I. Petro

Büyük Petro (Rusça: Пётр Великий, Pyotr Velikiy), I. Petro (Rusça: Пётр Первый, Pyotr Pervıy) veya Pyotr Alekseyeviç (Rusça: Пётр Алексеевич; 9 Haziran 1672 — 8 Şubat 1725), Rusya Çarlığı'nı 7 Mayıs 1682'den 1696'ya kadar üvey ağabeyi V. İvan ile birlikte, daha sonra 1696'dan 1725'te ölümüne kadar Rus İmparatorluğu'nu yönetmiştir.

I. Petro Büyük Petro
Jean-Marc Nattier tarafından portresi (1717)
Rus çarı ve imparatoru
Hüküm süresi	7 Mayıs 1682 – 8 Şubat 1725
Taç giymesi	25 Haziran 1682
Önce gelen	III. Fyodor
Sonra gelen	I. Katerina
Ortak hükümdar	V. İvan (1682–1696)
Naibe	Sofya Alekseyevna (1682–1689)
Doğum	9 Haziran 1672(1672-06-09) Moskova, Rusya Çarlığı
Ölüm	8 Şubat 1725 (52 yaşında) Sankt-Peterburg, Rus İmparatorluğu
Defin	Petrus ve Pavlus Katedrali
Eş(ler)i	Yevdokiya Fyodorovna Lopuhina (e. 1689; b. 1698) Martha Skavronskaya (e. 1707)
Çocuk(lar)ı	Rusya Çareviçi Aleksey Holstein-Gottorp Düşesi Anna Rusya İmparatoriçesi Yelizaveta Büyük Düşes Nataliya
Tam adı Pyotr Alekseyeviç Romanov
Hanedan	Romanov
Babası	I. Aleksey Mihayloviç
Annesi	Nataliya Kirillovna Narışkina
Dini	Rus Ortodoksluğu
İmza

Bazı gelenekçi ve çağdışı sosyal ve politik sistemleri modern, bilimsel, Batılılaştırılmış ve Aydınlanma'ya dayalı sistemlerle değiştiren kültürel devrime öncülük etmiştir. Petro'nun reformları Rusya üzerinde kalıcı bir etki bıraktı ve Rus hükûmetinin birçok kurumunun kökenleri onun hükümdarlığına kadar uzanmaktadır. Ayrıca 1917'ye kadar Rusya'nın başkenti olarak kalan Sankt-Peterburg şehrini kurması ve geliştirmesiyle de tanınmaktadır.

Bununla birlikte yurt içinden yerel seçkin sınıfların oluşturulması onun asıl önceliği değildi ve ilk Rus üniversitesi ölümünden sadece bir yıl önce, 1724'te kuruldu. İkinci olanı ise ölümünden 30 yıl sonra kızı Elizabeth'in hükümdarlığı sırasında kuruldu.

Hayatı

Çar I. Aleksey'in ikinci eşi Natalya Narişkina'dan olan oğludur. 1682'de, zayıf ve hastalıklı üvey ağabeyi V. İvan'la birlikte tahta çıktı. Taht naipliğine üvey ablası Sofia Alekseyevna atandı; Sofia'nın aşığı başdanışman Vasili Vasilyeviç Golitsın; ülkenin yönetiminde etkindi.

Petro, bu dönemde annesiyle birlikte Moskova'nın dışındaki “Alman mahallesinde” yaşadı. Rusya'ya gelen Avrupalılar ile yakınlık kurarak uygarlıkları hakkında bilgi sahibi oldu. Burada Avrupalı askerlerden topçuluk ve istihkam eğitimi aldı. 14 yaşından itibaren gemilere büyük ilgi duydu. 1689'da annesinin zoruyla Eudoxia Lapoukine ile evlendi; ertesi yıl Alexis adında bir oğlu oldu. Son derece muhafazakâr bir aileden gelen eşi ile hiç uyuşamadı.

Petro 17 yaşında bir saray darbesiyle yönetimi ablasının ve Golitsın'in elinden aldı. 1694'te annesinin ölümü ile ülke yönetiminin tek hakimi oldu. Tahtı Ivan'la paylaşmayı sürdürüyordu ancak devlet işlerinde Ivan'ın hiçbir rolü yoktu. 1696'da Ivan'ın ölümü ile tahtın tek sahibi oldu.

