.[9]. U nepunih sedam godina dok je bio namjesnik izgrađeno je 550 rimskih milja cesta po vrlo teškom, planinskom predjelu. Time su postavljene osnove kasnije vrlo guste cestovne mreže, koja će se kroz punih 400 godina dalje dograđivati i održavati te služiti još dugi niz stoljeća, a neki njezini dijelovi vidljivi su i danas.[7]
U samom početku ceste su gradili pripadnici VII i XI legije, uz korištenje strane radne snage, robova i naročito domaćeg, pokorenog, stanovništva. Širina ceste bila je propisana na 3,5 do 4 metra da bi se na njoj mogla mimoići dvoja kola. Putevi su bili solidno tehnički urađeni, sa znalački izabranom trasom, vješto prilagođeni plastici terena uz minimalne zemljane radove, sa čvrstom podlogom, dotjeranim gornjim slojem, podzidima, usjecima i miljokazima. [10]
Osnovna mreža puteva izgrađena u prvoj polovini prvog vijeka:[11]
- Salona - Knin-Bosansko Grahovo-Drvar, do planine Uilice, dužine 77,5 rimskih milja. Kasnije će ovaj put biti produžen prema Bosansskom Petrovcu-dolini Une-Sisak. U Petrovačkom polju se odvajao krak za dolinu Sane.
- Salona-Livanjsko polje-Glamočko polje-Panonija kod Servicija (Bosanska Gradiška), u dužini 167 rimskih milja, izgrađena je za godinu dana.
- Salona (od Sinja)-Kupres-Sarajevsko polje, do dezitijatskog kastela He(...?) od 156 rimskih milja. Cesta je kasnije produžena pravcem -Romanija-Srebrenica
- Salona (od Sinja)-Kupres- Prema rijeci Bosni (Bathinus), koja dijeli Breuke i možda Oserijate (ili neki drugi ilirski narod), dužine 158 rimskih milja.
- Narona-Nevesinje-Konjic-Sarajevsko polje. Sudeći po nalazu miljokaza iz doline Trešanice kod Konjica, sa natpisom Divo Augusto (posveta Oktavijanu), ovo je prva izgrađena cesta u rimsko vrijeme.
- Narona- Čapljina – Klepci – Stolac – Mosko – Panik i dalje na istok.
- Narona - Popovo polje-Cavtat[6]
Uz ceste su se gradile putne stanice koje su imale zadatak da se brinu o obezbjeđenju i održavanju, jer se putevima odvijao poštanski saobraćaj i glavni promet roba. Za potrebe putnika, u njima su se nalazile i radionice, konačišta, gostionice, trgovine.[12]
I ako skromnijeg karaktera odvijao se i riječni saobraćaj, donjim tokovima Neretve, Drine, a naročito Save prema Sirmiumu.
Nakon početnih strogih mjera pacifikacije vojne vlasti su stupile u kontakt sa plemenskim prvacima iz redova aristokratije. Njima je dodjeljivan status rimskog građanina. Kada bi broj takvih građana dovoljno porastao, peregrinske civitates dobivaju status municipija, kojima upravljaju domaći ljudi i koji predstavljaju upravne jedinice sa određenim nivoom autonomije.
