Gaan na inhoud

Mens

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Mens
Tydperk: 0.195–0 m. jaar gelede
↓
Middel-Pleistoseen – tans
Die beeld van ’n man en vrou op die Pioneer-plaat, wat as deel van die Pioneer 11-sending die ruimte ingestuur is.
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:
Animalia
Filum:
Chordata
Klas:
Mammalia
Orde:
Primates
Suborde:
Haplorhinivari
Infraorde:
Simiiformes
Familie:
Hominidae
Genus:
Homo
Spesie:
H. sapiens

(Linnaeus, 1758)
Subspesie:
H. s. sapiens

Die moderne mens is ’n primaat van die soogdiergenus Homo, die spesie Homo sapiens en die subspesie Homo sapiens sapiens. Homo sapiens is ’n Latynse frase wat beteken "verstandige mens" of "wyse mens".[1]

Mense is die enigste oorblywende lede van die subtribus Hominina, ’n tak van die tribus Hominini wat tot die familie groot ape behoort. Hulle het ’n hoogs ontwikkelde brein wat tot abstrakte denke, taal, selfondersoek en ’n gemeenskapslewe in staat is.[2][3] Hierdie vermoë, tesame met ’n regop postuur wat die boonste ledemate vry laat om voorwerpe te kan manipuleer, het die spesie meer as enige ander in staat gestel om gereedskap te gebruik.

Vroeë Hominini – veral die Australopithecina, wie se brein en anatomie in baie opsigte meer ooreenstem met dié van niemenslike voorouer-ape – word minder dikwels "mense" genoem as die Hominini van die genus Homo.[4] Verskeie van laasgenoemde Hominini het vuur gemaak en ’n groot deel van Eurasië beset, en was sowat 315 000 jaar gelede die voorouers van die anatomies moderne Homo sapiens in Afrika.[5][6] Hulle het sowat 50 000 jaar gelede tekens van moderne gedrag begin toon. In verskeie migrasiegolwe het anatomies moderne mense uit Afrika migreer en die grootste deel van die wêreld bevolk.[7]

’n Selfie van ’n Zoeloe-man en ’n Ndebele-vrou van Suid-Afrika.

Die verspreiding van mense en hul groot en groeiende getalle het wêreldwyd ’n enorme impak op groot dele van die omgewing en miljoene plaaslike spesies gehad. Voordele wat hierdie evolusionêre sukses verduidelik, sluit in hul groter brein, wat ook probleemoplossing, redenasie, sosialisering en ’n sosiale leërvermoë moontlik gemaak het. Benewens die gereedskap wat hulle gebruik het, is hulle sover bekend die enigste bestaande spesie wat vuur maak en hul kos kook, klere dra en verskeie ander tegnologieë en kuns skep.

Mense is besonder goed met die gebruik van simboliese kommunikasiestelsels (soos taal en kuns) om hulself uit te druk en idees uit te ruil, en om hulself in nuttige groepe te organiseer. Hulle skep ingewikkelde sosiale strukture wat uit baie samewerkende en mededingende groepe bestaan, van families tot politieke state. Sosiale interaksie tussen mense het gelei tot die ontstaan van ’n uiters groot verskeidenheid waardes,[8] sosiale norme en rituele, wat saam die grondslag van die menslike gemeenskap vorm. Nuuskierigheid en die begeerte om te verstaan en die omgewing te beïnvloed, en om verskynsels (of gebeure) te verduidelik en manipuleer, was die grondslag vir die ontwikkeling van wetenskap, filosofie, mitologie, godsdiens, antropologie en talle ander kennisterreine.

Hoewel die menslike bestaan grootliks bevorder is deur die jag-en-versamel-praktyk in samelewings met noue bande,[9] het al hoe meer menslike bevolkings hulle sowat 10 000 jaar gelede begin vestig, landbou beoefen[10] en diere getem, en so het die beskawing begin ontstaan. Hierdie gemeenskappe het algaande gegroei en oor die wêreld heen regeringsvorme, godsdiens en kultuur gevestig. Dit het mense in streke verenig om state en ryke te stig. Die vinnige ontwikkeling van wetenskaplike en mediese tegnieke in die 19de en 20ste eeu het gelei tot die ontwikkeling van brandstofgedrewe tegnologieë en langer lewens, en dit het veroorsaak dat die menslike bevolking eksponensieel gegroei het. Vandag raam die Verenigde Nasies die wêreldwye menslike bevolking op amper 7,6 miljard.[11]

Etimologie en definisie

[wysig | wysig bron]

Die algemene gebruik van die woord "mens" is vir die enigste oorlewende spesie van die genus Homo, die moderne Homo sapiens wat anatomie en gedrag betref.

In wetenskaplike terme het die betekenis van "hominied" en "hominien" in die afgelope dekades verander met die toenemende ontdekking en bestudering van die fossiele voorouers van die moderne mens. Die voorheen duidelike onderskeid tussen mens en aap het vervaag, en dit het gelei tot die begrip dat hominiede verskeie spesies insluit, maar dat Homo en nabye verwante sedert die skeiding van die sjimpansee die enigste hominiene is. Daar is ook ’n onderskeid tussen "anatomies moderne" en "argaïese" mense. Laasgenoemde sluit die vroegste fossiele lede van die spesie in.

Die woord "mens" (Nederlands mens, Duits Mensch, Sweeds människa, Deens menneske) is ’n variant van "man" (Duits Mann, Engels man), wat uiteindelik sou teruggaan op ’n Indo-Europese stam *man-: "dink" of *ma-: "meet". Hierdie stam word in Latyn aangetref mens, mentis: "gees, verstand" (vergelyk Engels mind), memoria: "geheue, herinnering", Grieks menos: "gees: "geheue", Sanskrit man-: "dink, gees", Russies mnit' "meen, dink". In Oudindies bestaan ook Manu: "(oer-)mens", moderne Hindi manusha: "mens, man". Van hier af kom die wetenskaplike naam Homo sapiens (Latyn: "verstandige mens" of "wyse mens").

Die binomiale naam is gevestig deur Carl Linnaeus in sy 18de-eeuse werk Systema Naturae.[12]

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Evolusie en omvang

[wysig | wysig bron]
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Menslike evolusie.

Die genus Homo het ontwikkel en begin verskil van ander hominiene in Afrika nadat die menslike klade afgesplits het van die sjimpanseelyn van die hominiedtak (groot ape) van die primate. Moderne mense, wat gedefinieer word as die spesie Homo sapiens, of spesifiek die enigste oorlewende subspesie, Homo sapiens sapiens, het mettertyd al die kontinente en groter eilande beset en 125 000 tot 60 000 jaar gelede in Eurasië aangekom,[13][14] sowat 40 000 jaar gelede in Australië en 15 000 jaar gelede in die Amerikas, en tussen die jare 300 en 1280 op afgeleë eilande soos Hawaii, Paaseiland, Madagaskar en Nieu-Seeland.[15][16]

Getuienis van molekulêre biologie

[wysig | wysig bron]

Die naaste bestaande verwante van die mens is die sjimpansee en gorilla.[17] Met die volgordebepaling van die mens en sjimpansee se genome word tans geraam die ooreenkoms tussen hul DNS is tussen 95% en 99%.[17][18][19] Deur ’n metode genaamd molekulêre klok te gebruik, kan die benaderde tyd bereken word toe twee lyne gesplits het. Die gibbons (familie Hylobatidae) en orang-oetangs (genus Pongo) was die eerste groep wat gesplits het van die lyn wat tot die mens gelei het, daarna die gorillas (genus Gorilla), gevolg deur die sjimpansees (genus Pan). Die splitsing tussen die mens en sjimpansee het sowat 4-8 miljoen jaar gelede plaasgevind tydens die epog bekend as die Mioseen.[20][21] Tydens dié splitsing is chromosoom 2 gevorm van twee ander chromosome, en dit het die mens gelaat met net 23 paar chromosome in vergelyking met die 24 paar van die ander ape.[22][23]

Getuienis van die fossielrekord

[wysig | wysig bron]

Daar is min fossiele getuienis vir die splitsing tussen die gorilla-, sjimpansee- en hominienlyn.[24][25] Die vroegste fossiele wat na bewering lede van die hominienlyn is, is Sahelanthropus tchadensis van 7 miljoen jaar gelede, Orrorin tugenensis van sowat 5,7 miljoen jaar gelede en Ardipithecus kadabba van sowat 5,6 miljoen jaar gelede. Daar is al gesê elk van hierdie spesies het op twee voete geloop en was voorouers van latere hominiene, maar al dié bewerings word betwis. Dit is ook moontlik dat enigeen van die drie ’n voorouer van ’n ander tak van die Afrika-ape is, of ’n gesamentlike voorouer van hominiene en ander Afrika-ape. Die kwessie is steeds onopgelos. Uit hierdie vroeë spesies het die Australopithecina sowat 4 miljoen jaar gelede gesplits in robuuste en delikate takke,[26] waarvan een (soos Australopithecus garhi, van 2,5 miljoen jaar gelede) waarskynlik ’n direkte voorouer van die genus Homo is.[27]


Die vroegste lede van die genus Homo is Homo habilis, wat sowat 2,8 miljoen jaar gelede ontwikkel het.[28] Homo habilis word beskou as die eerste spesie wat volgens getuienis steengereedskap gebruik het. Onlangs, in 2015, is steengereedskap van voor die tyd van Homo habilis egter in Noordwes-Kenia ontdek wat na raming 3,3 miljoen jaar oud is.[29] Homo habilis se brein was omtrent dieselfde grootte as dié van ’n sjimpansee, en hul grootste aanpassing was om op twee voete te leer loop omdat hulle op die grond gewoon het.

In die volgende miljoen jaar was daar ’n vergroting van die brein se massa in vergelyking met die liggaamsmassa, en met die aankoms van Homo erectus in die fossielrekord was daar ’n verdubbeling in die grootte van die brein. Homo erectus was die eerste hominienspesie wat Afrika verlaat het, en dié spesie het tussen 1,3 en 1,8 miljoen jaar gelede deur Afrika, Asië en Europa versprei. Een deel van Homo erectus, wat ook soms as ’n aparte spesie, Homo ergaster, geklassifiseer word, het in Afrika agtergebly en in Homo sapiens ontwikkel. Daar word geglo hierdie spesie het die eerste keer vuur en ingewikkelde gereedskap gebruik. Die eerste oorgangsfossiele tussen Homo ergaster/erectus en argaïese mense is uit Afrika, soos Homo rhodesiensis, maar oënskynlike oorgangspesies is ook al in Dmanisi, Georgië, ontdek. Hierdie afstammelinge van Afrika se Homo erectus het van sowat 500 000 jaar gelede af deur Eurasië versprei en in Homo antecessor, Homo heidelbergensis en Homo neanderthalensis ontwikkel. Die eerste fossiele van anatomies moderne mense is uit die Middel-Paleolitikum, sowat 200 000 jaar gelede, soos die Omo-oorblyfsels van Ethiopië en die fossiele van Herto, wat soms geklassifiseer word as Homo sapiens idaltu.[30] Latere fossiele van argaïese Homo sapiens van Skhul in Israel en Suid-Europa begin sowat 90 000 jaar gelede.[31]

Anatomiese aanpassings

[wysig | wysig bron]

Menslike evolusie word gekenmerk deur ’n aantal morfologiese, ontwikkelings-, fisiologiese en gedragsveranderings wat plaasgevind het sedert die splitsing tussen mense en sjimpansees. Die belangrikste van hierdie aanpassings is tweevoetigheid, ’n groter brein, verlengde swangerskappe en kinderjare en kleiner geslagsdimorfie. Die verhouding tussen al hierdie veranderings word steeds druk bespreek.[32] Ander belangrike morfologiese veranderings sluit in ’n beter greep, ’n verandering wat die eerste keer by Homo erectus voorgekom het.[33]

Tweevoetigheid is die basiese aanpassing van die hominienlyn, en dit word beskou as die belangrikste oorsaak van ’n klomp skeletveranderings wat by alle tweevoetige hominiene voorkom. Die eerste tweevoetige hominien is vermoedelik óf Sahelanthropus[34] óf Orrorin. Ardipithecus, ’n ten volle tweevoetige,[35] het eers later ontstaan. Die kneukellopers, die gorilla en sjimpansee, het min of meer in dieselfde tyd afgesplits, en óf Sahelanthropus óf Orrorin kan die mens se laaste gemeenskaplike voorsaat met dié diere wees. Die vroegste tweevoetiges het eindelik ontwikkel in die Australopithecina en later die genus Homo. Daar is verskeie teorieë vir die ontwikkelingswaarde van tweevoetigheid. Dit is moontlik dat dit ontwikkel het omdat dit die hande vry gelaat het om na kos uit te reik en dit te dra, want dit het bewegingsenergie bespaar omdat dit die spesies toegelaat het om ver te hardloop en te jag, of as ’n strategie om hipertermie te voorkom deur die oppervlak wat direk aan die son blootgestel is, te verklein.

Die menslike spesie het ’n veel groter brein ontwikkel as ander primate – so 1 330 cm3 in moderne mense, meer as twee keer dié van ’n sjimpansee of gorilla.[36] Die vergroting van die brein se massa in verhouding tot die liggaamsmassa het begin by Homo habilis, waarvan die brein teen 600 cm3 effens groter was as dié van sjimpansees. Dit het voortgeduur met Homo erectus (800 cm3 tot 1 100 cm3) en ’n maksimum bereik by die Neanderdallers (1 200 cm3 tot 1 900 cm3), selfs groter as dié van Homo sapiens (maar kleiner in verhouding tot die liggaamsmassa).[37]

Die patroon van menslike nageboortelike breingroei verskil van dié van ander ape en sorg vir langer tydperke van sosiale leerprosesse en die aanleer van tale by jong mense. Die verskille in struktuur kan egter nog belangriker wees as die verskille in grootte.[38][39][40][41] Die vergroting in volume het verskillende dele van die brein verskillend geraak – die temporale lobbe, wat sentrums vir taalprosessering bevat, het buite verhouding ontwikkel, net so die prefrontale korteks wat te doen het met ingewikkelde besluitneming en die tempering van sosiale gedrag.[36] Die vergoting van die brein se massa in verhouding tot die liggaamsmassa word verbind met ’n groter klem op vleis in die dieet,[42][43] of met die ontwikkeling van kos kook,[44] en daar is voorgestel[45] intelligensie het toegeneem uit reaksie op ’n groter nodigheid om sosiale probleme op te los namate die menslike gemeenskap ingewikkelder geraak het.

