Franse Rivvelutie
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Franse rivvelutie of Révolution française waor 'n rivvelutie in gans Fraankriek en specefiek Paries vaanoet de Franse börgers, die rizzelteerde in de aofsjaffing vaan de Franse monarchie, de stiechting vaan 'n seculair en demokratisch rippebliek (die al gauw mie authoritair en militair zaw weure), 'n radicaal sociaal umslaag in Fraankriek en de res vaan Europa die gebassierd waor op liberalisme en aander principes vaan de Opklaoreng, de opkoms vaan Napoleon Bonaparte en oetindelek versjillende oorloge mèt Europese len en Rösland.
Me zaw de Franse Rivvelutie kinne opdeile in ach periode, al is d'r altied 't risiko 'n historische gebäörtenis te versömpele door middel vaan euverrationele terme. Neettemin geef 't 'n euverziechtelek idee van wat 't allemaol goof in dees rivvelutie.
- 't Polletiek en Ikkenomisch faillissement vaan 't Ancien Régime (1787 – 1789)
- De Rivvelutie te Versailles (5 mei – 15 oktober 1789)
- De Periood vaan Mirabeau (Oktober 1789 – April 1791)
- De Greui vaan 't Frans Republikanisme (April 1791 – September 1792)
- 't Konflik vaan Girondinne en Jacobinne (Oktober 1792 – oktober 1793)
- De Rijzing en Val vaan Robespierre (November 1793 – juli 1794)
- 't Moderaot Frans Republikanisme (Augustus 1794 – oktober 1795)
- 't Directoir (Oktober 1795 – november 1799)
't Gebäöre
[bewirk | brón bewèrke]'t Faillissement vaan 't Frans Keuninkriek, 't Ancien Régime (wat 't Aajd of Veurmaoleg Regime meint), dat 't goof vaan 1787 bis 1789, voond zien oerzaak in 't systeem vaan de aw keunin Lowie XIV, 'nen iew ierder opgeriech. 't Leek inmiddels nimmie good te wirke. Nao lang oorloge mèt Europa goof 't 'n opeistapeling vaan sjölde. De Franse natie woort geregierd door 'n klein gróp adel en oonderweil veel de börgerij en boere ummertouw mie in ermooi door awwerwèts agricultureel methode, 't blieve bestande vaan e feodaol systeem en 'n ooncontroleerbaar inflasie. 'n Gróp ministers perbeerde de Franse ikkenemie in stand te hawwe door t aajd systeem te verandere mer de adeldom stömde hei tegenin. In deen tied woort Fraankriek boete de keuninklek femilie geriegierd door de Staote-Zjeneral, bestande oet Drei Estaote. D'n ierste, en belaangriekste, waor de Geistelekheid, d'n twieden de Adeldom en d'n daarden de Börgerij, die meistens bestoont oet Midde-Klasse en daomèt nog ummertouw väöl rieker es de meiste börgers vaan Fraankriek. Wie de Adeldom tegestömde, waor Lowie engsteg tot de Börgerij vaan de Zjeneral zaw opstande en 't veurmekaar zaw kriege de gans regiering in hen te kriege. Neettemin accepteerde de polletieke midde-klasse, geïnspireerd door de verleechte filosofie vaan die daog en de Vereinegde Staote vaan Amerika es e veurbeeld tot 't aanders kos (get wat later bij de invlooijrieke filosofie vaan Alexis de Tocqueville 'ne groete ról zal späöle), dees isolatie neet. Dit rizzelteerde in de Rivvelutie vaan Versailles, de plaots boe de regiering en de keuningsfemilie waor gezeteld, die ziech aofspäölde in de periood 5 mei bis 15 oktober 1789. Versjillende gebäörtenisse, wie 'n zeker anarchisme op 't platteland, de val vaan de Bastille-gevangenis (die later symbool zaw stoon veur de Franse Rivvelutie) en de Groete Angs (die bekind stoon es 'nen anarchistische staot in gans Fraankriek, op 'n paar regio's, wie Bretagne, de Elzas en 't Baskeland). De Assemblée Constituante, wie de Staote Zjeneral ziech nömde vaanaof 7 juli 1789 nao de val vaan 't Ancien Régime, reageerde hei-op door de börgers 'ne belaangriekere ról te geve in de zoegenaomde Augustus Decrete. Dees decrete maakte 'n ind aon de adele force en privileges vaan aandere klasses. Alle Fransoze hadde dezelfde rechde en pliechte vaanaof noe en koste edere professie beginne en dezelfde belastinge betaole, ouch