Municipijem se upravljalo iz središnjih naselja istog imena. Stvaranje municipija i gradnja naselja je vrhunac romanizacije. Gradovi postaju privredni centri, uporište novog poretka i rasadnici civilizacije.[13]
Naselja su se gradila uz puteve, u ravnici, ispod utvrđenja, ne rijetko i na starijim ilirskim naseljima. Takav je Raetinum u Golubiću kod Bihaća. Bila su pravilnog rastera, dosta nalik jedno na drugo. U sjecištu glavnih komunikacija nalazio se trg (forum). U komunalnom smislu bila su to dobro opremljena naselja, sa vodovodom, kanalizacijom, zidinama, riječnom lukom, ako je to bilo moguće, a ponegdje i centralnim grijanje i javnim kupatilima.[1]
Takvi su gradovi nastali u Hercegovini: u Stocu (Diluntum), Orahovicama kod Bileća, Gacku, Kifinu Selu, Vitini, Krehinu Gracu (Brotnjo), Posuškom Gracu, Konjicu i dr. U srednjoj Bosni su se vremenom razvila gradska naselja na Ilidži (Aquae S...) , Višnjici kod Kiseljaka, Rogatici (Col. Ris...), u Srebrenici (Domavia), u Skelanima (Malvesiatium). U zapadnoj Bosni su značajni centri u Livnu, Vrbi kod Glamoča (Salvium), kod Duvna (Delminijum), Duvno (Bistue vetus), Bugojnu (Bistue Nova), Malom Mošunju kod Travnika, Šipovo (Baloia), Jajcu, Mrkonjić Gradu (Leusaba), Banjoj Luci (Castra), Bosanska Gradiška|Bosanskoj Gradiški (Servicij).[6]
Vremenom su se u ta naselja počelo naseljavati i domaće stanovništvo koje tako prima jezik, pismo, vjerske običaje i posmrtni kult. U gradskim sredinama su djelovala mnoga vjerska i strukovna udruženja (collegia) koja su nadživjela pad Carstva, pa će se kolegiji u kršćanstvu zadržati do današnjih dana.
Poljoprivreda je predstavljala osnovnu granu privređivanja autohtonog stanovništva. Rimljani su uveli posebne privredne naseobine (villae rusticae) na poljoprivrednim dobrima (fundi) koje će uz napredne metode rada dovesti do povećanja poljoprivredne proizvodnje. Obično su bile uz veća gradska naselja.
Odmah po osvajanju teritorije Bosne i Hercegovine Rimljani su pristupili proširenju rudarske proizvodnje i sprovođenju bolje organizacije. Tako je pod Rimljanima uglavnom nastavljena i intenzivirana rudarska radinost kojom se domaće stanovništvo bavilo još ranije.[1]
Rudarski cenri bili su porječje Sane i Japre, Fojnica i Kreševo, te doline za željezo. Kod Mrkonjić Grada dobijalo se željezo i bakar, a srebro u Sasama kod Srebrenice. Ovi rudnici su snabdjevali radionice oružja i kovnice novca u SisakSisku i Sirmiumu. Rudarska područja su bila dobro naseljena sa mnoštvom uređenih naselja i sela. U rudarsko-metalurgiskoj industriji su radili rudari, topioničari, metalurzi i razne zanatlije domaćeg i stranog porijekla, između ostalog i kao poslovođe, nadzornici i stručnjaci. Bio je tu i čitav štab funkcionera sa zadatkom da rukovodi cjelokupnom proizvodnjom, koja je prvenstveno bila u državnim rukama.
Ulaskom u Rimsko carstvo Bosna i Hercegovina prihvatila je rimski način građenja i arhitektonske forme. Podizani su gradovi po rimskom uzoru, trasirane i regulisane ceste, izgrađeni mostovi, vile i drugi javni i privatni objekti. Osnovno gradivo sačinjavaju kamen, opeka (cigla), malter, drvo, metali, staklo i drugi materijali. To je dovelo do zanatske proizvodnje građevinskog materijala. Na više mjesta otkriveni su tragovi ciglana.[14]
Gradovi su imali centralni prostor, forum, objekat pravilnog četvrtastog plana sa čvrstim patosom od kamenih ploča. Oko foruma bile su prostorije kurije (gradske vijećnice), zatvora, javne govornice, hramovi, prodavnice, javno kupatilo sa odjeljenjima za muškarce i žene i spomenici. Razmjere foruma u Tomislavgradu (Delminium) bile su 48,10 x 37,40m.[5]
U životu provincijskih gradova kupatila su igrala značajnu ulogu. Građani su se okupljali ne samo radi kupanja, već i radi odmora, razgovora i diskusija. Kupatilo je imalo prostorije za komuniciranje, sale za odmor, hodnike, čekaonice, kuhinja, restoran. Postojale su tople kupaonice, zatim one sa hladnom vodom i odjeljenja sa zoplim vazduhom. Prostorije su bile ukrašene mozaičkim patosom. Poznata kupatila su otkrivena u Sasu kod Srebrenice (Domavija), Stocu (Diluntum) i Ilidži (Aquae S...).[5]
Autohtono stanovništvo se upoznalo sa rimskim vajarstvom i slikarstvom, ali se nije razvijao bogat duhovni i umjetnički život. Nova tehnika i materijal potiskivali su narodnu umjetnost koja se povlačila u konzervativno selo. U glavnim poslovima gradnje pretežno su učestvovali stranci.