Die kleiner mate van geslagsdimorfie is veral sigbaar in die kleiner manlike oogtande in vergelyking met ander aapsoorte s’n (behalwe dié van gibbons). Nog ’n belangrike fisiologiese verandering is die afname in sigbare menslike bronstigheid. Mense is die enigste ape by wie die vroue heeljaar vrugbaar is en by wie daar geen spesiale tekens van vrugbaarheid in die liggaam is nie (soos genitale swelling tydens bronstigheid). Daar is egter steeds ’n mate van geslagsdimorfie in die verspreiding van liggaamshare en onderhuidse vet, asook in grootte (mans is sowat 25% groter as vroue). Hierdie veranderinge kan ’n teken wees van groter afparing as ’n moontlike oplossing vir die behoefte aan groter betrokkenheid van ouers vanweë die langer kinderjare van hul kroos.

Die opkoms van Homo sapiens

[wysig | wysig bron]
’n Wêreldkaart van vroeë menslike migrasies volgens mitochondriale bevolkingsgenetika (die syfers is millenniums gelede; die Noordpool is in die middel).

Teen die begin van die Laat Steentydperk (50 000 gelede) het volle moderne gedrag ontwikkel, insluitende taal, musiek en ander kultuuraspekte.[46][47] Namate die moderne mens uit Afrika getrek het, het hulle ander hominiede, soos Neanderdallers en die sogenaamde Denisova-hominiene, teengekom.

Oor die aard van die wisselwerking tussen vroeë mense en hierdie susterspesies word al lank gedebatteer: Die vraag is of mense hierdie vroeëre spesies vervang het en of hulle genoeg ooreengestem het om te verbaster. In laasgenoemde geval het vroeëre bevolkings dalk bygedra tot die genetiese materiaal van die moderne mens.[48] Onlangse studies van die menslike en Neanderdaller-genome dui op geenoordrag tussen argaïese Homo sapiens en die Neanderdallers en Denisova-hominiene.[49][50][51] In Maart 2016 is resultate gepubliseer wat daarop dui moderne mense het op verskeie geleenthede met hominiene, onder andere Neanderdallers en Denisova-hominiene, gekruisteel.[52]

Hierdie migrasie uit Afrika het na raming sowat 70 000 jaar v.C. uit Noordoos-Afrika begin. Huidige getuienis dui daarop daar was net een so ’n migrasie en dat net ’n paar honderd individue betrokke was. Verreweg die meerderheid van mense het in Afrika gebly en by ’n verskeidenheid omgewings aangepas.[53] Die moderne mens het daarna wêreldwyd versprei en vroeëre hominiene vervang – óf deur mededinging óf deur verbastering. Teen 40 000 v.C. het hulle in Eurasië en Oseanië gewoon, en minstens 14 500 jaar gelede in die Amerikas.[54][55]

Oorgang tot die beskawing

[wysig | wysig bron]
Die opkoms van landbou en die temming van diere het gelei tot stabiele menslike gemeenskappe.

Tot sowat 10 000 jaar gelede was mense jagter-versamelaars. Hulle het geleidelik ’n groot deel van die natuurlike omgewing oorheers. Hulle het oor die algemeen in klein groepe bekend as bandgemeenskappe gewoon, dikwels in grotte. Die uitvinding van landbou het aanleiding gegee tot die Neolitikum-rewolusie, toe toegang tot kosvoorraad gelei het tot die vorming van permanente menslike gemeenskappe, die temming van diere en die gebruik van metaalgereedskap – vir die eerste keer in die geskiedenis. Landbou het handel en samewerking aangemoedig, en het gelei tot komplekser gemeenskappe.

Die vroeë gemeenskappe van Mesopotamië, Egipte, Indië, China, die Maja, Griekeland en Rome was van die eerstes van die beskawing.[56][57][58] In die laat Middeleeue en vroeë moderne tyd het rewolusionêre idees en tegnologieë ontstaan. Oor die volgende 500 jaar het verkenningstogte en Europese kolonialisme groot dele van die wêreld onder Europese beheer geplaas, en dit het gelei tot latere onafhanklikheidstryde.

Die idee van ’n moderne wêreld wat onderskei kan word van ’n antieke wêreld is geskoei op ’n vinnige vooruitgang in ’n kort tydperk op baie gebiede. Dit het tot nuwe teorieë gelei soos evolusie en psigoanalise, wat die mens se idee van homself verander het. Die Wetenskaplike, Tegnologiese en Nywerheidsrewolusie tot in die 19de eeu het onafhanklike ontdekkings tot gevolg gehad soos beeldtegnologie, vervoerinnovasies soos die motor en vliegtuig, en energie-ontwikkeling soos steenkool en elektrisiteit.[59] Dit gaan hand aan hand met bevolkingsgroei[60] en ’n langer lewensverwagting. Die wêreldbevolking het in die 19de en 20ste eeu talle kere geweldig toegeneem – byna 10% van die 100 miljard mense wat al geleef het, het in die laaste eeu geleef.[61]

Met die aanbreek van die inligtingseeu aan die einde van die 20ste eeu het die moderne mens geleef in ’n wêreld wat toenemend geglobaliseer geraak het. In 2010 kon byna 2 miljard mense deur die internet met mekaar kommunikeer,[62] en 3,3 miljard met selfone.[63] Die menslike beskawing het egter ook gelei tot die vernietiging van die omgewing, en besoedeling het grootliks bygedra tot die massuitwissing van ander lewensvorme (die Holoseen-uitwissing),[64] wat in die toekoms verder versnel kan word deur aardverwarming.[65]

Habitat en bevolking

[wysig | wysig bron]
Die Aarde soos in 2016 uit die ruimte gesien, wys in hoe ’n mate die mens die planeet bewoon. Die helder dele is die digs bevolkte gebiede en dié wat finansieel in staat is om dit te verlig.
Tokio, die wêreld se grootste metropolitaanse gebied, is ’n voorbeeld van ’n massanedersetting bekend as ’n stad.

Vroeë menslike nedersettings was afhanklik van die nabyheid aan water en, na gelang van die leefstyl, ander natuurlike bronne vir kos soos gebiede met baie diere wat gejag kon word of bewerkbare grond waar gewasse geplant en diere aangehou kon word. Mense het ’n besondere vermoë om hul habitat aan te pas deur middel van tegnologie, met byvoorbeeld besproeiing, stedelike beplanning, bouwerk, vervoer, kosvervaardiging en ontbossing, maar menslike nedersettings bly kwesbaar vir natuurrampe.[66] Doelbewuste habitatsveranderings word gewoonlik aangebring met die oog op materiële rykdom, om ’n aangenamer temperatuur te verseker, die hoeveelheid kos te vermeerder, estetika te verbeter of om toegang tot bronne en ander nedersettings te vergemaklik. Met die toename van grootskaalse handels- en vervoerinfrastrukture het die nabyheid aan sulke bronne onnodig geraak, en op baie plekke is dit nie meer ’n dryfkrag agter die groei of verval van ’n bevolking nie.

Danksy tegnologie kan die mens ses van die aarde se sewe kontinente bewoon en by feitlik alle klimate aanpas. Die mens is egter nie eweredig oor die aarde versprei nie; sommige dele is dig bevolk en ander soos Antarktika is feitlik onbewoon.[67][68] In die laaste eeu het die mens Antarktika, onderwateromgewings en die ruimte verken, maar grootskaalse kolonisasie van dié omgewings is nog nie haalbaar nie. Met ’n bevolking van oor die 7 miljard is mense van die volopste van die groot soogdiere. Die meeste mense (61%) woon in Asië. Die ander woon in die Amerikas (14%), Afrika (14%), Europa (11%) en Oseanië (0,5%).[69]

Die bewoning van geslote ekologiese stelsels in ongenaakbare omgewings, soos Antarktika en die buitenste ruim, is duur, kort en beperk tot wetenskaplike, nywerheids- of militêre ekpedisies. Die lewe in die ruimte is steeds sporadies, met nie meer as 13 mense op ’n gegewe tydstip in die ruimte nie.[70] Tussen 1969 en 1972 het twee mense op ’n slag vir kort rukkies op die maan deurgebring. Tot dusver het die mens nog geen ander hemelliggaam besoek nie, hoewel daar ’n aaneenlopende menslike teenwoordigheid in die ruimte is sedert die lansering van die aanvanklike bemanning van die Internasionale Ruimtestasie op 31 Oktober 2000.[71] Mensgemaakte voorwerpe het wel al ander hemelliggame besoek.[72][73][74]

Sedert 1800 het die wêreldbevolking toegeneem van ’n miljard[75] tot oor die 7 miljard.[76] In 2004 het sowat 2,5 miljard uit 6,3 miljard mense (39,7%) in stedelike gebiede gewoon; in Februarie 2008 het die VN geraam die helfte van die wêreld se bevolking sou teen die einde van die jaar in stede woon.[77]

Mense in stede se probleme sluit in verskeie vorme van besoedeling en misdaad,[78] veral in die middestede en voorstedelike krotbuurte. Beide die algehele bevolking en die deel wat in stede woon, sal na verwagting in die komende dekades aansienlik styg.[79]

Mense het ’n drastiese invloed op die omgewing. Hulle is aan die bopunt van die voedselketting, en ander diere maak selde op hulle jag.[80] Die mens is waarskynlik die hoofoorsaak van globale klimaatsverandering weens grondontwikkeling, die verbranding van fossielbrandstof en besoedeling.[81] As dit teen die huidige tempo voortduur, word voorspel klimaatsverandering sal in die volgende eeu die helfte van die plant- en dierspesies uitwis.[82][83]

Biologie

[wysig | wysig bron]

Anatomie en fisiologie

[wysig | wysig bron]
LINKS BO: Die vooraansig van ’n vrou en man, met basiese eienskappe. REGS BO: Vitruviaanse Mens. Leonardo da Vinci se voorstelling word dikwels gebruik as ’n simbool van die simmetrie van die menslike liggaam en, deur uitbreiding, van die hele heelal.

Die meeste aspekte van die menslike fisiologie stem ooreen met dié van diere. Die menslike liggaam bestaan uit die bene, torso, arms, nek en kop. ’n Volwasse liggaam het sowat 100 biljoen (1014) selle. Die belangrikste liggaamstelsels is die senuwee-, kardiovaskulêre, asemhaling-, spysvertering-, endokriene, immuun-, bedekking-, limf-, spier-skelet-, voortplanting- en urienstelsel.[84][85]

Mense het, nes die meeste ander ape, nie ’n uitwendige stert nie en behoort tot verskeie bloedgroepe, hulle het opponeerbare duime en geslagsdimorfie. Die klein anatomiese verskil tussen die mens en die sjimpansee is eersgenoemde se tweevoetigheid. Een belangrike verskil is dat mense vinniger en akkurater kan gooi as ander diere. Mense is ook van die beste langafstandnaellopers in die diereryk, maar stadiger oor kort afstande.[86][87] Mense se minder digte liggaamshare en produktiewer sweetkliere help hitte-uitputting voorkom terwyl hulle oor langer afstande hardloop.[88]

Vanweë tweevoetigheid het vroue nouer geboortekanale. Die bou van die menslike bekken en die tone verskil van ander diere s’n. ’n Gevolg is dat kraming moeiliker en gevaarliker is as by die meeste soogdiere, veral as die groot kop van menslike babas in ag geneem word. Dit beteken die menslike baba moet in die geboortekanaal omdraai, iets wat nie by ander soogdiere voorkom nie, en daarom is die mens die enigste spesie waar die vrou hulp van ander nodig het om die risiko van geboorteskenking te verklein. As deel van ’n evolusieproses word menslike babas minder ontwikkeld en kwesbaarder gebore. Sjimpanseebabas is kognitief meer ontwikkel as mensebabas tot met die ouderdom van ses maande, wanneer die vinnige ontwikkeling van die menslike brein dié van sjimpansees verbysteek. Vroue gaan ook deur ’n menopouse en word onvrugbaar dekades voor die einde van hul leeftyd. Alle ander aapspesies kan tot met hul dood die lewe skenk. Menopouse het waarskynlik ontwikkel omdat dit ’n evolusionêre voordeel vir kinders inhou (’n langer versorgingstyd).[87]

Benewens tweevoetigheid verskil mense van sjimpansees hoofsaaklik wat betref reuk, gehoor, die vertering van proteïene, breingrootte en die vermoë om taal te gebruik. Die menslike brein is omtrent drie keer so groot soos dié van sjimpansees. Die menslike brein is ook baie groter in verhouding tot die liggaam en die mens het ’n veel beter ontwikkelde breinskors, met meer neurone. Die mens se vermoëns is merkwaardig in vergelyking met dié van ander ape. Sy vermoë om te praat is uniek onder primate. Mense kan nuwe en ingewikkelde idees vorm en tegnologie ontwikkel, iets wat geen presedent het onder ander organismes op aarde nie.[87]

Mans is sowat 172 cm lank en vroue sowat 158 cm. Mense kan in hul middeljare korter word, maar dit gebeur gewoonlik eers op ’n bejaarde ouderdom.[89] Deur die geskiedenis het die mens oor die algemeen langer geword, waarskynlik vanweë beter voeding, gesondheidsorg en lewensomstandighede.[90] Die gemiddelde massa van vroue is 54-64 kg en van mans 70-83 kg.[91][92] Nes met baie ander toestande, word gewig en liggaamstipe beïnvloed deur beide genetika en die omgewing, en verskil dit grootliks tussen individue (soos oorgewig).[93][94]

Dit lyk of mense amper geen hare het nie in vergelyking met ander primate; daar is hoofsaaklik hare op die kop, onder die arms en om die geslagsdele. Die gemiddelde mens het egter meer haarsakkies aan sy liggaam as die gemiddelde sjimpansee. Die grootste verskil is dat die mens se hare korter en dunner is en minder pigment bevat, en dit is dus moeiliker om te sien.[95] Die mens het omtrent 2 miljoen sweetkliere wat oor sy hele liggaam versprei is – baie meer as die sjimpansee, wat min sweetkliere het wat hoofsaaklik aan die palm van die hand en aan die voetsole voorkom.[96]

Die mens het ’n korter verhemelte en kleiner tande as ander primate. Hulle is die enigste primate wat kort, redelik gelyk slagtande het. Mense se tande sit gewoonlik teenmekaar en gate wat op ’n jong ouderdom ontstaan vanweë tande wat wissel, word gou gevul. Mense verloor algaande hul verstandtande; party mense het geen verstandtande nie vanweë oorerflikheid.[97]

Genetika

[wysig | wysig bron]
’n Grafiese voorstelling van die standaard- menslike kariotipe, insluitende beide die manlike (XY) en vroulike (XX) geslagschromosome.