Azak Kalesi’nin alınması

Devletini genişletmeyi, dünya hakimiyetini ele geçirmeyi düşleyen Petro, bu amaçlarına ulaşmak için ticareti geliştirmenin önemini kavramıştı. Ancak Rusya kuzeyinde buzlarla kaplı denizler, güneyinde Osmanlı Devleti denetimi altındaki Karadeniz arasında sıkışmış bir ülke konumunda idi, ticarete uygun limanları yoktu. Petro, ticaret için sıcak denizlere inme gereğini fark eden ilk kişi oldu. Petro'nun sıcak denizlere inme planını gerçekleştirmek için ilk girişimi Azak Kalesi'nin kuşatılması idi. 1695 yılında ani bir baskınla Azak Kalesi'ni almayı denedi ancak deniz kuvvetlerinden yoksun Rus ordusu 96 günlük bir kuşatmadan sonra çekilmek zorunda kaldı. Bu başarısızlık üzerine Petro 1695-1696 kışında Don nehri kıyısındaki Voronej'de bir nehir donanması oluşturdu; kaleyi karadan ve denizden 31.000 asker ve 170 topla kuşatarak 6 Ağustos 1696 tarihinde teslim aldı. Asıl amacı Karadeniz'e ve ardından Boğazlara kadar gidebilmekti. Bu amacından hiç vazgeçmemiş ve bu politika kendisinden sonra da sürdürülmüştür.

Avrupa seyahati

Petro, Hollanda'da

Azak Kalesi kuşatması, Çar I. Petro'ya donanmaya ve düzenli bir orduya sahip olmanın önemini göstermişti. Bu amaçla ülkeye yabancı uzmanlar davet etmek yerine soylu ailelerden seçilen gençlerin eğitim için İngiltere, İtalya ve Hollanda'ya gönderilmesini emretti. Avrupa'nın başarısının hangi koşullar altında geliştiği ve mümkün hale geldiğini öğrenmek; Avrupa'daki ilerlemeyi Rusya'ya taşımak istiyordu. Kendisi de denizcilik eğitimi için 1697'de kimliğini gizleyerek yurtdışına çıktı. Sırasıyla Almanya, Hollanda ve İngiltere'ye gitti. Marangozluk, tıp, gemi yapımcılığı üzerinde çalıştı. Bir yandan da Osmanlılar'a karşı Avrupa'daki müttefik arayışı içindeydi ancak bu arayışı sonuçsuz kaldı.

Venedik'e gitmeyi planlarken Moskova'da çıkan Streltsy ayaklanması nedeniyle Rusya'ya döndü. Kendisini devirerek Sofiya'yı yeniden naibeliğe getirmek isteyen streltsıy'ı dağıttı. Yüzlerce askeri idam ya da sürgün ettirdi.

Avrupa seyahatinin sonunda kimi Avrupa adetlerinin Rus adetlerinden üstün olduğuna kanaat getiren Petro, tüm saraylıların ve memurların sakallarını kesmesini; batılı giysiler giymelerini istedi. Bu durum sakalını kesmeyen Rus aristokrasisi içinde büyük sıkıntı doğurunca boyarlara yıllık 100 ruble sakal vergisi karşılığında müsamaha gösterildi. Böylece sakal tıraşı Rus modernleşmesinin simgelerinden biri hâline geldi. Yeni yıl kutlamalarını 1 Eylül'den 1 Ocak'a aldı. Geleneksel Rus takvimi yerine Protestan takvimini kabul etti.

Petro hiç anlaşamadığı eşi Eudoxia Lapoukine'den bu seyahatten döndükten sonra 1698'de boşandı ve onu bir manastıra kapanmaya zorladı.

İstanbul Anlaşması

Ayrıca bakınız: İstanbul Antlaşması (1700)

Avrupa Devletleri ile 16 yıldır savaşmakta olan Osmanlı Devleti'nin gerek Azak Kalesi'ni kaybetmesi gerekse Venedik ve Avusturya karşısında aldığı yenilgiler nedeniyle barış istemesi üzerine savaşan taraflar arasında müzakereler başladığında Çar Petro ısrarla Kerç Kalesi'ni istedi. Bu istek kabul olmadığı için Karlofça'da Rusya, Osmanlı Devleti ile barış imzalamadı; iki yıllık bir ateşkes imzalandı. Barış Anlaşması 1700'de imzalandı. Ruslar, İstanbul'da sürekli elçiliğe sahip oldu. Azak Rus hakimiyetine girdi, Ortodoksların Kudüs haccı serbest bırakıldı.

İsveç ile savaş

Ayrıca bakınız: Büyük Kuzey Savaşı

Petro, Osmanlı İmparatorluğu ile ateşkes imzaladıktan sonra Baltık Denizi kıyılarına ulaşmak hedefine yöneldi. 1701'in şubat ayının sonuna doğru Biržai'de II. Augustus ile tanıştı. Prusya, Danimarka-Norveç ve Lehistan bir araya gelip Kuzey İttifakı'nı kurarak İsveç'e savaş açtı.