Likovna umjetnost je zastupljena plastikom i slikarstvom. Monumentalna plastika je u kamenu, a sitna u bronzi, olovu i srebru. Reljef je našao primjenu u nadgrobnoj arhitekturi. Statue su rađene u malom obimu, uglavnom od bronze.
Zidovi hramova, palata i vila bili su ukrašeni zidnim slikama, ali su slabo očuvane.
Domaće stanovništvo se prvi put upoznalo i sa staklom. Za naše područje karakteristični su obični, jednostavni i skromno dekorisani predmeti: male boce, vrčevi, čaše, plitke posude, pehari. Među staklenim izrađevinama posebno mjesto ima nakit, različite veličine i boja. Žene su koristile nakit, dok su muškarci uglavnom koristili prstenje.[5]
Religija rimske države i njenih građana sastojala se od nekoliko glavnih božanstava. Među njima, prvenstveno su iskazivali zahvalnost i odanost „Najboljem i Najvećem Jupiteru“, ocu bogova i ljudi. On je bio i ostao božansko oličenje snage, ugleda i egzistencije Rima.
Šireći svoju dominaciju, Rimljani su svuda pokazivali toleranciju prema religiji i kultovima naroda koje su uključivali u imperiju. Tako je bilo i sa Ilirima na šta ukazuju arheološki nalazi. Počelo je izjednačavanje domaćih božanstava sa rimskim, rimska interpretacija (interpretatio Romanum). Najbrojniji su žrtvenici i reljefi posvećeni Silvanu i Dijani. Silvan je bio vrhovni ilirski bog, predstavljan kao pola jarac a pola čovjek, a ponegdje kao pravi ljudski lik. U posvetama se označava kao zaštitnik šuma, stada, prirode i zaštitnik u lovu, u primorju i sa grozdom u ruci. Jedno od njegovih glavnih obilježja je veselost, spremnost na igru i zabavu, jer postoje i njegove predstave sa nimfama. Dijana je prikazana kao boginja lova, u lovačkoj haljini i u potjeri za divljači.[1]
U našim krajevima su poštovana i mnoga orijentalna božanstva. Sljedbenici su bili uglavnom vojnici, poslovni ljudi, robovi, stručnjaci i trgovci. Istaknuto mjesto među orijentalnim kultovima zauzima Mitraizam[15], čija su svetilišta otkrivena na nekoliko mjesta (Konjic, Lisičići kod Konjica, Jajce, Pritoka kod Bihaća).[5]
Dolazak hrišćanstva u današnju Bosnu i Hercegovinu]] je potvrđen arheološkom i istorijskom građom. Ovdašnje stanovništvo veoma rano upoznalo se sa hrišćanstvom. Pošto su se u Bosni i Hercegovini nalazili mnogobrojni rudnici, u njima je uglavnom radila radna snaga sa prostora Judeje, Palestine i Sirije, koje su klasične zemlje hrišćanstva. Preko njih je prenošeno novo vjersko učenje. O tome svjedoče ostaci crkava, odnosno bazilika, koje su građene posebnim stilom pa se nazivaju bazilike bosanskog tipa. Imale su jedinstven plan sa skromnim dimenzijama, unutrašnja oprema je kameni namještaj, sa motivima i simbolima.[16]
Najznačajnija organizaciona promjena u carstvu se dešava 395. kada car Teodosije I dijeli carstvo na dva dijala i uspostavlja granicu rijekom Drinom, koja je i danas granica. Bosna i Hercegovina se našla u Zapadnom Rimskom carstvu. Bilo je to u vrijeme velike Seobe naroda i barbarskih pohoda Gota, Sarmata, Vandala, Markomana, Alana i posebno Huna koji preuzimaju Panoniju. Antička civilizacijska kojoj je Bosna i Hercegovina kulturno i vremenski pripadala, počela je da se urušava.