Soos alle soogdiere, is die mens ’n diploïede, eukariotiese spesie. Elke liggaamsel het twee stelle van 23 chromosome, een stel van elke ouer. Gamete het net een stel chromosome, wat ’n mengsel van die ouerstelle is. Onder die 23 paar chromosome is daar 22 paar outosome (wat oorerflike eienskappe bepaal) en een paar geslagschromosome. Nes ander soogdiere het mense ’n XY-geslagsbepalingstelsel: Vroue het die geslagschromosome XX en mans XY.[98]

Die volgorde van een menslike genoom is in 2003 ten volle bepaal en tans word probeer om ’n monster van die genetiese diversiteit van die spesie te verkry. Mense het na raming sowat 22 000 gene.[99] Die verskille in menslike DNS is baie klein in vergelyking met ander spesies; dit dui op ’n moontlike bevolkingsbottelnek in die laat Pleistoseen (sowat 100 000 jaar gelede), toe die menslike bevolking tot ’n klein getal teelpare verminder is.[100][101] Nukleotieddiversiteit is gebaseer op enkele mutasies bekend as enkelnukleotiedpolimorfismes (SNP's). Die nukleotieddiversiteit tussen mense is sowat 0,1%; dit is een verskil per duisend basispare.[102][103] ’n Verskil van een in duisend nukleotiede tussen twee mense wat lukraak gekies is, kom neer op sowat 3 miljoen nukleotiedverskille, want die menslike genoom het sowat 3 miljard nukleotiede. Die meeste van hierdie SNP's is neutraal, maar sowat 3% tot 5% is funksioneel en beïnvloed fenotipiese verskille tussen mense deur allele.

Deur die dele van die genoom wat nie onder natuurlike seleksie is nie en dus mutasies teen ’n redelik bestendige tempo versamel, met mekaar te vergelyk is dit moontlik om ’n genetiese boom saam te stel wat die hele menslike spesie omvat sedert die laaste gemeenskaplike voorsaat. Elke keer wanneer ’n sekere mutasie (SNP) in ’n individu voorkom en na sy afstammelinge oorgedra word, word ’n haplogroep gevorm wat al die afstammelinge van die individu insluit wat ook daardie mutasie sal hê. Deur mitochondriale DNS, wat net van die ma geërf word, te vergelyk het genetici tot die gevolgtrekking gekom die laaste gemeenskaplike vroulike voorouer wie se genetiese merker in alle moderne mense aangetref word, die sogenaamde mitochondriale Eva, moes tussen sowat 90 000 en 200 000 jaar gelede gelewe het.[104][105][106]

Lewensiklus

[wysig | wysig bron]
’n Fetus in die baarmoeder. Skets deur Leonardo da Vinci.
’n Seun en meisie voor puberteit.
’n Adolessente man en vrou.
’n Volwasse man en vrou.
’n Bejaarde man en vrou.

Nes by ander soogdiere, vind menslike voortplanting plaas as interne bevrugting deur middel van seksuele omgang. Tydens dié proses plaas die man sy stywe penis in die vrou se vagina en ejakuleer semen, wat sperma bevat. Die sperma beweeg deur die vagina en serviks tot in die baarmoeder vir die bevrugting van die eiersel. Dié ontwikkel van ’n sigoot tot ’n embrio en dan tot ’n fetus. Sowat 38 weke ná bevrugting word die fetus as volgroeide baba gebore, gewoonlik vaginaal, en haal die nuwe organisme vir die eerste keer onafhanklik asem.

In vergelyking met ander soortgelyke spesies is die geboorte lank en pynlik. Dit kan tot 24 uur duur en tot die dood van die ma, kind of albei lei. Dit is veral weens die relatief groot kop van die fetus en die vrou se relatief nou bekken.[107][108] Die kans op ’n suksesvolle geboorte het in die 20ste eeu aansienlik in ryker lande toegeneem danksy die ontwikkeling van die mediese tegnologie. In ontwikkelende lande bly die gevare groot, met sterftegevalle van ma's wat tot 100 so groot is as in ontwikkelde lande. [109]

In ontwikkelde lande is babas gewoonlik tussen 50 en 60 cm lank by geboorte en weeg hulle tussen 3 en 4 kg.[110] ’n Laer gewig is egter algemeen in ontwikkelende lande en dra by tot die hoë voorkoms van kindersterftes in dié gebiede.[111] ’n Mens is hulpeloos by geboorte en hou ’n paar jaar lank aan groei, gewoonlik totdat hulle op 12 tot 15 jaar seksuele rypheid bereik. Vroue hou aan ontwikkel tot op omtrent 18 en mans tot omtrent 21.

Die menslike lewe kan verdeel word in ’n paar fases: die babajare, kinderjare, adolessensie, jong volwassenheid, volwassenheid en bejaardheid. Die duur van die fases verskil van kultuur tot kultuur en van tyd tot tyd. In vergelyking met ander primate ondervind die mens ’n tydperk van ongewoon vinnige groei tydens adolessensie, wanneer die liggaamsgrootte met sowat 25% toeneem. Sjimpansees groei byvoorbeeld net 14%, sonder ’n tydperk van vinnige groei.[112] Die rede vir die tydperk van vinnige groei by mense is waarskynlik om die kind fisiek klein te hou todat hy sielkundig ryp is. Mense is een van die min spesies by wie menopouse voorkom. Daar is voorgestel die menopouse vergroot die vrou se algemene voortplantingsukses deur haar meer tyd te gee om aan haar bestaande kinders te bestee en ook aan haar kleinkinders, in plaas daarvan om nog kinders te hê wanneer sy bejaard is.[113][114]

Getuiegebaseerde studies dui aan die lewensduur van ’n individu hang van twee faktore af: genetika en leefstylkeuses.[115] Om verskeie redes, insluitende biologiese/genetiese redes,[116] lewe vroue gemiddeld vier jaar langer as mans – in 2013 was die wêreldwye lewensverwagting van ’n meisie by geboorte 70,2 jaar in vergelyking met die 66,1 jaar vir ’n seun.[117] Daar is aansienlike geografiese variasies in menslike lewensverwagting, wat veral te doen het met ekonomiese ontwikkeling. Die lewensverwagting in Hongkong is byvoorbeeld 84,8 jaar vir meisies en 78,9 vir seuns. In eSwatini, hoofsaaklik weens vigs, is dit 31,3 jaar vir albei geslagte.[118] Terwyl een uit vyf Europeërs 60 jaar of ouer is, is een uit 20 Afrikane 60 of ouer.[119] Die getal mense ouer as 100 jaar is in 2002 deur die VN op 210 000 geraam.[120] Minstens een mens, Jeanne Calment, het 122 jaar oud geword.[121] Aanspraak is al gemaak op hoër ouderdomme, maar dit is onbevestig.

Dieet

[wysig | wysig bron]
Mense maak kos in Bali, Indonesië.

Mense is omnivore, wat ’n verskeidenheid plant- en diermateriaal kan verorber.[122][123] Mensegroepe het ’n groot verskeidenheid diëte na gelang van beskikbare voedselbronne in ’n streek of kultuur- en godsdiensnorme – van uitsluitlik plante tot hoofsaaklik diere. In sommige gevalle kan dieetbeperkings lei tot siektes weens tekorte; stabiele groepe het egter aangepas by baie dieetpatrone.[124] Kos speel ’n groot rol in die menslike kultuur.

Tot met die ontwikkeling van landbou sowat 10 000 jaar gelede, het Homo sapiens ’n jag-en-versamel-metode gebruik as die enigste manier van kosversameling. Hulle het kosse soos vrugte, grane, sampioene en inseklarwes gekombineer met wild, wat gejag moes word.[125] Daar word gemeen mense gebruik vuur om kos te berei sedert die tyd van Homo erectus.[126] Die ontwikkeling van landbou[127] het hul dieet aansienlik verander. Dit het ook gelei tot groter bevolkings, die ontwikkeling van stede en die verspreiding van aansteeklike siektes weens groter bevolkingsdigthede.

Mense kan oor die algemeen van twee tot agt weke lank sonder kos oorleef, na gelang van hoeveel vet in die liggaam opgegaar is. Oorlewing sonder water is gewoonlik beperk tot drie tot vier dae. Sowat 36 miljoen mense sterf elke jaar aan oorsake wat direk of indirek met verhongering te doen het.[128] In sommige streke is wanvoeding onder kinders algemeen,[129] terwyl vetsug in ander dele van die wêreld vinnig toeneem. Meer as ’n miljard mense wêreldwyd is vetsugtig.[130]

Biologiese variasie

[wysig | wysig bron]
Mense in warm klimaatstreke is dikwels skraal en het ’n donker vel, soos hierdie Masai-mans in Kenia.
Mense in koue streke het dikwels ’n ligter vel, soos hierdie Inuïet-vroue van Kanada.

Geen twee mense – nie eens ’n identiese tweeling – is geneties identies nie. Gene en die omgewing beïnvloed menslike biologiese variasie, van sigbare eienskappe tot vatbaarheid vir siektes tot geestelike vermoëns. Die presiese invloed van gene en die omgewing op sekere eienskappe word nie deeglik verstaan nie.[131][132]

Die meeste huidige genetiese en argeologiese studies ondersteun die teorie dat Oos-Afrika die plek van oorsprong van alle moderne mense is,[133] en dat die eerste migrasies 60 000 jaar gelede plaasgevind het. In vergelyking met die groot ape is die menslike geenvolgorde merkwaardig homogeen – selfs onder Afrika-bevolkings.[134] Die genetiese ooreenkoms tussen twee individue is oor die algemeen 99,9%.[135][136] Daar is sowat twee tot drie keer groter genetiese diversiteit in die wilde sjimpanseebevolkings as in die hele menslike geenpoel.[137][138][139]

Die menslike liggaam se vermoë om by verskillende soorte omgewingstres aan te pas is merkwaardig, en dit laat mense toe om by ’n groot verskeidenheid temperature, humiditeite en hoogtes te woon. As gevolg hiervan is die mens ’n kosmopolitiese spesie wat in feitlik alle wêreldstreke voorkom, insluitende tropiese reënwoude, woestyne, arktiese streke en dig bevolkte stede. Die meeste ander spesies is beperk tot ’n paar geografiese gebiede vanweë ’n beperkte mate van aanpasbaarheid.[140]

Daar is biologiese variasie in die menslike spesie – met verskille in bloedgroepe, breingroottes, oog- en haarkleur, lengte, liggaamsbou en velkleur. Menslike liggaamstipes varieer aansienlik. Die tipiese lengte van ’n volwassene is tussen 1,4 en 1,9 m, hoewel dit aansienlik verskil na gelang van onder meer geslag en etniese oorsprong.[141][142] Liggaamsgrootte hang grootliks af van gene en word ook aansienlik deur omgewingsfaktore soos dieet, oefening en slaappatrone beïnvloed, veral tydens die kinderjare.

Volwassenes se lengte volg wat geslag en etniese groep betref min of meer dieselfde patroon. Die aspekte van genetiese variasie wat ’n aanduiding van evolusionêre geskiedenis gee of wat ter sake vir mediese navorsing is, is in die besonder bestudeer. Die gene wat volwassenes byvoorbeeld in staat stel om laktose te verteer, is volop in bevolkings met ’n lang geskiedenis van beesboerdery, en dit dui daarop dat natuurlike seleksie voorkeur aan daardie geen gegee het in bevolkings wat van koeimelk afhanklik is. Sommige oorerflike siektes soos sekelsel-anemie kom dikwels voor in bevolkings waar malaria deur die geskiedenis endemies was – daar word geglo dieselfde gene gee groter weerstand teen malaria aan die mense wat draers van die geen is sonder dat hulle siek word.

Net so is mense wat ’n lang tyd in spesifieke klimate gwoon het, soos arktiese, tropiese of hoë streke, geneig om spesifieke fenotipes te ontwikkel het wat voordelig is vir die bewaring van energie in daardie omgewings – kort, stewige liggame in koue streke; lang, lenige liggaamsbou in warm streke en ’n groot longkapasiteit in hoë streke. Net so verskil velkleur klinies, met donkerder velkleure om die ewenaar – waar die bykomende beskerming teen die son se ultravioletstrale vermoedelik ’n evolusionêre voordeel verskaf – en ligter velkleure nader aan die pole.[143][144][145][146]

Die kleur van die menslike vel en hare word bepaal deur die teenwoordigheid van pigment wat melanien genoem word. Velkleur kan wissel van donkerbruin tot ligperske, of feitlik wit of kleurloos.[139] Haarkleur wissel van wit tot rooi tot blond tot bruin tot swart, waarvan laasgenoemde die algemeenste is.[147] Haarkleur hang af van die hoeveelheid melanien (’n doeltreffende sonblokpigment) in die vel en hare. Haarmelanien-konsentrate neem met die ouderdom af en dit gee aanleiding tot grys of selfs wit hare.

