Tatar xalqı

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Borınğı Tatarlar turında ayırım mäqälädä äytelä

Tatar xalqı ul Törki xalıq, Tatarstannıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege İdel-Uralda yäşi. Şaqtıy öleşe Räsäydä yäşi: İdel-Ural da (kübräk Mäskäwdä häm Seberdä). Çirmeşlär Tatar xalqın «Suas» dip atıylar.

Xalıq törkemnäre

Tatar xalıq bularaq 3 töp cirle törkemgä bülenä:

• İdel-Ural Tatarları:
  • Qazan Tatarları
  • Qasıym Tatarları
  • Mişär Tatarları
  • Tiptär Tatarları
  • Keräşen Tatarları
• Seber Tatarları
• Xacitarxan Tatarları.
• Qırım Tatarları.
• Nuğaylar.
• Polşa-Litva Tatarları

Ş.u. Finlandiä Tatarları törkeme dä bar. İdel-Ural töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. Tatar telendä söyläşälär. 13-15. yözlärdä ğomumi Tatar ataması belän yörüçe qayber Törki xalıqlar (Qırım Tatarları, Nuğaylar w.b.) 18. yözneñ 2. yartısı — 19. yöz axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.

Din

Tatarlarnıñ küpçelege möselman-sönnilär. Tatar milläteneñ köçläp çuqındırılğan öleşläre dä bar: Keräşen Tatarları, Nağaybäklär. Möselman Tatarlarnıñ xäzerge din üzäkläre: Qazan, Mäskäw, Ufa, Irımbur, Sarıtaw, Xacitarxan, Tömän w.b. şähärlärdäge möftiätlär. Ş.u. Polşa-Litva Tatarlarınıñ üz dini oyışmaları bar.

Millätneñ kilep çığışı

Tatarnıñ kilep çığışı mäs'äläsendä fändä 3 töp konsepsiä bar.

Bolğar-Tatar konsepsiäse

Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar häm Törkiläşkän cirle Fin-Uğır xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı h.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında Awraziäneñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä Skif, Sarmat, Alan-asam h.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniäte wä ğöref-ğädät nigezläre İdel buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän häm Altın Urda, soñraq Qazan xanlığı däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanıylar. Altın Urda çorında Bolğar xalqı berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. Qazan xanlığı däwerendä Bolğarlarnıñ Mongollarğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla häm alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da 1920. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsiä 20. yöz başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, M.G.Xudyakov w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ 1944 yılğı 9 avgust qararınnan ("Tatarstan partiä oyışmasında massa-politik wä ideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ Qazan Tatarları millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiäsennän (1946) soñ älege konsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiägä nigezlänä.

Monı da uqı: Bolğar teoriäse

Tatar-Mongol konsepsiäse

Könçığış Awrupağa Tatar-Mongol qäbiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä Altın Urda däwerendä İslam dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiäneñ töp asılı qayber Urıs, Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.

Törki-Tatar konsepsiäse

Bu konsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında İdel buyı Bolğarı xalqı b-n bergä Qıpçaq, kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ tarixında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli tarixınıñ töp üseş däwere Altın Urda çorına turı kilä; şul çorda cirle Bolğar wä Qıpçaqlar Mongollar b-n kilgän işle Törki-Tatar qäbilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, Törki nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. Altın Urdanıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, 13. yözneñ urtalarında, Mongollar yawına qädärge cirle qäbilä atamaları yuqqa çığa wä Törki-Moğol ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlıy (Nayman, Qoñğırat, Kiräit, Tabın, Qatay, Manğıt, Oğlan, Cälair, Uyşın w.b.). Altın Urda çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n İslam dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiäçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxani wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qabilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä 14. yöz tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. Altın Urda däwerendä ber ük waqıtta Uğız wä Qıpçaq telläre nigezendä ayırım qabilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, İdel Törki. Altın Urda tarqalğaç (15. yöz) oyışqan Tatar däwlätlärendä (Olı Urda, Qazan xanlığı, Xacitarxan xanlığı, Qasıym xanlığı, Seber xanlığı, Nuğay Urdası w.b.) Xacitarxan, Qazan, Qırım, Qasıym, Seber Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. İdel, Ural, Seber töbäkläre Urıs däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ (16. yözneñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; Qazan, Seber, Xacitarxan Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "Möselman" ataması yışraq qullanıla başlıy. 19. yözneñ 2. yartısında, burjuaz sosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä İdel-Ural töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla (Ş. Märcäni, H. Atlasıy, Ğ. İsxaqıy w.b.). Bu çorda Qazan Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları Rusiädä yäşäwçe baytaq Törki xalıqlar öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. 1926. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. İdel-Ural töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären Mişär, Keräşen, Tiptär, Xacitarxan yaqlarında Nuğay, Qarağaş, Seberdägeläre Boxarıy w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiäsen yaqlawçı ğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, ä.N.Qurat, N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, N.Däwlät, D.M.İsxaq, U .Şamilulı w.b.

