Sud-Korea
| Sud-Korea | ||
| 대한민국 大韓民國 Daehan Minguk | ||
|
| |
| Standardo di Sud-Korea | Blazono di Sud-Korea | |
| Nacionala himno: | ||
| Aegukga | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Seoul | |
| · Habitanti: | 9 806 538 (2018) | |
| Precipua urbo: | Seoul | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Koreana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Yoon Suk Yeol | |
| · Chefministro: | Han Duck-soo | |
Surfaco: (108ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 100 210 km² | |
| · Aquo: | 0,3 % | |
Habitanti: (28ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 51 966 948[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 507 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | KR
| |
KOR
| ||
410
| ||
| Reto-domeno: | .kr, .한국* | |
Sud-Korea, longa formo Republiko Korea (Koreane Daehanminguk, 대한민국 , 大韓民國) esas mikra lando en Azia. Lua chef-urbo esas Seoul. La nomo "Korea" venas del anciena nomo dil stato Guryo/Kuryo (고려).
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Sud-Korea |
La maxim anciena homala restaji trovita en Sud-Korea evas de cirkume 500 mil yari ante nun. Segun la tradiciono, en 2333 aK, Tangun fondis la dinastio Choson (anke konocata kom dinastio Gojoseon). Anciena Korea konsistis ek multa urbi-stati qui militis l'unu kontre l'altru. Tamen, tri rejii - Baekje, Koguryŏ e Silla - pokope pluforteskis, e dominacis teritorii en la peninsulo, dum l'epoko konocata kom "La Tri Rejii di Korea".
En 918, generalo Taejo Wang Geon fondis la rejio Goguryeo o Koryo (Koreane: 고려, Goryeo), origino di nuna nomo "Korea". Dum la 13ma yarcento Mongoli invadis e dominacis la peninsulo. Pos la falio di Mongola imperio eventis diversa politikala konflikti, ed en 1392 la dinastio Joseon remplasis la dinastio Koryo. Joseon-rejio esis l'anciena nomo por Korea: Joseon to Daehan Jeguk.
De 1592 til 1598 Japoniani invadis Korea. Toyotomi Hideyoshi komandis armeo, e probis invadar Azia tra Korea, ma ekpulsesis kun la helpo di la dinastio Ming, de Chinia. Dum la yari 1620a e 1630a, Mandjuri invadis la regiono, ed anke konquestis tota Chinia.
Ye la 1ma di marto 1919, Korea nedependanteskis de Japonia, ma erste ye la 13ma di aprilo sam yaro lua unesma guvernerio istalesis. Kande la Duesma mondomilito finis, Japonia kapitulacis e cedis la regiono a Sovietiani ed Usani, qua rispektive okupis la nordo e la sudo di Koreana peninsulo. La frontiero inter Nord-Korea e Sud-Korea establisesis en la paralelo 38°N.
La republiko di Sud-Korea establisesis ye la 15ma di agosto 1948, kun Syngman Rhee kom unesma prezidanto. Ye la 25ma di junio 1950 Nord-Korea invadis Sud-Korea e komencis la Milito di Korea.
| Precipua artiklo: Milito di Korea |
L'armistico en 1953 nulatempe signatita da le du Korea, establisis desmilitarigata zono cirkum l'originala frontiero. Le du Korea nulatempe signatis paco-pakto, e to rezultas ke la du landi teknikale duras en milito.
En 1960 eventis studentala revolto kontre lora prezidanto Syngman Rhee. Pose, komencis periodo di politikala nestabileso qua duris til la stato-stroko komandita da Park Chung-hee. Park guvernis til lua asasino en 1979. Dum lua guvernerio l'ekonomio di la lando kreskis forte. Pos lua morto, eventis politikal agiteso, pro omna chefi dil opozantaro, ante represita, decidar kandidateskar a la prezidanteso.
En 1980 eventis altra stato-stroko, lor komandita dal generalo Chun Doo-hwan kontre la provizora prezidanto Choi Kyu-hah. Chun guvernis Sud-Korea despotale til 1987, kande intensa protesti pos la morto sub tormento di un studento obligis Roh Tae-woo, chefo di la partiso por Demokratiala Yusteso (DJP, de la prezidanto Chun Doo-Hwan), aceptar direta elekti prezidantala. Roh ganis l'elekto por mikra difero, kontre Kim Dae-jung e Kim Young-sam[2].