Zapadno Rimsko carstvo je 476. godine biti srušeno. Učinile su to germanske vojne jedinice u službi rimske imperije, predvođene svojim vojskovođom Odoakarom. Njihova vlast će trajati do 492. god, kada ih pobjeđuju Istočni Goti pod vodstvom kralja Teodorika Velikog. Nestalo je i suštinski rimske vlasti na tlu Bosne i Hercegovine, koja će se do 555. nalaziti u Gotskom kraljevstvu.
Godine 535. n. e., Justinijan I, car Istočnog Rimskog carstva, započeo je rat protiv Istočnih Gota. Vojskovođe Belizar i Narzes uništavaju Istočne Gote u Italiji. Kapituliralo je 7. 000 ljudi na rijeci Ofanto sjeverno od Salerna, i cijela Italija i Balkansko poluostrvo ponovo su se 555. god.našli u Rimskom carstvu.[17] Francuski i njemački istoričari su tek nakon pada Istočnog Rimskog carstva 1453. god. pod Osmanlijsku vlast, uveli pojam Vizantija.
U VI. st. došle su na Balkan, na Vizantijsku teritoriju, dvije nove rase: Avari (mongolsko pleme iz krajeva sjeverno od Kavkaza) i Slaveni, pa su na mnogim mjestima prodrli i u Bosnu. Njihova je istorija u početku bila tijesno isprepletena, bilo da su bili saveznici ili suparnici. Avari i Slaveni živjeli su u zajedničkoj državi, poznatoj kao Avarski kaganat, u kojoj su dominantnu ulogu imali Avari. Istorijski izvori ih nazivaju i Obri (to je slavenski naziv), po kojima su se do savremenog doba zadržali mnogi toponimi na Balkanu. Osnov njihove upravne i teritorijalne organizacije bile su župe sa županima na čelu.
Zatim su, u roku od nekoliko godina, stupila na scenu još dva slavenska plemena: Hrvati i Srbi. Jasno je da su Srbi i Hrvati imali sličnu i povezanu istoriju od najstarijih vremena: Ptolomej, koji je pisao u II.st. naše ere, također spominje Serboi medju seramitskim plemenima sjeverno od Kavkaza. Većina naučnika vjeruje da su Srbi i Hrvati bili Slavenska plemena s iranskom vladajućom kastom, ili da su prvobitno bili iranska plemena koja su stekla slavenske podanike.
Negdje na početku VII.st. oba su plemena osnovala svoje države u srednjoj Evropi: "Bijelu Hrvatsku", koja je obuhvatala dio današnje južne Poljske, i "Bijelu Srbiju", u današnjoj Češkoj. Odatle su se i jedni i drugi doselili na zapad Balkana. Istorijska je istina prilično jasna: Srbi i Hrvati bili su od najranijih vremena različiti, ali tijesno povezani, živeći i seleći se u tandemu.
U vrijeme kad su oni došli na Balkan ondje je već postojalo brojno slavensko stanovništvo, brojnije od Srba i Hrvata zajedno.