Rusya'nın ilk saldırısı 1700 yılında Narva Savaşı'nda eğitimsiz askerler dolayısıyla felaketle sonuçlandı. Savaş sırasında XII. Karl'ın orduları sisli kar fırtınasını kendi avantajlarına kullandılar.

Petro, Narva'daki yenilgiden sonra ordusunu yeniden organize etmekle ve Avrupa şehirlerine benzer yeni bir şehir (Sankt Petersburg) kurmakla uğraştı. İsveç ile savaşı Polonya ve Litvanyalılar sürdürüyordu.

1708'de İsveç gözünü yeniden Rusya'ya çevirdi ve saldırıya geçti. 28 Eylül 1708'de gerçekleşen Lesnaya Savaşı, Büyük Kuzey Savaşı'nın kaderini belirledi. Yenilen İsveç Kralı Demirbaş Karl, Moskova'ya saldırıdan vazgeçip güneye hareket etti; Ukrayna'da iaşe sorununu giderdikten sonra tekrar Moskova'ya yürüdü ve büyük stratejik öneme sahip Poltova Kalesi'ni 1709 Mayıs'ında kuşattı. Petro, İsveç kralını Poltova Muharebesi'nde yendi. İsveç kralı yaralı olarak maiyetiyle birlikte Osmanlı toprakları yakınındaki Bender Kalesi'ne sığındı.

Osmanlı Devleti ile savaş

Ayrıca bakınız: Prut Savaşı

İsveç Kralı'nı takip eden Rus ordusunun Osmanlı sınırını geçerek tahribatta bulunması ile başlayan gelişmeler, İsveç Kralı Demirbaş Şarl'ın Bender Kalesi'nden İstanbul'a gönderdiği yardım dileyen mektuplarının da etkisi ile Osmanlılar'ın Rusya'ya savaş ilanına kadar vardı. Vezîriâzam Baltacı Mehmed Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu, Petro'nun ordusunu 19 Temmuz 1711'de Prut Nehri kıyısında kuşattı. Rus ordugâhında büyük bir ümitsizlik hüküm sürmeye başladı. Teslim olunması fikrini onaylayan Petro, esir düşmesi hâlinde kendisini hükümdar olarak tanımamalarına dair senatoya hitaben bir emirnâme hazırladı.

Ruslar'ın görüşme talebi, saldırı hazırlığındaki Baltacı Mehmed Paşa'nın yeniçerilere güvenmemesi nedeniyle kabul edildi ve görüşmeler beklenmedik bir seyir takip ederek 24 saat içinde sonuçlandı. 21 Temmuz'da imzalanan Prut Antlaşması'nı Petro 22 Temmuz'da tasdik etti. Rus ordusu serbest bırakıldı. Anlaşma sonucunda Azak tekrar Osmanlılara geçmiş ve Çar Deli Petro'nun Karadeniz'e açılma emelleri bir süre ertelenmiştir.

Katerina ile evlilik

Ayrıca bakınız: I. Katerina

Petro, 1712'de Ekaterina Aleksiyevna ile evlendi. Asıl adı Marta Elena Skavronska olan yeni eşi, 1703'te Çardan bir çocuk dünyaya getirdikten sonra Ortodoks olup adını değiştirmişti. Petro'nun bu evlilikten on bir çocuğu dünyaya geldi ancak içlerinden sadece Anna ve Yelizaveta adlı iki kızı yaşadı.

St.Petersburg'un başkent oluşu

Çar Büyük Petro, Avrupa şehirlerine benzeyen yeni bir şehri sıfırdan başlayarak inşa etme çabasını 1703'ten beri sürdürüyordu. Şehri, 1703'te Büyük Kuzey Savaşı sırasında İsveç'ten aldığı Neva Nehri deltasında kurmaya karar vererek Aziz Petro ve Pavel Kalesi'nin temelini 16 Mayıs 1703 günü atmıştı. 10 yıl boyunca Neva Nehri deltasında büyük bir bataklık alan ıslah edildi. Yeni şehrin ilk yapısı olan Aziz Petro ve Pavel Kilisesi'nden sonra birçok bina Amsterdam'da olduğu gibi çamura gömülmüş direkler ve tahtalar ile kuvvetlendirilmiş temeller üstüne yapıldı. Rusya'nın ağaç mimarisinden farklı olarak Avrupa'dan getirttiği mimarlara şehrin planlarını, kanalizasyonunu ve binaların dağılımını çizdirdi. Fransa'daki Versailles Sarayı ile boy ölçüşecek derecede ihtişamlı bir kışlık saray (bugünkü Hermitage Müzesi) ile çizimlerini bizzat kendisinin yaptığı bir yazlık saray inşa ettirdi. Petersburg, 1712'de başkent ilan edildi.