En 1988 Seoul sucese gastigis l'Olimpiala Ludi[3]. En julio 1997 l'Aziana Ekonomiala Krizo afektis lando, ma lando saneskis su ekonomio rapide. En 2002, la lando gastigis Mondala Kupo di Futbalo ensemble kun Japonia. La du landi mantenis bona diplomacala relati, ma balde eventis disputo teritoriala pri l'insuleti Liancourt (Koreane Dokdo (독도) e Japoniane Takeshima (竹島/たけしま)).
En decembro 2012, Park Geun-hye, filiino dil diktatoro Park Chung-hee elektesis kom l'unesma prezidantino di la lando. El asumis la povo ye la 25ma di februaro 2013.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
La nuna konstituco di Sud-Korea adoptesis ye la 17ma di julio 1948. Segun ol, la lando esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato, chefo di guvernerio e chef-komandanto dil armeo. Lu elektesas dal populo por 5-yari. La chefa ministro nur esas la chefo dil ministraro, e selektesas dal prezidanto, kun final aprobo dal parlamento.
La parlamento (Nacional Asemblitaro) havas unika chambro kun 300 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, di qui 253 elektesas en lokala distrikti, e la cetera 47 elektesas per proporcionala votado. Omna kandidati por la Nacional Asemblitaro mustas evar adminime 30 yari.
La judiciala povo inkluzas la Supra Korto e la Konstitucala Korto, regional apelo-korti, e lokala, distriktala e specaligata korti. La Supra Korto esas la maxim alta apelo-korto de la lando. Lua membri mustas evar adminime 40 yari, e praktikar kom advokati dum adminime 15 yari.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Sud Korea jacas sude de Koreana peninsulo. Ol havas 238 km di frontiero terala kun Nord-Korea, en nemilitarigita zono. Lua tota surfaco, 100 210 km², esas poke min granda kam olta dil Usana stato Indiana. Lua teritorio povas subdividesar en quar zoni: este, existas alta monti e streta litoro; weste la litoro esas larja, kun kolini e fluviala baseni; sud-weste la reliefo esas montoza kun vali; e sud-este la dominacanta peizajo esas la baseno dil fluvio Nakdong. Pro la montoza reliefo, nur 30% de la surfaco di la lando esas kultivebla. La precipua fluvii de la lando esas Nakdong, longa de 510 km, jacanta este de la lando; e Han, longa de 514 km, qua trairas Seoul.
Lua klimato esas temperema kun 4 sezoni, influata da musono. La mezavalora temperaturo en Seoul en januaro (vintro) varias de -5 til -2,5°C. En julio (somero) la mezavalora temperaturo varias de 22,5°C til 25 °C. La klimato di la regioni doplanda esas kolda kontinentala, e varias, segun zono, de kontinentala kun sika vintro e varmega somero (Dfa) til kontinentala influata da musono (Dwa). L'insulo Jeju, sude, esas plu varma kam la kontinento, e dum vintro lua minima temperaturo atingas 2,5°C, pozitiva, kun dominacanta temperema klimato.
Provinci di Sud-Korea
[redaktar | redaktar fonto]Sud-Korea subdividesas en non provinci (Koreane: do 도, 道). En la nomi di la provinci, buk signifikas 'nordo' e nam signifikas 'sudo'.
- Gyeunggi-do (경기도, 京畿道)
- Chungcheonbuk-do (충청북도, 忠淸北道)
- Chungcheonnam-do (충청남도, 忠淸南道)
- Gyeongsangbuk-do (경상북도, 慶尙北道)
- Gyeongsangnam-do (경상남도, 慶尙南道)
- Jeollabuk-do (전라북도, 全羅北道)
- Jeollanam-do (전라남도, 全羅南道)
- Gangwon-do (강원도, 江原道)
Insuli (do (도, 島) en Koreana)
- Jeju-do (제주도, 濟州島)
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Sud-Korea |
Korea havas la kinesma maxim granda ekonomio di Azia. Sud-Korea esas un ek la 4 landi surnomizita Aziana Tigri.
| Precipua artiklo: Kompanii di Sud-Korea |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Sud-Korea havis 51 966 948 habitanti[1]. Lua habitantaro esas etniale homogenea. Dum recenta yari, observesis granda diminutado di nova naskadi, ed en 2020 la quanto di naski en la lando esis min granda kam la quanto di morti. La lando duras havar un ek la maxim alta denseso di habitantaro de la mondo: 507 habitanti po km².