Taj glavni slavenski supstrat ne može se podijeliti na razdvojene subetničke grupacije i stoga je neminovno uzaludan sav projekat izmišljanja prastarih etničkih podjela medju njihovim potomcima. A tome treba dodati da je taj slavenski supstrat zacijelo još asimilirao i ostatke stanovnistva iz svih dijelova Rimskog carstva, romanizirani Iliri, Goti, Alani, Huni i Avari.
Srbi su se naselili na području koje odgovara današnjoj jugozapadnoj Srbiji (teritorija koja je poslije u srednjem vijeku postala poznata pod imenom Raška ili Rascia), i malo po malo proširili svoju vlast na teritorije Duklje ili Docleje (Crna Gora) i Huma ili Zahumlja (Hercegovina).[18]
Hrvati su se naselili otprilike na područje koje odgovara današnjoj Hrvatskoj, u koje je bio uključen i dio današnje Bosne, osim istočnog pojasa uz dolinu rijeke Drine i pomenutog Huma.
Vizantijski su vladari već u VIII.st. bezuspješno pokušavali pokrstiti Hrvate uz pomoć latinskih sveštenika iz ono malo gradova na dalmatinskoj obali što su jos bili pod vlašću Vizantije. Ali, glavnina je Hrvata pokrštena tek u IX.st., preko Franačkih sveštenika. Srbi su pokršteni sredinom IX st. Može se samo pretpostaviti da su udaljenija i nedostupnija područja u Bosni posljednja podvrgnuta tom procesu, koji je do njih dopro iz priobalja potkraj IX.st. ili na početku X .st.
Vizantijsko Carstvo, nije bilo u stanju direktno vladati, njegova vlast je bila simbolična, zato što su crkve na Balkanu bile pod jurisdikcijom Rima, ali je uspijevalo prisiliti stanovništvo da od vremena do vremena prizna njegovu vrhovnu vlast. Zbog toga je car Lav III Isavrijac 732. izuzeo crkve sa područja Italije i Balkana iz rimske jurisdikcije i pripojio Carigradskoj patrijaršiji. Bio je to prvi sukob Rimske i Carigradske crkve, koji će se završiti konačnim raskolom 1054. god. i imati trajne posljedice na istoriju balkanskih naroda.[18]
Potkraj VIII.st. i na početku IX.st., Franci Karla Velikog, srušili su Avarski kaganat, preuzeli sjevernu Hrvatsku, pa i dobar dio sjeverne i sjeverozapadne Bosne. Ti su teritoriji ostali pod franačkom vlašču sve do sedamdesetih godina IX.st. Vjerovatno se baš u tom razdoblju stari plemenski poredak u Bosni i Hrvatskoj počeo mijenjati po uzoru na zapadnoevropski feudalizam. Avari nisu više isključivi nosioci vlasti već to postepeno i prvenstveno postaju Slaveni.
Dotle su Srbi bili uspostavili vlast nad dijelovima teritorija u današnjoj Hercegovini i Crnoj Gori, a istočna skupina srpskih župa u današnjoj jugozapadnoj Srbiji okupljena je u neku vrstu srpske kneževine (pod vlašću "velikog župana") oko sredine IX.st.
Na pocetku X.st. Hrvatska je bila moćna i nezavisna država pod kraljem Tomislavom; opet je veći dio sjeverne i zapadne Bosne pripadao njegovom kraljevstvu. Nakon njegove smrti (vjerovatno 928.g.) Hrvatska je bila razdirana građanskim ratom i kratko vrijeme (izmedju tridesetih i šezdesetih godina X.st.) veći dio Bosne prigrabila je obnovljena i trenutačno snažna srpska kneževina Časlava Klonimirovića koja je priznavala vrhovnu vlast Vizantijskog Carstva.
U kontekstu ovih događaja prvi put se spominje Bosna kao teritorij. Riječ je o djelu De administrando imperio koje je 958. godine napisao bizantski historičar i car Konstantin Porfirogenit.