Edirne Antlaşması

Petro, Prut Antlaşması'nı imzaladıktan sonra anlaşma hükümlerini yerine getirmemişti. Osmanlı Devleti, anlaşma hükümlerinin yerine getirilmesi için Rusya'ya iki defa daha savaş ilân etti. Osmanlı padişahı III. Ahmet’in sefer kararı alarak İstanbul’dan Edirne’ye hareket etmesi üzerine Petro kaygıya kapılarak bir özür mektubu gönderdi ve hemen görüşmelere başlanmasını diledi. Edirne’de yapılan görüşmelerin sonunda 24 Haziran 1713’te imzalanan Edirne Antlaşması ile iki taraf arasındaki anlaşmazlıklara geçici olarak ara verildi.

Kuzey Savaşı

Petro, Edirne Antlaşması’ndan sonra yeniden tüm çabasını Kuzey Savaşı üzerine yoğunlaştırdı. Türk topraklarında beş yıl kalan İsveç Kralı XII. Karl 1714’te memleketine dönmüştü. Petro, o yıl denizlerdeki ilk büyük zaferini (Gangut Savaşı) kazandı. Bu arada Avrupa’ya geziler yaparak çeşitli başarılar elde etti. Ünlü bilim insanı Herman Boerhaave'yi görmek için 1716-1717 yıllarında Hollanda'yı ziyaret etti. Sonra Fransa'yı ziyaret etti. Prusya Krallığı ve Brunswick-Lüneburg Seçmenleri'nin desteğini aldı. Demirbaş Karl hala savaşı sürdürüyor, pes etmeyi reddediyordu. Ancak 1718'de gerçekleşen ölümünün ardında barış mümkün olabildi. Nystad Barış Antlaşması imzalandı ama hâlen süren gerginlik yüzünden ancak 1720'de imzalanabildi. Bu anlaşmadan dolayı senato Petro’ya “Büyük” ve “İmparator” sanlarını verdi.

İran Seferi

Orta Asya, Hazar ve Sibirya bölgelerine araştırma grupları gönderen Petro, 1722’de İran’ın zayıflığından faydalanarak Hazar bölgesine işgale başladı. Hazar Denizi’nin batı ve güney kıyılarını askeri yardım karşılığı İran’dan aldı. Bu sefer sırasında sağlığı bozuldu.

Ölümü

Petro, 1723 kışında idrar yolu ve mesanesiyle ilgili sorunlar yaşamaya başladı. 1724 yılında ağır bir mesane ve böbrek ameliyatına girdi. Ocak 1725'te üremiye yakalandı. Anlatılanlara göre Petro bilinçsizliğe girmeden önce bir kağıt ve kalem istedi ve "Artık hepsini bırak ..." yazan bitmemiş bir not karaladı. 8 Şubat 1725 sabahı öldü. Peter ve Paul Katedrali'ne defnedilmiştir. Otopsisinde mesanesine kangren bulaştığı açıklandı.

Kişiliği

'Büyük Petro' olarak bilinen Rus hükümdar, Rönesans ve Reform döneminde yaptığı incelemeler ve deneyler sayesinde Rusya'nın Avrupa'nın gerisinde kalmasını önlemiştir. Sıcak denizlere inme planlarından dolayı daha çok denizcilik ve gemicilikle ilgili incelemeler yapan Petro; şanından öte bir gemide en alt rütbede çalışarak ilginç kişiliğini ön plana çıkarmıştır. Osmanlılar bu yüzden I. Petro'ya 'Deli Petro' lakabını takmıştır fakat söz konusu Prut Savaşı'nda Osmanlı'nın karşısına büyük ve dayanıklı gemilerle gelince Deli Petro'nun adı Büyük Petro olarak anılmaya başlanmıştır.

Galeri

• 
  Ivan ile birlikte taç giymesi
• 
  Çocukluğunda savaş oyunları oynarken
• 
  Azak Kalesi'nin fethi
• 
  Sofia Alekseyevna
• 
  İlk Eşi Eudokia Lopukhina
• 
  İkinci eşi I. Katerina
• 
  I. Petro, Hollanda'da
• 
  Sakal tıraşı
• 
  St. Petersburg'un inşası
• 
  I. Petro oğlu Alexey'i sorgularken
• 
  Kızları Anna ve Yelizaveta

Ayrıca bakınız

• 1682 Moskova Ayaklanması

Kaynakça

Resmî unvanlar
Önce gelen: III. Fyodor	Rus çarı V. İvan ile ortak 7 Mayıs 1682 - 2 Kasım 1721	Sonra gelen: –
Önce gelen: –	Rusya imparatoru 2 Kasım 1721 - 8 Şubat 1725	Sonra gelen: I. Katerina