Die meeste navorsers glo velverdonkering is ’n aanpassing wat ontwikkel het om mense teen die son se ultravioletstrale te beskerm, want dit help om foliensuur te balanseer wat deur ultravioletstrale vernietig word. Ligte velpigmentasie beskerm mense teen die uitputting van vitamien D, wat deur sonlig geproduseer word.[148]

Struktuur van variasie

[wysig | wysig bron]
’n Libiër, Nubiër, Siriër en Egitenaar. Tekening deur ’n onbekende kunstenaar na aanleiding van ’n muurskildering in die tombe van Seti I.
’n Yanomami-vrou en -kind van Brasilië.
’n Bejaarde man speel skaak in Parys.

Binne die menslike spesie kom die grootste mate van genetiese variasie tussen mans en vroue voor. Terwyl die nukleotied- genetiese variasie tussen mense van dieselfde geslag wêreldwyd nie groter as 0,1% is nie, is die genetiese verskil tussen mans en vroue tussen 1% en 2%. Dit is amper dieselfde as die genetiese verskil tussen mans en sjimpanseemannetjies, en tussen vroue en sjimpanseewyfies. Die genetiese verskil tussen die geslagte gee aanleiding tot anatomiese, hormonale, neurale en fisiologiese verskille tussen hulle, hoewel die presiese omvang en aard van sosiale en omgewingsinvloede op die geslagte nie heeltemal verstaan word nie. Mans is oor die algemeen 15% swaarder en 15 cm langer as vroue. Daar is ’n verskil tussen liggaamstipes, organe en liggaamstelsels, hormoonvlakke, sintuie en spiermassa tussen mans en vroue. Daar is ’n verskil van gemiddeld 40-50% in die krag in die bolyf en 20-30% in die onderlyf. Vroue het gewoonlik ’n groter hoeveelheid liggaamsvet as mans. Hulle het ligter velle as mans van dieselfde bevolking; dit is al toegeskryf aan ’n groter behoefte aan vitamien D in vroue tydens swangerskap en borsvoeding. Omdat daar chromosomale verskille tussen die geslagte is, raak sekere toestande wat met óf die X- óf die Y-chromosoom verband hou, net vroue of net mans.

Ander verskille hou nie verband met die geslagschromosome nie. Mans se stem is gewoonlik ’n oktaaf dieper as vroue s’n. Vroue het ’n langer lewensverwagting in feitlik elke bevolking in die wêreld.[149][150][151][152][153]

Mans het gewoonlik groter lugpype en vertakkende brongi, met ’n 30% groter longvolume per eenheid liggaamsmassa. Hulle het groter harte, 10% meer rooibloedselle en meer hemoglobien, en het dus ’n groter suurstofdraende kapasiteit. Hulle het ook hoër bloedstollingsfaktore (vitamien K, protrombien en bloedplaatjies). Dit lei daartoe dat wonde vinniger genees en tot ’n hoër toleransie vir periferale pyn.[154] Vroue het gewoonlik meer witbloedselle (geberg en sirkulerend), meer korrelselle en B- en T-limfselle. Hulle vervaardig meer teenliggaampies teen ’n vinniger tempo. Hulle kry dus minder aansteeklike siektes en kry dit vir korter tydperke.[154]

Volgens Daly en Wilson "verskil die mensgeslagte meer as by monogame soogdiere, maar minder as by uiters poligame soogdiere".[155] Maar aangesien geslagsdimorfie in die mens se naaste verwante baie groter is as by die mens, moet tot die gevolgtrekking gekom word geslagsdimorfie in die menslike klade neem af, moontlik vanweë minder mededingende paringsmetodes. Een voorgestelde verduideliking is dat menslike seksualiteit meer soortgelyk aan dié van sy nabye verwant die bonobo ontwikkel – dié toon ’n soortgelyke geslagsdimorfie, het meer as een seksmaat en gebruik ontspanningseks om sosiale bande te vestig en aggressie te verminder.[156]

Mense van dieselfde geslag is geneties 99,9% identies. Daar is ’n uiters klein variasie tussen geografiese bevolkings; die grootste variasie kom voor op ’n persoonlike vlak binne plaaslike bevolkings.[139][157][158] Van die 0,1% menslike genetiese differensiasie kom 85% voor in enige plaaslike bevolking, hetsy Italianers, Koreane of Koerde.[139][136][159][160] Twee lukraak gekose Koreane kan geneties in dieselfde mate verskil as ’n Koreaan en ’n Italianer.

Huidige genetiese navorsing dui aan die grootste genetiese verskille kom voor in mense in Afrika.[161] Die genetiese struktuur van Afrikane is teruggespeur na 14 voorouergroepe. Hoe verder bevolkings van Afrika af is, hoe minder verskil hulle geneties; dit is vermoedelik vanweë bottelnekke tydens menslike migrasies.[162][163] Omdat mense die langste in Afrika gewoon het, het ’n groter diversiteit in dié bevolkings ontstaan. Omdat net ’n klein deel van Afrika se bevolking uit die kontinent migreer het, het hulle net ’n deel van die oorspronklike Afrika- genetiese variëteit met hulle saamgeneem. Afrika-bevolkings het genetiese allele wat nêrens anders in die wêreld aangetref word nie, maar alle allele wat buite Afrika aangetref word, kom ook in Afrika voor.[139]

Aanpasbaarheid onder mense verskil beide van persoon tot persoon en van bevolking tot bevolking. Die kliniese geografiese genetiese variasie word verder gekompliseer deur migrasie en die vermenging van bevolkings sedert prehistoriese tye.[139][164][165]

Menslike variasie is hoogs nie-ooreenstemmend: Die meeste gene word nie saam oorgeërf nie. Vel- en haarkleur hou nie verband met lengte, gewig of atletiese vermoëns nie. Mense met donker velle in Afrika, Australië en Suid-Asië is nie naby verwant aan mekaar nie.[166] Pigmeë in Suidoos-Asië het soortgelyke fisieke eienskappe as dié in Afrika: kort lywe, donker velle en krulhare. Hulle is egter geneties nie naby verwant nie.[167]

Psigologie

[wysig | wysig bron]
’n Mens se brein.

Die menslike brein, die fokuspunt van die sentrale senuweestelsel, beheer die perifere senuweestelsel. Benewens die beheer van die "laer", onwillekeurige of hoofsaaklik outonome aktiwiteite soos asemhaling en vertering, is dit ook die ligging van "hoër" funksies soos gedagtes, redenasie, bewussyn en abstrakte denke.[168] Hierdie kognitiewe prosesse word saam met die gedragsgevolge daarvan in psigologie bestudeer.

Daar word geglo die menslike brein is oor die algemeen "intelligenter" as dié van enige ander bekende spesie. Terwyl ander spesies strukture kan skep en eenvoudige gereedskap kan gebruik – meestal deur middel van instink en nabootsing – is die menslike tegnologie veel ingewikkelder, en ontwikkel en verbeter dit algaande.

Slaap en droom

[wysig | wysig bron]

Mense is gewoonlik bedags bedrywig. Die algemene slaapbehoefte is tussen sewe en nege uur per dag vir ’n volwassene en tussen nege en tien uur vir ’n kind; ouer mense slaap gewoonlik tussen ses en sewe uur. Hoewel baie mense minder slaap, kan te min slaap negatiewe gesondheidsgevolge hê. Net vier uur slaap per dag kan veranderings in die fisiologiese en geestelike toestand hê, insluitende ’n swakker geheue, moegheid, aggressie en liggaamlike ongemak.[169] Tydens slaap droom mense. Dan ervaar hulle sintuiglike beelde en klanke in ’n volgorde wat hulle gewoonlik ervaar as ’n skynbare deelnemer eerder as ’n waarnemer. Droom word deur die pons gestimuleer en vind meestal plaas tydens die vinnige-oogbewegingsfase, of REM-fase, van slaap.

Bewustheid en gedagtes

[wysig | wysig bron]

Mense is een van net ’n paar spesies wat voldoende selfbewustheid het om hulself in ’n spieël te herken.[170] Op 18 maande is die meeste kinders al bewus daarvan dat die beeld in ’n spieël nie iemand anders is nie.[171]

Die menslike brein neem die eksterne wêreld waar deur middel van die sintuie, en elke individu word grootliks deur sy ondervindings beïnvloed, en dit lei tot subjektiewe menings. Die mens beskik oor ’n verstand, en dit sluit in eienskappe soos selfbewustheid, gevoel, wysheid en die vermoë om die verhoudings tussen homself en sy omgewing waar te neem. Oor die omvang waartoe die verstand die buitewêreld ondervind, word gedebatteer, asook die definisies en geldigheid van baie van die terme wat hier bo gebruik is.

Die fisieke aspekte van die verstand en brein, en daardeur ook die senuweestelsel, word bestudeer in neurologie, die gedragswetenskapdeel van psigologie, en ’n soms losweg gedefinieerde gebied tussenin, psigiatrie, wat ondersoek instel na geestesiektes en gedragsafwykings. Psigologie verwys nie noodwendig na die brein of senuweestelsel nie, en kan ook in terme van fenomenologiese of inligtingsverwerkingsteorieë van die verstand beskou word. ’n Begrip van breinfunksies word egter al hoe meer deel gemaak van psigologiese teorie en praktyk, veral in velde soos kunsmatige intelligensie, neuropsigologie en kognitiewe neurowetenskap.

Die aard van denke is die kern van psigologie en verwante velde. Kognitiewe psigologie bestudeer bewussyn, die geestelike prosesse agter gedrag. Dit gebruik inligtingsverwerking as ’n raamwerk om die verstand te verstaan. Waarneming, die leerproses, probleemoplossing, geheue, aandag, taal en emosie is ook goed bestudeerde velde. Ontwikkelingspsigologie fokus in ’n groot mate op die ontwikkeling van die menslike verstand deur sy lewe en probeer verstaan hoe mense dinge waarneem, verstaan en hoe hulle optree, en hoe hierdie prosesse met die ouderdom verander. Psigoloë het intelligensietoetse en die begrip IK ontwikkel om mense se relatiewe intelligensie te beoordeel en die verspreiding daarvan te bestudeer.

Motivering en emosie

[wysig | wysig bron]
Illustrasie van verdriet uit Charles Darwin se boek The Expression of the Emotions in Man and Animals.

Motivering is die dryfkrag van begeerte agter al die mens se doelbewuste aksies. Motivering is gebaseer op emosie – spesifiek op die soeke na bevrediging (positiewe emosionele ondervindings) en die vermyding van konflik. "Positief" en "negatief" word bepaal deur die toestand van die individu se brein, wat deur sosiale norme beïnvloed kan wees. Iemand kan homself beseer of geweld pleeg omdat sy brein gekondisioneer is om ’n positiewe reaksie op hierdie aksies te hê. Motivering is belangrik omdat dit betrokke is by die uitvoering van alle aangeleerde prosesse. In psigologie word konflikvermyding en die libido as primêre motiverings beskou. In die ekonomie word motivering dikwels beskou as geskoei op aansporing; dit kan finansieel, moreel of dwingend wees. Godsdienste stel gewoonlik goddelike of duiwelse invloede voorop.

Emosionele ondervindings wat as aangenaam waargeneem word, soos liefde, bewondering of vreugde, staan teenoor dié wat as onaangenaam ervaar word, soos haat, afguns of verdriet. ’n Onderskeid word dikwels gemaak tussen emosies wat sosiaal aangeleer is en dié wat op oorlewing geskoei is en as aangebore beskou word. In sommige kulture word emosie verbind met fisieke gesondheid en word dit nie as iets afsonderliks beskou nie. Die Stoïsyne het geglo oormatige emosie is skadelik, terwyl sommige Soefistiese opvoeders gevoel het sekere ekstreme emosies kan ’n volmaaktheid teweegbring, iets wat dikwels ekstase genoem word.

Seksualiteit en liefde

[wysig | wysig bron]
Menslike ouers sorg tot lank ná hul kinders se geboorte vir hulle.

Vir mense het seksualiteit belangrike sosiale funksies: Benewens vir voortplanting, skep dit fisieke intimiteit, bande en hiërargieë onder individue. Die geslagsdrang, of libido, word beskou as ’n liggaamlike behoefte wat dikwels gepaardgaan met sterk emosies soos liefde, ekstase en jaloesie. Seksualiteit in die menslike spesie word weerspieël deur ’n aantal fisieke eienskappe, waaronder verborge ovulasie, die ontwikkeling van ’n eksterne skrotum en (onder ape) ’n relatief groot penis wat dui op spermmededinging, die afwesigheid van ’n penisbeen, permanente sekondêre seksuele eienskappe en die vorming van pare wat gebaseer is op seksuele aantrekkingskrag as ’n algemene sosiale struktuur. Anders as ander primate wat gewoonlik wys hulle is bronstig, het vroue geen sigbare tekens van ovulasie nie en ondervind hulle seksuele begeerte buite die tydperke waarin hulle vrugbaar is. Dit wys daarop dat menslike seksualiteit ’n lang evolusiegeskiedenis het.[172]

Die mens se reaksie op seksuele begeerte word gewoonlik beïnvloed deur sosiale norme. Beperkings word dikwels bepaal dur godsdiens of sosiale gebruike. Die beroemde navorser Sigmund Freud het geglo die mens word veelvormig pervers gebore, wat beteken verskeie voorwerpe kan ’n bron van plesier wees. Volgens hom gaan die mens ná geboorte deur vyf fases van psigoseksuele ontwikkeling, en hy kan op enige fase fikseer vanweë verskeie traumas tydens die proses. Vir Alfred Kinsey, nog ’n invloedryke seksnavorser, kan ’n mens op enige plek op ’n skaal van seksuele oriëntasie lê en net ’n klein minderheid van mense is ten volle heteroseksueel of homoseksueel.[173] Onlangse neorologiese en genetiese studies dui daarop die mens kan met ontvanklikheid vir verskeie seksuele neigings gebore word.[174]

Gedrag

[wysig | wysig bron]
Statistieke: menslike gemeenskap
Wêreld- bevolking[11] 7,6 biljoen
Bevolkings- digtheid[11][117] 15/km2 volgens totale gebied

51/km2 volgens grondgebied

Wêreld se grootste stede[175] Tokio, Delhi, Sjanghai, Mumbai, São Paulo, Beijing, Meksikostad, Osaka, Kaïro, New York-Newark, Dhaka, Karatsji, Buenos Aires, Kolkata, Istanboel, Chongqing, Lagos, Manila, Guangzhou, Rio de Janeiro, Los Angeles-Long Beach-Santa Ana, Moskou, Kinshasa, Tianjin, Parys, Shenzhen, Djakarta, Bangalore, Londen, Chennai, Lima
Mees gesproke plaaslike tale[176] Chinees, Spaans, Engels, Hindi, Arabies, Portugees, Bengaals, Russies, Japannees, Javaans, Duits, Pandjabi, Telugu, Marathi, Tamil, Frans, Viëtnamees, Koreaans, Oerdoe, Italiaans, Indonesies, Persies, Turks, Pools, Oriya
Gewildste godsdienste[117] Christendom, Islam, Hindoeïsme, Boeddhisme, Sikhisme, Judaïsme, Baha’i

Die mens is ’n hoogs sosiale wese en woon dikwels in groot, komplekse sosiale groepe. Hy is meer as enige ander spesie in staat om kommunikasiestelsels te gebruik vir selfuitdrukking, die uitruil van idees en organisasie; hy het komplekse sosiale strukture geskep wat uit baie samewerkende of mededingende groepe bestaan. Menslike groepe wissel van families tot nasies. ’n Groot hoeveelheid waardes, norme en rituele is vasgestel wat saam die grondslag van die menslike gemeenskap vorm.