Tormış-könküreş

Tatarnıñ ata-babadan kilgän wä tormış-könküreştä iñ möhim urın totqan töp şöğılläre: igençelek, terlek asraw, umartaçılıq wä sunarçılıq.

Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, imanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. İdel buyı wä Ural töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä 20. yöz başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacitarxan wä Seber Tatarlarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, sıyır, sarıq, käcä asrıylar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. Keräşen Tatarları wä Nağaybäklär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla (19. yöz axırlarına qädär qayber urınnarda qırğıy qort balın da cıyalar). Xacitarxan wä Seberdä bigräk tä balıqçılıq wä sunarçılıq käsebe kiñ tarala, başqa töbäklärdä ul käsep ayırım häwäskärlär eşe bularaq sanala. Tatar yäşelçä üsterü, baqçaçılıqqa az ähämiät birälär, qarbız, qawınnı küpläp citeşterü b-n başlıça Könyaq Ural wä Xacitarxan, Qırım töbäklärendä genä şöğıllänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qıyar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. 19. yöz urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. İdelneñ uñyaq yarı töbäklärendä yort yanı baqçalarında alma, çiä, qura ciläge, qarlığan w.b. cimeş ağaçları da üsterelä. Ayırım hönärçelär baqır, timer taşların eretep, törle eş wä suğış qoralları yasağan, ağaçtan wä balçıqtan kiräk-yaraq äyberlär citeştergän, kiez basqan, keläm, palaslar tuqığan. Käcä mamığınnan şäl bäyläw, yonnan yäki kinderdän, citen süsennän törle tuqımalar tuqu eşe, yon tetü, tire iläw wä kün äyberlär eşläw, kiez ayaq kiemnäre wä tula basu, kün ayaq kiemnäre tegü, çıpta-qap suğu, kismäk yasaw, sabın, sumala qaynatu, deget quu, kümer yandıru, arba-çana yasaw, zärgärçelek, eşkärtelgän tiredän zatlı ös kiemnäre, uqalap çigep baş kiemnäre tegü w.b. - Tatarnıñ kiñ taralğan käsepläreder. Säwdä eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. 16. yöz urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. 18. yöz urtalarınnan patşa xäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk Aziä illäre b-n säwdä mönäsäbätläre urnaştıruğa mömkinçelek birä, şunnan soñ Qazan, Irımbur governılarında, Rázan governısınıñ Qasıym töbägendä Tatarnıñ zur säwdä üzäkläre barlıqqa kilä. Tatarlar, nigezdä, utraq tormışlı xalıq. Qayber töbäklärdä ayırım tör xucalıq eşlären başqaru öçen cäy-köz aylarında cäyläwgä çığıp yäşäw ğädätläre dä saqlanıp kilä. Toraq yortları ğädättä büränädän yäki tabiğıy taştan, kirpeçtän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä şähärdä mäçetlär salına, mäktäp yäki mädräsälär açıla. Tatar xalqınıñ kiem-salımında, könküreşeneñ başqa ölkälärendäge kebek ük, borınğı küçmälärgä dä, utraq tormışta yäşäwçelärgä dä xas mätdi mädäniät ğädätläre berdämlege küzätelä. Kiem-salım tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta Aziädan qaytarılğan yefäk qullanıla. Bizänü äyberläre altınnan, kömeştän, törle asıl taşlardan (firüzä, yaqut, axaq w.b.) eşlänä. Rizıqta it, söt wä qamır aşları östenlek itä. Könküreştä Awrupaça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiyem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğomum cämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä (Saban tuyı, Cıyın, Narduğan w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek traditsiäläre 1552. yılda Qazan xanlığın Urıslar yawlap alğannan soñ özelä. 1917. yılğı Fevräl' inqıylabınnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasıylar (k. İdel-Ural Ştatı). 1920. yılnıñ Mayında üzäk xäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.

Diaspora

Xäzärge köndä tatarlar böten dönyada da yäşilär dip äytergä bula. Awrupada: Almaniädä, Finländiädä, Polşada, Litvada, Estoniädä h.b. Mäskäwdä dä tatarlar bik küp.

Monı da qara

• Bulaçak tatar xannarı
• Tatar programmaları(үле сылтама)
• Tatar isemnäre
• Tatarstan
• Tatarlar tarixı
• Tatar aşları
• Tatarlar isemlege
• Tatar teleneng suzlege'(үле сылтама)
• Tatar alifbasii(үле сылтама)
• Suzlar' yassiiliigii(үле сылтама)
• Tatar telenda' jiirlar (үле сылтама)