U dijelu posvećenom zemljama srpske kneževine piše: "u pokrštenoj Srbiji nalaze se naseljeni gradovi Destinikon (itd.)..., a na tlu Bosone Katera i Desnik." Odavde jasno proizilazi da se Bosna (manja od današnje Bosne i koncentrisana uz rijeku Bosnu koja teče od mjesta blizu Sarajeva na sjever) smatrala zasebnim teritorijem, iako je u to vrijeme pripadala Srbima. U šezdesetim godinama X.st. ponovo je potpala pod Hrvatsku i ostala pod hrvatskom vlašću otprilike pedeset godina.
Zatim je, 1019. godine ponovo moćno Vizantijsko Carstvo pod carem Vasilijem II., "zatornikom Bugara", prisilio srpske i hrvatske vladare da priznaju vizantijsku vrhovnu vlast. Nominalno podaništvo Hrvata postepeno se pretvorilo u nešto kao savezništvo, pa je u XI.st. Bosnom neko vrijeme vladao hrvatski namjesnik, a u istočnom dijelu neko vrijeme srpski vladari koji su bili neposrednije pod vizantijskim nadzorom. Nešto više nezavisnosti uživali su krajevi južno od same Bosne, teritorij Duklje, inače poznat pod imenom Zeta (Crna Gora) i Hum (Hercegovina), gdje su lokalni srpski knezovi odolijevali vladavini Vizantije. Ti su krajevi ujedinjeni u jedinstvenu srpsku kneževinu, koja se u sedamdesetim godinama XI.st. proširila i na srpski teritorij Rašku. U osamdesetim godinama proširila se pod kraljem Bodinom jos više, pa je obuhvatila veći dio Bosne, ali je nakon Bodinove smrti 1101.g. kraljevstvo uskoro propalo.
Kraj XI.st. označava prekretnicu u istoriji zapadnog Balkana. Nakon Bodinove smrti težište srpskih političkih težnji premjestio se na istok, na Rašku, koja je postala srce srednjovjekovne Kraljevine Srbije.
Dotle je hrvatske zemlje prigrabila Ugarska, a 1102.g. ugarski kralj Koloman okrunjen je za kralja Hrvatske i tako je uspostavljen odnos izmedju te dvije države, ponekad odnos direktnog podložništva, a ponekad personalne unije i savezništva koje će trajati (uz nekoliko prekida i preinaka) sve do 1918. godine.
Ugarska je vlast 1102.g. protegnuta i na Bosnu, ali je Bosnom kao udaljenim i nedostupnijim teritorijem vladao ban, čija je vlast u toku XII.st. bivala sve samostalnija[19].
U šezdesetim i sedamdesetim godinama XII.st. Hrvatska i Bosna potpale su nakratko opet pod vizantijsku vlast, nakon uspješnog vojnog pohoda ekspanzionističkog cara Manojla I Komnina, prvenstveno protiv Ugarske.[20] Nakon njegove smrti 1180.g. svi njegovi vojni uspjesi ubrzo su pali u vodu. U borbama je učestvovao bosanski ban Borić sa svojom vojskom. Nakon toga, moćno Rimsko carstvo, poslije perioda od 1400 god. nije više uticalo na istoriju Bosne i Hercegovine. U tome će ga zamijeniti Hrvatska, Srbija i prvenstveno Ugarska, čiji će kraljevi nositi i titulu kralj Rame (jedna od župa u Bosni).[21]
Bosna se, međutim, u suštini, oslobodila ugarske vlasti, a kako njome nije više vladalo ni Vizantijsko Carstvo ni Hrvatska, uspjela je prvi put postati manje-više samostalna i nezavisna država. Odatle onaj glasoviti opis Bosne iz pera tajnika cara Manuela Komnena, ljetopisca Kinama, koji je vjerovatno u osamdesetim godinama, zapisao: "Bosna ne sluša srpskog velikog župana; to im je tek susjedni narod koji ima svoje običaje i vlast." Kinam je takodjer pribilježio da Bosnu od Srbije dijeli rijeka Drina, crta razdjelnica koja je ostala istočna granica Bosne u većem dijelu njene kasnije istorije. [22]
- Božidar Ferjančić, „Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II“ (fototipsko izdanje originala iz 1959), Beograd, 2007. ISBN 978-86-83883-08-0
- Nada Zečević, Vizantološki institut, Beograd, 2002 -VIZANTIJA I GOTI NA BALKANU U IV I V VIJEKU