al woort wel d'r op benaodrök tot de geliekheid in theorie weurt gehanteerd, neet in praktiek. Op 4 augustus presentierde de Assemblée Constituante de abolitie vaan feodalisme en de Decleratie vaan de Rechte. Vaan oktober 1789 bis april 1791 goof 't 'n periood vaan achtien maonde genaomp de Periood vaan Mirabeau, boe-in, al waor heer neet officieel aktief in de polletiek, Mirabeau de constitutie vaan geistelekheid veranderde, 't meiste eigedóm vaan de kèrk verkoch aon de börgers, 't aajd provinciaol systeem vervaangde in 't nuij depertemèntaol systeem en de kloof tösse 't Ancien Regime en de Rippebliek, veural naotot Mirabeau hiemelde, nog groeter maakde. Wie de keuning, nog ummertouw op de troen, de oorlog verklaorde mèt Oosteriek op 20 april 1792 um de veujselveurraod te vergroete nao groete hongersnode in eige land (evels ouch umtot de Oosteriekers de royaal femilie hadde geweigerd binne te laote wie ze perbeerde Fraankriek oet te vlöchte), botste dit neet allein mèt de keuninging Marie Antoinette, die Oosterieks is, mer ouch mèt 't Pariesche volk. 't Waor 't begin vaan de Greui vaan Republiekanisme (April 1791 – September 1792). Op 10 augustus woort 't royaol palies aongevalle, woort de keuninkleke femilie gevange genomme door 't volk vaan de stad. Op 21 september woort Fraankriek 'n rippebliek. Metein daonao volgde 't Konflik vaan de Girondinne en Jacobinne. De Girondinne regierde de Rippebliek en excutierde de royale femilie. Zie declareerde de oorlog mèt Groet-Brittannië, Holland en Spanje (Fibberwarie en Miert 1793). De radikaolere gróp, de Jacobinne, maakde gebruuk vaan 't verluus in de Liege Len es 'n excuus um de mach euvertenömme. Wie dat successeerde woorte alle Girondinne gaw daonao geëxecuteerd. Dit meinte tot twie vaan de drei potentiële nuie leijers vaan de Rippebliek hiemelde, Jacques-René Hébert en Georges Danton. D'n innegesten euvergebleve waor Maximilien de Robespierre, 'ne revolutionair dee perbeerde de absolutistische aspekte vaan Jean-Jacques Rousseau's filosofie euver te nömme in de Franse polletiek. De euvergebleve leje vaan de Conventie heelpe de lui vaan Paries de Robespierriste evels te verdrieve tösse 27 en 28 juli 1749. De Moderatie vaan 't Republicanisme rizzelteerde in 'n aander Pariese insurrectie, neergeslage door Paul Barras en Napoleon Bonaparte, en oetindelek in de verkezinge veur 'n Directoir, bestande oet vief leijers, op 22 augustus 1795. 't Directoir leijde Fraankriek vaan oktober 1795 bis november 1799. Al waor 't succesvol in 't veure vaan oorloge, veurnaomelek door Napoleon in Italië, had Fraankriek serieuze perbleme in 't land zelf, boe-oonder 'n anarchie oppe platteland en reizend pro-monarchisme in versjillende regio's. Aon 't ind vaan 't jaor 1799 kaom Napoleon es d'n innegsten euvergebleve populaire leijer vaan 't land trök oet Italië en zooch heer de kans 'ne coup te plege.
Veur Europa, boete de dictatoriaol neiginge vaan Jacobinisme, representierde de Franse Rivvelutie 'n ideaal vaan populaire sovereigniteit en geliekheid véúr de wèt, veur d'n ierste kier identificerenterende veur 't gaans volk vaan de Natie. Häör gebäöre symboliseerde twie kardinaol aspekte vaan boe de negetiende iews Europa veur zaw gaon stoon: liberalisme en nationalisme. De latere democratie vaan Fraankriek, en de res vaan Europa, zal enorm väöl beïnvlooid weure door de Franse Rivvelutie, veural via Alexis de Tocqueville, dee (es vijand vaan de Robespierriste) de Rivvelutie euverleef en häör en de Amerikaanse democratie analyseert bis get wat later veur väöl Europese len de foundatie weurt veur Europese democratie.
Brónne
[bewirk | brón bewèrke]- Scharzmantel, The age of ideology: 2. Progress and Irrationalism, p. 17 - 25 (Ingels)
- Palmer, Penguin dictionary of modern history
- Franstaolege Wikipedia