Kultuur word hier gedefinieer as patrone van komplekse simboliese gedrag, dus alle gedrag wat nie aangebore is nie, maar wat aangeleer is deur sosiale wisselwerking met ander. Dit sluit in die gebruik van sekere materiale, taal, tradisies, godsdiens en tegnologie.

Taal

[wysig | wysig bron]

Hoewel baie spesies kommunikeer, is taal uniek aan die mens. Anders as die beperkte stelsels van ander diere, is die mens se taal oop – ’n oneindigende aantal bedoelings kan weergegee word deur ’n beperkte getal simbole te kombineer. Dit kan ook gebruik word vir gebeure en voorwerpe wat nie tot die hede behoort nie, maar in die gedeelde verbeelding bestaan.[97] Dit verskil van ander vorme van kommunikasie deurdat dit nie tot ’n sekere medium beperk is nie – dieselfde idees kan verbaal, skriftelik, deur gebaretaal of met braille weergegee word. Taal bind nasies, kulture en etniese groepe saam. Die uitvinding van skryfstelsels minstens 5 000 jaar gelede het die mens in staat gestel om taal op materiale te verewig en het gelei tot ’n groot tegnologiese voorsprong. Sowat 6 000 verskillende tale word tans gepraat, en nog duisende het uitgesterf.[177]

Geslagsrolle

[wysig | wysig bron]

Die verdeling van mense in ’n manlike en vroulike geslag of gender word weerspieël in ’n ooreenstemmende verdeling van rolle, norme, praktyke, kleredrag, regte, pligte, gedrag, status en mag. Kultuurverskille volgens geslag het vermoedelik natuurlik ontstaan; vroue se rol as versorgers spruit byvoorbeeld waarskynlik uit die feit dat hulle die lewe skenk. Geslagsrolle verskil deur die geskiedenis en oorheersende gendernorme het al in baie gemeenskappe voor uitdagings te staan gekom.

Familieskap

[wysig | wysig bron]
’n Gesin span uit in die natuur.

Alle menslike gemeenskappe organiseer, erken en klassifiseer soorte sosiale verhoudings geskoei op die verhoudings tussen ouers en kinders (gesinne) en deur die huwelik (families). In die meeste gemeenskappe hou familieskap wedersydse verantwoordelikhede en verwagtings van solidariteit in tussen lede van die familie.

Familieskap kan lei tot afstammingsgroepe wat as politieke eenhede funksioneer, soos clans. Dit kan bande deur huwelike versterk, en dit kan dikwels polities en ekonomies belangrik wees en lei tot die vorming van politieke organisasies wat verder as die gemeenskap strek.

Daar is gewoonlik duidelike aanduidings oor met wie ’n mens mag trou en met wie nie. Feitlik alle gemeenskappe het ’n verbod op bloedskande, of ’n huwelik tussen nabye familielede. In baie gemeenskappe kan families ook uitgebrei word deur middel van aanneming, voogskap of ’n saamwonery.

Etnisiteit

[wysig | wysig bron]

Mense vorm dikwels etniese groepe, wat groter as families is en om ’n sekere gesamentlike identiteit gebou word, soos afstamming en geskiedenis, gedeelde kultuurnorme en taal of biologiese fenotipe. Sulke ideologieë word dikwels verewig deur kragtige, fassinerende oorvertellings wat geldigheid en kontinuïteit verleen aan die stel gedeelde waardes.

Etniese groepe stem dikwels ooreen met die een of ander vorm van politieke organisasie soos ’n stam, stadstaat of nasie. Hoewel etniese groepe deur die geskiedenis ontstaan en verdwyn, glo sulke groepe dikwels hul geskiedenis strek tot ver in die verlede. Dit help om ’n sosiale identiteit te vorm en solidariteit tussen lede van ’n etnies-politieke eenheid te skep. Hierdie verenigende aspek hou ook verband met die opkoms van die nasiestaat as die belangrikste vorm van politieke organisasie in die 19de en 20ste eeu.[178][179][180][181][182][183]

Gemeenskap, regering en politiek

[wysig | wysig bron]
Die hoofkwartier in New York van die Verenigde Nasies, een van die wêreld se grootste politieke organisasies.

Gemeenskap is die stelsel organisasies en instellings wat ontstaan uit die wisselwerking tussen mense. In ’n gemeenskap kan mense verdeel word in verskillende groepe volgens hul inkomste, rykdom, mag, reputasie, ens., maar die struktuur van sosiale lae en die mate waarin mense daarin rondbeweeg, verskil, veral tussen moderne en tradisionele gemeenskappe.[184]

’n Staat is ’n georganiseerde politieke gemeenskap wat ’n sekere gebied beslaan. Dit het ’n georganiseerde regering en het interne en eksterne soewereiniteit. Erkenning deur ander state van ’n staat se aanspraak op onafhanklikheid, wat dit die mag gee om internasionale ooreenkomste aan te gaan, is dikwels belangrik vir die vestiging van sy posisie.

Regering kan gedefinieer word as die politieke middel vir die skep en afdwing van wette, gewoonlik deur ’n burokratiese hiërargie. Politiek is die proses waardeur besluite in groepe geneem word; dié proses behels dikwels konflik sowel as skikking. Hoewel die term politiek gewoonlik op regerings van toepassing is, kan dit in alle menslike wisselwerkings waargeneem word, insluitende korporatiewe, akademiese en godsdiensinstellings. Voorbeelde van regerings sluit in monargieë, kommunistiese state, militêre diktatorskappe, teokrasieë en liberale demokrasieë, waarvan laasgenoemde vandag as die volopste beskou word.

Handel en ekonomie

[wysig | wysig bron]
Kopers en verkopers op ’n mark.

Handel is die willekeurige uitruil van goedere en dienste en is ’n vorm van ekonomie. ’n Meganisme wat handel toelaat, word ’n mark genoem. Handelaars onderhandel gewoonlik deur ’n uitruilmedium, soos geld. Vanweë spesialisering of die verdeling van arbeid konsentreer die meeste mense op ’n klein aspek van vervaardiging of dienste en ruil hul arbeid vir geld of produkte. Handel vind ook tussen streke plaas omdat sekere streke die enigste of grootste vervaardiger van ’n sekere produk is, of omdat sekere streke die voordeel van massaproduksie het.

Ekonomie is ’n sosiale wetenskap wat die vervaardiging, handel en verbruik van goedere en dienste bestudeer. Dit fokus op meetbare veranderlikes en word breedweg in twee hooftakke verdeel: mikro-ekonomie, wat met individuele agente soos huishoudings en besighede te doen het, en makro-ekonomie, wat te doen het met die ekonomie as ’n geheel, soos totale vraag en aanbod na geld, kapitaal en goedere. Belangrike aspekte van ekonomie is vervaardiging, verspreiding, handel en mededinging.

Oorlog

[wysig | wysig bron]
Mans in periodekostuums beeld soldate uit in ’n uitbeelding van die Slag van Waterloo in 1815.

Oorlog is ’n toestand van georganiseerde gewapende konflik tussen state of ander magte. Dit word gebruik om militêre doelwitte af te dwing. Ander, spontane konflikte soos rebellies en opstande word nie as oorlog beskou nie. Rewolusies kan niegewelddadig wees, of ’n georganiseerde en gewapende opstand wat dui op ’n staat van oorlog. In die 20ste eeu het na raming tussen 167 miljoen en 188 miljoen mense in oorloë gesterf.[185] ’n Algemene definisie van oorlog is ’n reeks militêre veldtogte tussen minstens twee opponerende kante weens ’n dispuut oor byvoorbeeld soewereiniteit, grondgebied, bronne of godsdiens. ’n Oorlog tussen interne elemente van ’n staat is ’n burgeroorlog.

Verskillende soorte oorloë het al in die geskiedenis plaasgevind, soos hand-, wapen-, vloot- en lugoorloë. Militêre intelligensie het al dikwels ’n rol gespeel in die bepaling van oorwinnings en neerlae. Propaganda, wat dikwels inligting, verwronge menings en disinformasie insluit, speel ’n sleutelrol in die handhawing van eenheid in ’n oorlogsparty en om onmin tussen partye te saai. In moderne oorlogvoering word soldate op die grond gebruik, skepe ter see en vliegtuie in die lug. Soms oorvleuel dié velde in die vorm van see- en valskermsoldate, vliegdekskepe en grond-tot-lugmissiele.

Materiale en tegnologie

[wysig | wysig bron]
Verskillende artefakte uit die Steentydperk, insluitende armbande, bylkoppe, beitels en poleergereedskap.

Steengereedskap is minstens 2,5 miljoen jaar gelede al deur proto-mense gebruik.[186] Die beheerde gebruik van vuur het sowat 1,5 miljoen jaar gelede begin. Sedertdien het die mens geweldige vooruitgang gemaak en ingewikkelde tegnologie ontwikkel om gereedskap te maak om hul lewe te vergemaklik en hul kultuur uit te brei. Groot spronge in tegnologie sluit in die uitvinding van landbou in wat bekend is as die Neolitiese Rewolusie en van outomatiese masjiene in die Nywerheidsrewolusie.

Met argeologie word gepoog om die storie van die verlede of van verlore kulture te vertel deur onder meer die bestudering van die artefakte wat hulle vervaardig het. Vroeë mense het steengereedskap, potte en juwele agtergelaat wat eie is aan ’n spesifieke streek of tyd.

Voorkoms

[wysig | wysig bron]

Deur die geskiedenis het mense hul voorkoms verander deur klere[187] en bykomstighede te dra, deur hul hare te knip of te skeer en deur middel van liggaamsmodifikasies.

Laasgenoemde is die doelbewuste verandering van die liggaam om niemediese redes, soos estetika, seksuele voordeel, rites, godsdiensredes, om groepsaffiliasie te toon, liggaamskuns te skep, te skok of jouself uit te druk.[188] In ’n breë sin beteken dit plastiese snykunde, sosiaal aanvaarbare versierings soos in gaatjies in die ore, en godsdienstige rituele soos besnydenis.[188]

Filosofie en selfrefleksie

[wysig | wysig bron]
’n Standbeeld van Confucius in Sjanghai.

Filosofie is ’n dissipline of studieveld wat die ondersoek, ontleding en ontwikkeling van idees behels op ’n algemene, abstrakte of basiese vlak. Dit probeer realiteit, redenering en waardes verstaan. Belangrike velde van filosofie sluit in logika, metafisika, epistemologie en aksiologie of waardeleer (wat etiek en estetika insluit). Dit dek ’n groot verskeidenheid benaderings en word gebruik om te verwys na ’n wêreldmening, ’n perspektief op ’n sekere saak of die menings van ’n spesifieke filosoof of filosofieskool.

Godsdiens en spiritualiteit

[wysig | wysig bron]

Godsdiens word gewoonlik gedefinieer as ’n geloofstelsel wat verband hou met die bonatuurlike, heilige of goddelike, asook die praktyke, waardes, instellings en rituele wat met die geloof verbind word. Die evolusie en geskiedenis van die eerste godsdienste het in onlangse jare velde van aktiewe wetenskaplike navorsing geword.[189][190][191] Deur die eeue het godsdiens baie vorme aangeneem wat van kultuur tot kultuur en individu tot individu verskil. Van die belangrikste sake wat godsdienste ondersoek, sluit in die lewe ná die dood of die hiernamaals, die oorsprong van die lewe, die aard van die heelal en sy uiteindelike lot, en wat moreel of immoreel is. ’n Gemeenskaplike bron van hierdie antwoorde is die geloof in bosintuiglike goddelike wesens soos gode of ’n enkele God, hoewel nie alle godsdienste teïsties is nie. Spiritualiteit, geloof of sielsake is van die baie verskillende benaderings van mense om basiese vrae te beantwoord oor die mensdom se plek in die heelal, die doel van die lewe en die ideale manier om ’n mens se lewe te lei. Hoewel hierdie onderwerpe ook in filosofie en in ’n mate in wetenskap ondersoek word, is spiritualiteit uniek in die sin dat dit op mistieke of bonatuurlike begrippe fokus soos karma en God.

Dit is moeilik om die presiese omvang van godsdienstigheid te meet,[192] maar die meerderheid mense hang die een of ander godsdienstige of spirituele geloof aan. Baie is egter nie godsdienstig nie. Humanisme is ’n filosofie wat die hele mensdom en al die aspekte wat die mens raak, wil saamvat; dit is gewoonlik niegodsdienstig. Die meeste godsdienste kan duidelik onderskei word van wetenskap, op beide ’n filosofiese en metodologiese vlak, maar die twee sluit mekaar nie noodwendig uit nie; baie mense huldig ’n mengsel van godsdienstige en wetenskaplike menings. Die onderskeid tussen godsdiens en filosofie is aan die ander kant soms minder duidelik en die twee word soms verbind in velde soos die filosofie van godsdiens of teologie.