L'oficala linguo di la lando esas Koreana. L'Angla docesas en la primara e sekundara skolala nivelo.[1] La koreana linguo skribesas kun propra literi (Hangul) qua developesis cirkume la 15ma yarcento.[4] La signi Chiniana (Hanja) e latina alfabeto ank uzesas.
Segun religio, 19,7% de la habitantaro esas protestanti, Budismo praktikesas da 15,5%, katolikismo da 7,9%, e 56,9% praktikas nula religio. Kelka Konfuceista praktiki observesas.[1]
| La 10 maxim granda urbi di Sud-Korea (2017) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Seoul  Busan | |||
| 1ma | Seoul | 9 930 478 | |
| 2ma | Busan | 3 476 779 | |
| 3ma | Incheon | 2 944 009 | |
| 4ma | Daegu | 2 484 688 | |
| 5ma | Daejon | 1 514 354 | |
| 6ma | Gwangju | 1 469 583 | |
| 7ma | Suwon | 1 194 276 | |
| 8ma | Ulsan | 1 117 656 | |
| 9ma | Changwon | 1 063 116 | |
| 10ma | Goyang | 1 040 648 | |
| Fonto: [5] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La tradicionala kulturo di Sud-Korea influesas da Budhismo e Konfuceismo, ed esas same kam la kulturo di Nord-Korea. Tamen, la nuntempa kulturi de le du Korea evolucionis distingive pos la divido di la peninsulo, en 1945. La moderna kulturo Sud-Koreana esas videbla en televizionala noveli, filmi, ed en lua pop-muziko. Pri filmo, en 2019 la filmo Paraziti (Koreane: 기생충; Gisaengchung) ganis l'Ora Palmo (Palme d'Or) dum l'Internaciona Festivalo pri Cinemo di Cannes, e l'Oscar-premii pri la maxim bona direktisto, pri la maxim bona internaciona filmo, e pri la maxim bona originala historio.
Pos 1945, la muziko di Sud-Korea dividesas en du tipi: la tradicionala muziko (Hanguk Eumak) evolucionis dum yarcenti e havis importanta rolo en ceremonii ed en eventi. La moderna muziko, o K-pop, mixas elementi de la moderna pop-muziko kun folklorala muziko. Exempli pri grupi ed artisti di K-pop esas la bandi BTS, Blackpink, EXO e Twice, e la kantisto PSY. Altra jenri muzikala multe populara esas hip hop, R&B ed elektronikala muziko.
La moderna Koreana literaturo gradope evolucionis de la fino dil 19ma yarcento. En 1910 esis publikigita l'unesma kompleta tradukuro di la Biblo a Koreana linguo. Yen kelka Sud-Koreana skriptisti: Yi Mun-yol, Yong-Tae Min, Lee Cheong-jun e Park Gyeong-ri.
Taekwondo esas sporto developita en Korea. Dum la yari 1950a e 1960ma developesis moderna reguli por praktikar ol. Depos la yaro 2000, ol divenis Olimpiala sporto. Altra lukto-sporti anke developesis en la peninsulo: hapkido, taekkyon, tangsudo, kuk sool won, soo bahk do e kumdo (skermo).
En 1905, basbalo komencis esar praktikata en Korea, e dum l'Olimpiala Ludi en Beijing, 2008, Sud-Koreana basbalo-esquado ganis l'ora medalio. Dum l'Olimpiala ludi, Sud-Koreani ofte obtenas bona rezulti pri arkpafado, tabloteniso, badmintono, hokeo, lukto stilo libera, ed altri. En 2002, ensemble kun Japonia, la lando gastigis partii de la Mondala Kupo di Futbalo.
Lektez anke pri
[redaktar | redaktar fonto]Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Publikigita da CIA. URL vidita ye 26ma di agosto 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Corea del Sur - Historia - Autoro: Guiadelmundo.org.uy. Dato di publikigo: 2008.
- ↑ "Seoul - 1988" - Autoro: Internaciona Olimpiala Komitato.
- ↑ Arte de Hangeul - Publikigita da Gobierno de Corea. Dato di publikigo: 2010. Nomo di la publikigo: Korea.net. URL vidita ye 31ma di mayo 2010.
- ↑ List of Cities in South Korea - Autoro: Wikipedio en l'Angla. URL vidita ye 26ma di agosto 2023.