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 2,0 2,1 „Salmedin Mesihović, Amra Šačić -HISTORIJA ILIRA”. Univerzitet u Sarajevu. 2015. ISBN 978-9958-600-65-4. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Rimski logor Gračine”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Arhivirano iz originala na datum 2017-11-15. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ „Salmedin Mesihović -RIMSKI VUK I ILIRSKA ZMIJA, Posljednja borba”. Filozofski fakultet Sarajevo. 2011. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-21. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 „Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE”. Sarajevo: Veselin Masleša. 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.[mrtav link]
- ↑ 6,0 6,1 6,2 „Esad Pašalić – ANTIČKA NASELJA I KOMUNIKACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI”. Sarajevo: Zemaljski muzej. 1960. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 7,0 7,1 „Salmedin Mesihović: Dolabelino doba”. Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVIX, strana 99. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-23. Pristupljeno 9. 2. 2023.
- ↑ Dolabeline ceste
- ↑ „Jelena Beţelj -PUBLIJE KORNELIJE DOLABELA”. SVEUĈILIŠTE U ZAGREBU FILOZOFSKI FAKULTET Odsjek za arheologiju. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „SALMEDIN MESIHOVIĆ -RIMSKI NAMJESNICI ILIRIKA, GORNJRG ILIRIKA I DALMACIJE”. Sarajevo: Filozofski fakultet. 2014. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Adnan Busuladžić, mentor - STUDENT: Amina Veladžić - Rimska urbanizacija na tlu današnje Bosne i Hercegovine - UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET
- ↑ „Ivo Bojanovski - Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalamciji”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. 1974. Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ↑ „Jelena Beţelj - Rimska urbanizacija na tlu današnje Bosne i Hercegovine”. UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA HISTORIJU KATEDRA ZA ARHEOLOGIJU. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Adnan Busuladžić - RIMSKE VILE U BOSNI I HERCEGOVINI”. Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine. 2011. Pristupljeno 9. 2. 2019.
- ↑ „Adnan Busuladžić: Nalaz ulomaka keramičkih posuda sa prikazom zmije iz Japre kod Bosanskog Novog”. AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE GODIŠNJAK JAHRBUCH KNJIGA / 39 Sarajevo 2010. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-23. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Edin Veletovac: Kasnoantičke bazilike u Bosni i Hercegovini”. Filozofski fakultet Sarajevo, Knjiga XVII. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „ВИЗАНТИСКИ ИЗВОРИ ЗА ИСТОРИЈУ НАРОДА ЈУГОСЛАВИЈЕ TOM I”. CΡ Π C K A АКАДЕМИЈА HAУKА ПОСЕБНА ИЗДАЊА КЊИГА XLI ВИЗАНТОЛОШКИ ИНСТИТУТ КЊИГА 3. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 18,0 18,1 „Vladimir Ćorović -Istorija srpskog naroda”. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Nada Klaić, SREDNJOVJEKOVNA BOSNA POLITIČKI POLOŽAJ BOSANSKIH VLADARA DO TVRTKOVE KRUNIDBE (1377. g.) - O postanku bosanske države ili točnije o počecima političke organizacije na bosanskom prostoru”. Zagreb: Eminex. 1994. Arhivirano iz originala na datum 2017-09-18. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Georgije Ostrogorski: Istorija Vizantije”. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Pavao Anđelić: Teritorijalna organizacija srednjovjekovne Bosne
- ↑ Noel Malkom - Povijest Bosne