Kuns, musiek en letterkunde

[wysig | wysig bron]
Allegorie van Musiek (c. 1594), ’n skildery van ’n vrou wat bladmusiek skryf deur Lorenzo Lippi.

Kuns is ’n algemene kultuurbegrip en kunswerke is minstens sedert die dae van die Cro-Magnon-mens gemaak. Kuns kan gedefinieer word as ’n vorm van kultuuruitdrukking en kan dui op voorwerpe of uitvoerings, huidig of histories, en die prestige daarvan word ondervind deur diegene wat dit gemaak het, ontdek, uitstal of besit. In die moderne gebruik van die woord dui kuns gewoonlik op die proses of resultaat van die maak van materiële werke wat van die konsepvorming tot die uitvoering daarvan, getrou bly aan die "kreatiewe impuls" van mense.

Musiek is ’n natuurlike intuïtiewe verskynsel wat gebaseer is op drie strukture wat onderling verband hou: ritme, harmonie en melodie. Om na musiek te luister is waarskynlik een van die algemeenste vorme van vermaak, terwyl om dit te leer en verstaan gewilde dissiplines is. Daar is ’n groot verskeidenheid musiekgenres en soorte etniese musiek.

Letterkunde, wat kreatiewe geskrewe en moontlik gesproke werke is, sluit in prosa, poësie en drama, beide fiksie en niefiksie. Dit sluit genres in soos eposse, gedigte, legendes, mites en folklore.

Wetenskap

[wysig | wysig bron]

Nog ’n unieke aspek van die mensdom is die ontwikkeling van ingewikkelde metodes om kennis op te doen deur waar te neem, te kwantifiseer en te verifieer. Die wetenskaplike metode is ontwikkel om kennis op te doen van die fisiese wêreld en die reëls, prosesse en beginsels waaruit dit bestaan. Saam met wiskunde maak dit die voorspelling van ingewikkelde patrone van oorsaak en gevolg moontlik. Die mens het die vermoë om groot, selfs abstrakte, kwantiteite te verstaan en erken, en om algoritmiese patrone te verstaan en erken wat rekenkunde en algebra moontlik maak, iets wat nie in ander spesies aangetref word nie.

Wetenskap kan in drie groot takke verdeel word: die formele wetenskappe (bv. logika en wiskunde), wat te doen het met formele stelsels; die toegepaste wetenskappe (bv. ingenieurswese en geneeskunde), wat op praktiese toepassing fokus; en die empiriese wetenskappe, wat geskoei is op proefondervindelike waarnemings en op sy beurt ingedeel word in natuurwetenskappe (bv. fisika, chemie en biologie) en sosiale wetenskappe (bv. psigologie, ekonomie en sosiologie).[193] ’n Skynwetenskap is ’n aktiwiteit wat verkeerdelik deur sy aanhangers as wetenskaplik beskou word.[194]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Taksonomie van die lewende primate Geargiveer 20 Maart 2005 op Wayback Machine, Minnesota-staatsuniversiteit Mankato, besoek op 4 April 2005.
  2. ↑ Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". J Mol Evol. 30 (3): 260–66. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087.
  3. ↑ "Hominidae Classification". Animal Diversity Web @ UMich (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 25 September 2006.
  4. ↑ Tattersall Ian; Schwartz Jeffrey (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 37: 67–92. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202.
  5. ↑ Antón, Susan C.; Swisher III, Carl C. (2004). "Early Dispersals of homo from Africa". Annual Review of Anthropology. 33: 271–96. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.144024.
  6. ↑ Trinkaus Erik (2005). "Early Modern Humans". Annual Review of Anthropology. 34: 207–30. doi:10.1146/annurev.anthro.34.030905.154913.
  7. ↑ McHenry, H.M (2009). "Human Evolution". In Michael Ruse; Joseph Travis (reds.). Evolution: The First Four Billion Years. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. p. 265. ISBN 978-0-674-03175-3.
  8. ↑ Marshall T. Poe A History of Communications: Media and Society from the Evolution of Speech to the Internet. Cambridge: Cambridge University Press, 2011. ISBN 9780521179447
  9. ↑ "Hunting and gathering culture". Encyclopædia Britannica (aanlyn). Encyclopædia Britannica Inc., 2016.
  10. ↑ "Neolithic." Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia Limited. 2014.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 "File POP/1-1: Total population (both sexes combined) by major area, region and country, annually for 1950-2100: Medium fertility variant, 2015–2100". World Population Prospects, the 2015 Revision (in Engels). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Population Estimates and Projections Section. Julie 2015. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Maart 2017. Besoek op 2 Oktober 2016.
  12. ↑ Spamer, Earle E (29 Januarie 1999). "Know Thyself: Responsible Science and the Lectotype of Homo sapiens Linnaeus, 1758". Proceedings of the Academy of Natural Sciences. 149 (1): 109–14. JSTOR 4065043.
  13. ↑ "Hints of Earlier Human Exit From Africa" (in Engels). Science News. doi:10.1126/science.1199113. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Oktober 2012. Besoek op 1 Mei 2011.
  14. ↑ Paul Rincon Humans 'left Africa much earlier' BBC News, 27 Januarie 2011
  15. ↑ Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). University of Waikato. Besoek op 29 April 2010.
  16. ↑ Appenzeller Tim (2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature. 485: 24–26. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074.
  17. ↑ 17,0 17,1 Wood, Bernard; Richmond, Brian G. (2000). "Human evolution: taxonomy and paleobiology". Journal of Anatomy. 197 (1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. PMC 1468107. PMID 10999270.
  18. ↑ Ajit, Varki and David L. Nelson. 2007. Genomic Comparisons of Humans and Chimpanzees. Annu. Rev. Anthropol. 2007. 36:191–209
  19. ↑ Ken Sayers, Mary Ann Raghanti, and C. Owen Lovejoy. 2012 Human Evolution and the Chimpanzee Referential Doctrine. Annual Review of Anthropology, Vol. 41
  20. ↑ Ruvolo, M. 1997. Genetic Diversity in Hominoid Primates. Annual Review of Anthropology, Vol. 26, (1997), bl. 515–40
  21. ↑ Ruvolo, Maryellen (1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution. 14 (3): 248–65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793.
  22. ↑ Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes by Alec MacAndrew; accessed 18 Mei 2006.
  23. ↑ Evidence of Common Ancestry: Human Chromosome 2 (video) 2007
  24. ↑ Begun David R (2010). "Miocene Hominids and the Origins of the African Apes and Humans". Annual Review of Anthropology. 39: 67–84. doi:10.1146/annurev.anthro.012809.105047.
  25. ↑ Begun David R.; Nargolwalla Mariam C.; Kordos Laszlo (2012). "European Miocene Hominids and the Origin of the African Ape and Human Clade". Evolutionary Anthropology. 21 (1): 10–23. doi:10.1002/evan.20329. PMID 22307721.
  26. ↑ McHenry, Henry M.; Coffing, Katherine. "Australopithecus to Homo: Transformations in Body and Mind". Annual Review of Anthropology. 29: 125–46. doi:10.1146/annurev.anthro.29.1.125.
  27. ↑ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; DiMaggio, Erin N.; Rowan, John; Braun, David R.; Arrowsmith, J. Ramón; Reed, Kaye E. (20 Maart 2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science. 347 (6228): 1352–55. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410.
  28. ↑ "'First human' discovered in Ethiopia". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Mei 2020.
  29. ↑ Harmand, Sonia; Lewis, Jason E.; Feibel, Craig S.; Lepre, Christopher J.; Prat, Sandrine; Lenoble, Arnaud; Boës, Xavier; Quinn, Rhonda L.; Brenet, Michel; Arroyo, Adrian; Taylor, Nicholas; Clément, Sophie; Daver, Guillaume; Brugal, Jean-Philip; Leakey, Louise; Mortlock, Richard A.; Wright, James D.; Lokorodi, Sammy; Kirwa, Christopher; Kent, Dennis V.; Roche, Hélène (2015). "3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya". Nature. 521 (7552): 310–15. doi:10.1038/nature14464. PMID 25993961.
  30. ↑ White, Tim D.; Asfaw, B.; DeGusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G. D.; Suwa, G.; Howell, F. C. (2003). "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6491): 742–47. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332.
  31. ↑ Trinkaus, E. (1993). "Femoral neck-shaft angles of the Qafzeh-Skhul early modern humans, and activity levels among immature near eastern Middle Paleolithic hominids". Journal of Human Evolution. INIST-CNRS. 25 (5): 393–416. doi:10.1006/jhev.1993.1058. ISSN 0047-2484. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Oktober 2013. Besoek op 17 Januarie 2018.
  32. ↑ Boyd, Robert; Silk, Joan B. (2003). How Humans Evolved. New York City: Norton. ISBN 0-393-97854-0.
  33. ↑ Brues, Alice M.; Snow, Clyde C. (1965). "Physical Anthropology". Biennial Review of Anthropology. 4: 1–39. ISBN 9780804717465.
  34. ↑ Brunet, Michel; Guy, Franck; Pilbeam, David; Mackaye, Hassane Taisso; Likius, Andossa; Ahounta, Djimdoumalbaye; Beauvilain, Alain; Blondel, Cécile; Bocherens, Hervé; Boisserie, Jean-Renaud; De Bonis, Louis; Coppens, Yves; Dejax, Jean; Denys, Christiane; Duringer, Philippe; Eisenmann, Véra; Fanone, Gongdibé; Fronty, Pierre; Geraads, Denis; Lehmann, Thomas; Lihoreau, Fabrice; Louchart, Antoine; Mahamat, Adoum; Merceron, Gildas; Mouchelin, Guy; Otero, Olga; Campomanes, Pablo Pelaez; De Leon, Marcia Ponce; Rage, Jean-Claude; Sapanet, Michel; Schuster, Mathieu; Sudre, Jean; Tassy, Pascal; Valentin, Xavier; Vignaud, Patrick; Viriot, Laurent; Zazzo, Antoine; Zollikofer, Christoph (2002). "A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa". Nature. 418 (6894): 145–51. doi:10.1038/nature00879. PMID 12110880.
  35. ↑ White, Tim D.; Lovejoy, C. Owen; Asfaw, Berhane; Carlson, Joshua P.; Suwa, Gen (April 2015), "Neither chimpanzee nor human, Ardipithecus reveals the surprising ancestry of both", Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (16): 4877–84, doi:10.1073/pnas.1403659111, Bibcode: 2015PNAS..112.4877W. 
  36. ↑ 36,0 36,1 P. Thomas Schoenemann (2006). "Evolution of the Size and Functional Areas of the Human Brain". Annu. Rev. Anthropol. 35: 379–406. doi:10.1146/annurev.anthro.35.081705.123210.
  37. ↑ Homo neanderthalensis – Homo neanderthalensis is a widely known but poorly understood hominid ancestor Geargiveer 8 September 2015 op Wayback Machine. Archaeologyinfo.com. Besoek op 24 Mei 2014.
  38. ↑ Park, Min S.; Nguyen, Andrew D.; Aryan, Henry E.; U, Hoi Sang; Levy, Michael L.; Semendeferi, Katerina (2007). "Evolution of the human brain: changing brain size and the fossil record". Neurosurgery. 60 (3): 555–62. doi:10.1227/01.NEU.0000249284.54137.32. PMID 17327801.
  39. ↑ Bruner, Emiliano (2007). "Cranial shape and size variation in human evolution: structural and functional perspectives". Child's Nervous System. 23 (12): 1357–65. doi:10.1007/s00381-007-0434-2. PMID 17680251.
  40. ↑ Potts Richard (2012). "Evolution and Environmental Change in Early Human Prehistory". Annu. Rev. Anthropol. 41: 151–67. doi:10.1146/annurev-anthro-092611-145754.
  41. ↑ Leonard William R.; Snodgrass J. Josh; Robertson Marcia L. (2007). "Effects of Brain Evolution on Human Nutrition and Metabolism". Annu. Rev. Nutr. 27: 311–27. doi:10.1146/annurev.nutr.27.061406.093659. PMID 17439362.
  42. ↑ "06.14.99 – Meat-eating was essential for human evolution, says UC Berkeley anthropologist specializing in diet". Berkeley.edu (in Engels). 14 Junie 1999. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Mei 2020. Besoek op 31 Januarie 2012.
  43. ↑ "Meat in the human diet: an anthropological perspective. – Free Online Library". Thefreelibrary.com. 1 September 2007. Besoek op 31 Januarie 2012.
  44. ↑ Organ, Chris (22 Augustus 2011). "Phylogenetic rate shifts in feeding time during the evolution of Homo". PNAS. 108: 14555–59. doi:10.1073/pnas.1107806108. PMC 3167533. PMID 21873223. Besoek op 17 April 2012.
  45. ↑ Dunbar, Robin I.M. (1998). "The Social Brain Hypothesis" (PDF). Evolutionary anthropology. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 12 April 2016. Besoek op 8 Junie 2016.
  46. ↑ Nowell April (2010). "Defining Behavioral Modernity in the Context of Neandertal and Anatomically Modern Human Populations". Annual Review of Anthropology. 39: 437–52. doi:10.1146/annurev.anthro.012809.105113.
  47. ↑ Francesco d'Errico; Chris B (2011). "Evolution, revolution or saltation scenario for the emergence of modern cultures?". Phil. Trans. R. Soc. B. 366 (1567): 1060–69. doi:10.1098/rstb.2010.0340. PMC 3049097. PMID 21357228.
  48. ↑ Wood, Bernard A. (2009). "Where does the genus Homo begin, and how would we know?". In Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.; Leakey, Richard E. (reds.). The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus Homo. London, UK: Springer. pp. 17–27. ISBN 978-1-4020-9979-3.
  49. ↑ Brown, Terence A. (8 April 2010). "Human evolution: Stranger from Siberia". Nature. 464 (7290): 838–39. doi:10.1038/464838a. PMID 20376137.
  50. ↑ Reich, David; Patterson, Nick; Kircher, Martin; Delfin, Frederick; Nandineni, Madhusudan R.; Pugach, Irina; Ko, Albert Min-Shan; Ko, Ying-Chin; Jinam, Timothy A.; Phipps, Maude E.; Saitou, Naruya; Wollstein, Andreas; Kayser, Manfred; Pääbo, Svante; Stoneking, Mark (2011). "Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania". The American Journal of Human Genetics. 89 (4): 516–28. doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMC 3188841. PMID 21944045.
  51. ↑ Hebsgaard MB, Wiuf C, Gilbert MT, Glenner H, Willerslev E (2007). "Evaluating Neanderthal genetics and phylogeny". J. Mol. Evol. 64 (1): 50–60. doi:10.1007/s00239-006-0017-y. PMID 17146600.
  52. ↑ Zimmer, Carl (17 Maart 2016). "Humans Interbred With Hominins on Multiple Occasions, Study Finds". The New York Times (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 April 2020. Besoek op 17 Maart 2016.
  53. ↑ Vigilant; et al. (1991). "African populations and the evolution of human mitochondrial DNA". Science. 253 (5027): 1503–07. doi:10.1126/science.1840702. PMID 1840702.
  54. ↑ Wolman, David (3 April 2008). "Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans". news.nationalgeographic.com. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
  55. ↑ Wood B (1996). "Human evolution". BioEssays. 18 (12): 945–54. doi:10.1002/bies.950181204. PMID 8976151.
  56. ↑ Thomas F. X. Noble; Barry Strauss; Duane Osheim; Kristen Neuschel; Elinor Accamp. Cengage Advantage Books: Western Civilization: Beyond Boundaries. ISBN 9781285661537. Besoek op 11 Julie 2015.
  57. ↑ Spielvogel, Jackson. "Western Civilization: Volume A: To 1500". Cenpage Learning. Besoek op 11 Julie 2015.
  58. ↑ Thornton, Bruce (2002). Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization. San Francisco, CA, USA: Encounter Books. pp. 1–14. ISBN 1-893554-57-0.
  59. ↑ "Greatest Engineering Achievements of the 20th Century". greatachievements.org (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Maart 2020. Besoek op 7 April 2015.
  60. ↑ "GeoHive – Regional Population 1750–2050". GeoHive (in Nederlands). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2017. Besoek op 8 Junie 2016.
  61. ↑ "Twentieth Century Atlas – Worldwide Statistics of Casualties, Massacres, Disasters and Atrocities". Necrometrics.com (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 November 2019. Besoek op 8 Junie 2016.
  62. ↑ "Internet Usage Statistics – The Internet Big Picture". Internet World Stats (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Mei 2020. Besoek op 19 November 2010.
  63. ↑ "Reuters homepage". Reuters. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Desember 2008. Besoek op 19 November 2010.
  64. ↑ Pimm, S.; Raven, P.; Peterson, A.; Sekercioglu, C. H.; Ehrlich, P. R. (2006). "Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (29): 10941–6. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMC 1544153. PMID 16829570.
    *Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (2004). "Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents". Science. 306 (5693): 70–75. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379.
  65. ↑ Lewis, O. T. (2006). "Climate change, species-area curves and the extinction crisis". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 361 (1465): 163–71. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMC 1831839. PMID 16553315.
  66. ↑ "Natural disasters and the urban poor" (PDF). Wêreldbank. Oktober 2003.
  67. ↑ Gammon, Katharine. "The 10 purest places on Earth" (in Engels). NBC. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Oktober 2019. Besoek op 18 Januarie 2018.
  68. ↑ "Population distribution and density". BBC.
  69. ↑ Bunn SE, Arthington AH (2002). "Basic principles and ecological consequences of altered flow regimes for aquatic biodiversity". Environmental Management. 30 (4): 492–507. doi:10.1007/s00267-002-2737-0. PMID 12481916.
  70. ↑ Nancy Atkinson (26 Maart 2009). "Soyuz Rockets to Space; 13 Humans Now in Orbit". Universetoday.com. Besoek op 10 November 2011.
  71. ↑ Kraft, Rachel (11 Desember 2010). "JSC celebrates ten years of continuous human presence aboard the International Space Station". JSC Features (in Engels). Johnson Space Center. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Junie 2016.
  72. ↑ "Mission to Mars: Mars Science Laboratory Curiosity Rover" (in Engels). Jet Propulsion Laboratory. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2020. Besoek op 26 Augustus 2015.
  73. ↑ "Touchdown! Rosetta's Philae probe lands on comet" (in Engels). European Space Agency. 12 November 2014. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Oktober 2019. Besoek op 26 Augustus 2015.
  74. ↑ "NEAR-Shoemaker" (in Engels). Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Augustus 2016. Besoek op 26 Augustus 2015.
  75. ↑ "World's population reaches six billion". BBC News (in Engels). 5 Augustus 1999. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 September 2017. Besoek op 5 Februarie 2008.
  76. ↑ "UN population estimates". Population Division, United Nations (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Mei 2011. Besoek op 4 Julie 2013.
  77. ↑ Whitehouse, David (19 Mei 2005). "Half of humanity set to go urban". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Junie 2018.
  78. ↑ [https://web.archive.org/web/20130224090226/http://bjs.ojp.usdoj.gov/content/pub/pdf/usrv98.pdf Geargiveer 24 Februarie 2013 op Wayback Machine Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98] U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics. Besoek op 29 Oktober 2006
  79. ↑ "World Urbanization Prospects, the 2011 Revision". Population Division, United Nations (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2014. Besoek op 4 Julie 2013.
  80. ↑ Scientific American (1998). Evolution and General Intelligence: Three hypotheses on the evolution of general intelligence Geargiveer 13 September 2006 op Wayback Machine.
  81. ↑ "Climate Change 2001: Working Group I: The Scientific Basis" (in Engels). grida.no/. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2016. Besoek op 30 Mei 2007.
  82. ↑ American Association for the Advancement of Science. Foreword Geargiveer 4 Maart 2008 op Wayback Machine. AAAS Atlas of Population & Environment.
  83. ↑ Wilson, E.O. (2002). The Future of Life.
  84. ↑ Page 21 Inside the human body: using scientific and exponential notation. Author: Greg Roza. Edition: Illustrated. Publisher: The Rosen Publishing Group, 2007. ISBN 1-4042-3362-8, ISBN 978-1-4042-3362-1. Length: 32pages
  85. ↑ "Human Anatomy" (in Engels). Inner Body. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Mei 2020. Besoek op 6 Januarie 2013.
  86. ↑ Parker-Pope, Tara (27 Oktober 2009). "The Human Body Is Built for Distance". The New York Times (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Mei 2020.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 O'Neil, Dennis. "Humans". Primates. Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Januarie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  88. ↑ John, Brenman. "What is the role of sweating glands in balancing body temperature when running a marathon?" (in Engels). Livestrong.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Junie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  89. ↑ "Senior Citizens Do Shrink – Just One of the Body Changes of Aging". News. Senior Journal. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Februarie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  90. ↑ Bogin B, Rios L (September 2003). "Rapid morphological change in living humans: implications for modern human origins". Comparative Biochemistry and Physiology A. 136 (1): 71–84. doi:10.1016/S1095-6433(02)00294-5. PMID 14527631.
  91. ↑ "Human weight" (in Engels). Articleworld.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Mei 2020. Besoek op 10 Desember 2011.
  92. ↑ "Mass Of An Adult" (in Azerbeidjans). The Physics Factbook: An Encyclopedia of Scientific Essays. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Desember 2018. Besoek op 31 Desember 2017.
  93. ↑ Kushner, Robert (2007). Treatment of the Obese Patient (Contemporary Endocrinology). Totowa, NJ: Humana Press. p. 158. ISBN 1-59745-400-1. Besoek op 5 April 2009.
  94. ↑ Adams JP, Murphy PG (2000). "Obesity in anaesthesia and intensive care". British Journal of Anaesthesia. 85 (1): 91–108. doi:10.1093/bja/85.1.91. PMID 10927998.
  95. ↑ Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times, 19 Augustus 2003.
  96. ↑ Kirchweger, Gina. "The Biology of Skin Color: Black and White". Evolution: Library (in Engels). PBS. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Oktober 2019. Besoek op 6 Januarie 2013.
  97. ↑ 97,0 97,1 Collins, Desmond (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist. p. 208.
  98. ↑ Therman, Eeva (1980). Human Chromosomes: Structure, Behavior, Effects. Springer US. pp. 112–24. doi:10.1007/978-1-4684-0107-3. ISBN 978-1-4684-0109-7.
  99. ↑ Pertea, Mihaela; Salzberg, Steven L. (2010). "Between a chicken and a grape: estimating the number of human genes". Genome Biology. 11 (5): 206. doi:10.1186/gb-2010-11-5-206. PMC 2898077. PMID 20441615.
  100. ↑ Harpending, H. C.; Batzer, M. A.; Gurven, M.; Jorde, L. B.; Rogers, A. R.; Sherry, S. T. (1998). "Genetic traces of ancient demography". Proceedings of the National Academy of Sciences. 95 (4): 1961–67. doi:10.1073/pnas.95.4.1961. PMC 19224. PMID 9465125.
  101. ↑ Jorde LB, Rogers AR, Bamshad M, Watkins WS, Krakowiak P, Sung S, Kere J, Harpending HC (1997). "Microsatellite diversity and the demographic history of modern humans". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 94 (7): 3100–03. doi:10.1073/pnas.94.7.3100. PMC 20328. PMID 9096352.
  102. ↑ Jorde, Lynn B; Wooding, Stephen P (2004). "Genetic variation, classification and 'race'". Nature Genetics. 36 (11 Suppl): S28–33. doi:10.1038/ng1435. PMID 15508000.
  103. ↑ Tishkoff SA, Kidd KK (2004). "Implications of biogeography of human populations for 'race' and medicine". Nature Genetics. 36 (11 Suppl): S21–7. doi:10.1038/ng1438. PMID 15507999.
  104. ↑ "Mitochondrial DNA and human evolution", Nature 325 (6099): 31–36, 1987, doi:10.1038/325031a0, PMID 3025745, Bibcode: 1987Natur.325...31C 
  105. ↑ "Correcting for purifying selection: an improved human mitochondrial molecular clock", Am. J. Hum. Genet. 84 (6): 740–59, June 2009, doi:10.1016/j.ajhg.2009.05.001, PMID 19500773 . University of Leeds – New 'molecular clock' aids dating of human migration history
  106. ↑ Poznik GD, Henn BM, Yee MC, Sliwerska E, Euskirchen GM, Lin AA, Snyder M, Quintana-Murci L, Kidd JM, Underhill PA, Bustamante CD (Augustus 2013). "Sequencing Y chromosomes resolves discrepancy in time to common ancestor of males versus females". Science. 341 (6145): 562–65. doi:10.1126/science.1237619. PMC 4032117. PMID 23908239.
  107. ↑ LaVelle, M. (1995). "Natural selection and developmental sexual variation in the human pelvis". American Journal of Physical Anthropology. 98 (1): 59–72. doi:10.1002/ajpa.1330980106. PMID 8579191.
  108. ↑ Correia, H.; Balseiro, S.; De Areia, M. (2005). "Sexual dimorphism in the human pelvis: testing a new hypothesis". Homo. 56 (2): 153–60. doi:10.1016/j.jchb.2005.05.003. PMID 16130838.
  109. ↑ Rush, David (2000). "Nutrition and maternal mortality in the developing world". American Journal of Clinical Nutrition. 72 (1 Suppl): 212S–40S. PMID 10871588.
  110. ↑ "Low Birthweight". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2008. Besoek op 30 Mei 2007.
  111. ↑ Khor, G. (2003). "Update on the prevalence of malnutrition among children in Asia". Nepal Medical College Journal. 5 (2): 113–22. PMID 15024783.
  112. ↑ Leakey, Richard; Lewin, Roger (1993). Origins Reconsidered: In Search of What Makes Us Human. New York City: Anchor Books. ISBN 978-0-385-46792-6.
  113. ↑ Diamond, Jared (1997). Why is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. New York City: Basic Books. pp. 167–70. ISBN 0-465-03127-7.
  114. ↑ Peccei, Jocelyn Scott (2001). "Menopause: Adaptation or epiphenomenon?". Evolutionary Anthropology. 10 (2): 43–57. doi:10.1002/evan.1013.
  115. ↑ Marziali, Carl (7 Desember 2010). "Reaching Toward the Fountain of Youth". USC Trojan Family Magazine. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Desember 2010. Besoek op 7 Desember 2010.
  116. ↑ Kalben, Barbara Blatt (2002). "Why Men Die Younger: Causes of Mortality Differences by Sex". Society of Actuaries. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Julie 2013. Besoek op 19 Januarie 2018.
  117. ↑ 117,0 117,1 117,2 "CIA World Factbook – World entry". Central Intelligence Agency. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2020. Besoek op 5 Julie 2013.
  118. ↑ "Human Development Report 2006," Geargiveer 11 Oktober 2007 op Wayback Machine United Nations Development Programme, bl. 363–66, 9 November 2006
  119. ↑ The World Factbook Geargiveer 12 September 2009 op Wayback Machine, U.S. Central Intelligence Agency. Besoek op 2 April 2005.
  120. ↑ "U.N. Statistics on Population Ageing" (in Engels). United Nations. 28 Februarie 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 Januarie 2008. Besoek op 2 April 2005.
  121. ↑ Maier, Heiner (2010). Supercentenarians. Heidelberg, Germany: Springer. p. 288. ISBN 978-3-642-11519-6.
  122. ↑ Haenel H (1989). "Phylogenesis and nutrition". Nahrung. 33 (9): 867–87. PMID 2697806.
  123. ↑ Cordain, Loren (2007). "Implications of Plio-pleistocene diets for modern humans". In Peter S. Ungar (red.). Evolution of the human diet: the known, the unknown and the unknowable. pp. 264–65.
  124. ↑ American Dietetic, Association; Dietitians Of, Canada (2003). "Vegetarian Diets". Journal of the American Dietetic Association. 103 (6): 748–65. doi:10.1053/jada.2003.50142. PMID 12778049.
  125. ↑ Cordain L; Eaton SB; Sebastian A; et al. (Februarie 2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century". Am. J. Clin. Nutr. 81 (2): 341–54. PMID 15699220. {{cite journal}}: Onbekende parameter |name-list-format= geïgnoreer (hulp)
  126. ↑ Ulijaszek SJ (November 2002). "Human eating behaviour in an evolutionary ecological context". Proc Nutr Soc. 61 (4): 517–26. doi:10.1079/PNS2002180. PMID 12691181.
  127. ↑ Earliest agriculture in the Americas Earliest cultivation of barley Geargiveer 16 Februarie 2007 op Wayback Machine Earliest cultivation of figs. Besoek op 19 Februarie 2007
  128. ↑ United Nations Information Service. "Independent Expert On Effects Of Structural Adjustment, Special Rapporteur On Right To Food Present Reports: Commission Continues General Debate On Economic, Social And Cultural Rights" Geargiveer 27 Maart 2009 op Wayback Machine. United Nations, 29 Maart 2004, bl. 6.
  129. ↑ Murray C, Lopez A (1997). "Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study". Lancet. 349 (9063): 1436–42. doi:10.1016/S0140-6736(96)07495-8. PMID 9164317.
  130. ↑ Haslam DW, James WP (Oktober 2005). "Obesity". Lancet. 366 (9492): 1197–209. doi:10.1016/S0140-6736(05)67483-1. PMID 16198769.
  131. ↑ Edwards, JH; T Dent; J Kahn (Junie 1966). "Monozygotic twins of different sex". Journal of Medical Genetics. 3 (2): 117–23. doi:10.1136/jmg.3.2.117. PMC 1012913. PMID 6007033.
  132. ↑ Machin, GA (Januarie 1996). "Some causes of genotypic and phenotypic discordance in monozygotic twin pairs". American Journal of Medical Genetics. 61 (3): 216–28. doi:10.1002/(SICI)1096-8628(19960122)61:3<216::AID-AJMG5>3.0.CO;2-S. PMID 8741866.
  133. ↑ Liu, Hua; Prugnolle, Franck; Manina, Andrea; Balloux, François (2006). "A geographically explicit genetic model of worldwide human-settlement history". The American Journal of Human Genetics. 79 (2): 230–37. doi:10.1086/505436. PMC 1559480. PMID 16826514.
  134. ↑ Race, Ethnicity; Genetics Working Group (2005). "The use of racial, ethnic, and ancestral categories in human genetics research". American Journal of Human Genetics. 77 (4): 519–32. doi:10.1086/491747. PMC 1275602. PMID 16175499.
  135. ↑ Dr. Shafer, Aaron. "Understanding Genetics". The Tech (in Engels). Stanford University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Januarie 2020. Besoek op 13 Desember 2013.
  136. ↑ 136,0 136,1 "Genetic – Understanding Human Genetic Variation". Human Genetic Variation (in Engels). National Institute of Health (NIH). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 April 2017. Besoek op 13 Desember 2013.
  137. ↑ "Human Diversity – Go Deeper". Power of an Illusion (in Engels). PBS. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Oktober 2019. Besoek op 6 Januarie 2013.
  138. ↑ "Chimps show much greater genetic diversity than humans". Media (in Engels). University of Oxford. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Julie 2014. Besoek op 13 Desember 2013.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 139,3 139,4 139,5 Roberts, Dorothy (2011). Fatal Invention. Londen, New York: The New Press.
  140. ↑ O'Neil, Dennis. "Human Biological Adaptability; Overview". Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Maart 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  141. ↑ O'Neil, Dennis. "Adapting to Climate Extremes". Human Biological Adaptability. Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  142. ↑ de Beer H (2004). "Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present". Econ Hum Biol. 2 (1): 45–55. doi:10.1016/j.ehb.2003.11.001. PMID 15463992.
  143. ↑ Hedrick PW (2011). "Population genetics of malaria resistance in humans". Heredity. 107 (4): 283–304. doi:10.1038/hdy.2011.16. PMC 3182497. PMID 21427751.
  144. ↑ Weatherall DJ (2008). "Genetic variation and susceptibility to infection: The red cell and malaria". British Journal of Haematology. 141 (3): 276–86. doi:10.1111/j.1365-2141.2008.07085.x. PMID 18410566.
  145. ↑ Beja-Pereira A, et al. (2003). "Gene-culture coevolution between cattle milk protein genes and human lactase genes". Nat Genet. 35: 311–13. doi:10.1038/ng1263.
  146. ↑ Nina, Jablonski (2004). "The evolution of human skin and skin color". Annual Review of Anthropology. 33: 585–623. doi:10.1146/annurev.anthro.33.070203.143955.
  147. ↑ Rogers, Alan R.; Iltis, David; Wooding, Stephen (2004). "Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair". Current Anthropology. 45 (1): 105–08. doi:10.1086/381006.
  148. ↑ Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The evolution of human skin coloration Geargiveer 14 Januarie 2012 op Wayback Machine (pdf), 'Journal of Human Evolution 39: 57–106.
  149. ↑ Birke, Lydia. The Gender and Science Reader ed. Muriel Lederman and Ingrid Bartsch. New York, Routledge, 2001. 306–22
  150. ↑ Gustafsson A, Lindenfors P (2004). "Human size evolution: no allometric relationship between male and female stature". Journal of Human Evolution. 47 (4): 253–66. doi:10.1016/j.jhevol.2004.07.004. PMID 15454336.
  151. ↑ Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch Puts, David Andrew and Gaulin, Steven J.C and Verdolini, Katherine; Evolution and Human Behavior, 1090-5138, 2006, Volume 27, Issue 4, bl. 283–96
  152. ↑ "Ogden et al (2004). Mean Body Weight, Height, and Body Mass Index, United States 1960–2002 Advance Data from Vital and Health Statistics, Number 347, 27 Oktober 2004" (PDF). Besoek op 27 Julie 2013.
  153. ↑ "Gender Differences in Endurance Performance and Training". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Januarie 2010.
  154. ↑ 154,0 154,1 Alfred Glucksman (1981). Sexual Dimorphism in Human and Mammalian Biology and Pathology. Academic Press. pp. 66–75. ISBN 978-0-12-286960-0. OCLC 7831448.
  155. ↑ Martin Daly; Margo Wilson (1996). "Evolutionary psychology and marital conflict". In David M. Buss & Neil M. Malamuth (red.). Sex, Power, Conflict: Evolutionary and Feminist Perspectives. Oxford University Press. p. 13. ISBN 978-0-19-510357-1.
  156. ↑ Christopher Ryan; Cacilda Jethá (2010). Sex at Dawn: The Prehistoric Origins of Modern Sexuality. Harper. ISBN 978-0-06-170780-3.
  157. ↑ "The Science Behind the Human Genome Project". Human Genome Project (in Engels). US Department of Energy. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Julie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  158. ↑ O'Neil, Dennis. "Ethnicity and Race: Overview". Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  159. ↑ Goodman, Alan. "Interview with Alan Goodman". Race Power of and Illusion (in Engels). PBS. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Oktober 2019. Besoek op 6 Januarie 2013.
  160. ↑ Marks, J. (2010) Ten facts about human variation. In: Human Evolutionary Biology, edited by M. Muehlenbein. New York: Cambridge University Press "Archived copy" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 15 April 2012. Besoek op 5 September 2013.{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link)
  161. ↑ Jorde, L.; Watkins, W; Bamshad, M; Dixon, M; Ricker, C.; Seielstad, M.; Batzer, M. (2000). "The distribution of human genetic diversity: a comparison of mitochondrial, autosomal, and Y-chromosome data". American Journal of Human Genetics. 66 (3): 979–88. doi:10.1086/302825. PMC 1288178. PMID 10712212.
  162. ↑ "New Research Proves Single Origin Of Humans In Africa". Science Daily. 19 Julie 2007. Besoek op 5 September 2011.
  163. ↑ Manica, A; Amos, W; Balloux, F; Hanihara, T (2007). "The effect of ancient population bottlenecks on human phenotypic variation". Nature. 448 (7151): 346–48. Bibcode:2007Natur.448..346M. doi:10.1038/nature05951. PMC 1978547. PMID 17637668.
  164. ↑ O'Neil, Dennis. "Adapting to High Altitude". Human Biological Adaptability. Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Januarie 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  165. ↑ O'Neil, Dennis. "Overview". Human Biological Adaptability. Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Maart 2013. Besoek op 6 Januarie 2013.
  166. ↑ O'Neil, Dennis. "Overview". Modern Human Variation. Palomar College. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 November 2012. Besoek op 6 Januarie 2013.
  167. ↑ Liu, James J.Y. The Chinese Knight Errant. London: Routledge and Kegan Paul, 1967 ISBN 0-226-48688-5.
  168. ↑ 3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Service. Besoek op 3 April 2005.
  169. ↑ Grandner, Michael A.; Patel, Nirav P.; Gehrman, Philip R.; Perlis, Michael L.; Pack, Allan I. (2010). "Problems associated with short sleep: bridging the gap between laboratory and epidemiological studies". Sleep Medicine Reviews. 14 (4): 239–47. doi:10.1016/j.smrv.2009.08.001. PMC 2888649. PMID 19896872.
  170. ↑ P. Rochat (30 Oktober 1995). The Self in Infancy: Theory and Research. Elsevier. p. 4. ISBN 978-0-08-054263-8. Besoek op 28 Maart 2016.
  171. ↑ Jack Palmer. "Consciousness and the Symbolic Universe" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Junie 2002. Besoek op 17 Maart 2006.
  172. ↑ Haviland, Wiliam A.; Prins, Harald E.L.; McBride, Bunny; Walrath, Dana (2010). Cultural Anthropology: The Human Challenge. Belmont, California: Wadsworth/Cengage Learning. p. 82. ISBN 978-0-495-81082-7.
  173. ↑ MobileReference (15 Desember 2009). The Illustrated Encyclopedia of North American Mammals. p. 601. Besoek op 10 Augustus 2013. {{cite book}}: |work= ignored (hulp)
  174. ↑ Buss, David M. (2003). The Evolution of Desire: Strategies of Human Mating. Revised Edition. New York City: Basic Books. ISBN 978-0-465-00802-5.
  175. ↑ "The World's Cities in 2016" (PDF). United Nations. Besoek op 16 Oktober 2017.
  176. ↑ "Statistical Summaries" (in Engels). Ethnologue. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Januarie 2013. Besoek op 10 Desember 2011.
  177. ↑ Comrie, Bernard; Polinsky, Maria; Matthews, Stephen (1996). The Atlas of Languages: The Origin and Development of Languages Throughout the World. New York City: Facts on File. pp. 13–15. ISBN 978-0-8160-3388-1.
  178. ↑ J. Hutchinson & A.D. Smith (eds.), Oxford readers: Ethnicity (Oxford 1996), "Introduction"
  179. ↑ Smith, Anthony D. (1999) Myths and Memories of the Nation. Oxford University Press. bl. 4–7
  180. ↑ Banton, Michael (2007). "Max Weber on 'ethnic communities': a critique". Nations and Nationalism. 13 (1): 19–35. doi:10.1111/j.1469-8129.2007.00271.x.
  181. ↑ Delanty, Gerard & Krishan Kumar (2006) The SAGE Handbook of Nations and Nationalism. SAGE. ISBN 1412901014 bl. 171
  182. ↑ Ronald Cohen 1978 "Ethnicity: Problem and Focus in Anthropology" in Annual Review of Anthropology 7: 383 Palo Alto: Stanford University Press
  183. ↑ Thomas Hylland Eriksen (1993) Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives. London: Pluto Press
  184. ↑ Schizzerotto, Antonio. "Social Stratification" (PDF). University of Trento. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Maart 2018. Besoek op 3 Julie 2017.
  185. ↑ Ferguson, Niall. "The Next War of the World." Foreign Affairs, Sep./Okt. 2006
  186. ↑ Clark, J.D.; de Heinzelin, J.; Schick, K.D.; et al. (1994). "African Homo erectus: old radiometric ages and young Oldowan assemblages in the Middle Awash Valley, Ethiopia". Science. 264 (5167): 1907–10. doi:10.1126/science.8009220. PMID 8009220.
  187. ↑ Kvavadze E, Bar-Yosef O, Belfer-Cohen A, Boaretto E, Jakeli N, Matskevich Z, Meshveliani T (2009). "30,000-year-old wild flax fibers". Science. 325 (5946): 1359. doi:10.1126/science.1175404. PMID 19745144.
  188. ↑ 188,0 188,1 Margo DeMello (2007). Encyclopedia of Body Adornment. ABC-CLIO. pp. 17–. ISBN 978-0-313-33695-9. Besoek op 6 April 2012.
  189. ↑ "Evolutionary Religious Studies: A New Field of Scientific Inquiry" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Junie 2017.
  190. ↑ Boyer, Pascal (2008). "Being human: Religion: bound to believe?". Nature. 455 (7216): 1038–39. doi:10.1038/4551038a. PMID 18948934.
  191. ↑ Emmons, Robert A.; Paloutzian, Raymond F. (2003). "The psychology of religion". Annual Review of Psychology. 54 (1): 377–402. doi:10.1146/annurev.psych.54.101601.145024. PMID 12171998.
  192. ↑ Hall, Daniel E.; Meador, Keith G.; Koenig, Harold G. (2008). "Measuring religiousness in health research: review and critique". Journal of Religion and Health. 47 (2): 134–63. doi:10.1007/s10943-008-9165-2. PMID 19105008.
  193. ↑ "Branches of Science" (PDF). University of Chicago. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 23 April 2017. Besoek op 20 Januarie 2018.
  194. ↑ "Science and Pseudo-Science". Stanford Encyclopedia of Philosophy (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 April 2020. Besoek op 3 Julie 2017.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Mens&oldid=2681670"