Gutiler
Gutiler, Güney Mezopotamya'da, Zagros Dağlarında (günümüzde İran) yaşamış göçebe bir halk. Gutilerin yaşadıkları bölge Gutium (Sümerce: 𒋾𒌝𒆠, Gu-ti-um) olarak adlandırılmıştır.[1]
Gutiler | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Gutium'un yaklaşık konumu. | |||||||||
| Yaygın dil(ler) | Guti Dili | ||||||||
| Hükûmet | Mutlak Monarşi | ||||||||
| Kral | |||||||||
| Tarihî dönem | MÖ 3000 | ||||||||
| |||||||||
Mezopotamya'daki ilk imparatorluk olan Akad İmparatorluğu'nun MÖ 3. binyılın sonlarında yıkılmasında etkili olup ardından bölgenin hakimiyetini ele geçirmiş, Sümer Guti Hanedanı'nı kurmuşlardır. Sümer Kral Listesinde IV. Uruk Hanedanı'ndan sonra Mezopotamya'da Gutilerin hakim oldukları bildirilir ve 21 Guti kralının adını vererek bunların yaklaşık 91 yıl 40 gün iktidarda kaldığını kaydeder.[2][3]
Yaşadıkları bölge
değiştirGutiler yazılı belge bırakmadığı gibi, herhangi arkeolojik bulgu da bırakmamıştır. Bu nedenle kökenleri ve dilleri hakkındaki teoriler gibi yaşadıkları bölge hakkında da birçok teori bulunmaktadır.
Çivi yazılı tabletlerdeki bilgilere göre bugünkü adlarıyla Küçük Zap Suyu ve Diyala Nehri arasındaki bölge Gutilerin ülkesi anlamına gelen Gutium olarak adlandırılmaktaydı.[4] MÖ 3. binyıla tarihlenen tabletlerdeki bilgilere göre "uygun dini ayinler yapmayan Gutiler, karısını kocasından ayıran, çocuğunu ailesinden kopararak Babil ülkesinde yaşayan halka zarar veren bir kavim" olarak anlatılmaktadır.[5] MÖ 2400 yılından önceki bazı tabletlerde ise Gutium'un kuzeyde Subartu güneyde de Elam ülkesi ile çevrili olduğu söylenmektedir.[6] MÖ 2. ve 1. binyıla tarihlenen tabletlerde de Zagros Dağları'nın bulunduğu topraklar için Guti Ülkesi, bu topraklarda yaşayan savaşçı halklar için ise Gutiler adı kullanılmaya devam etmiştir.[5] Örneğin Asur kraliyet yıllıkları, Medler veya Mannailer oldukları bilinen topluluklar için Gutiler terimini kullanır. Büyük Pers İmparatoru II. Kiros'un hükümdarlığı döneminde bile, general Gobryas "Gutium valisi" olarak tanımlanmıştır.
Tarihçe
değiştirGuti Dili ve Kökenleri
değiştirGutilerin dilleri ve kültürleri ile alakalı günümüze çok az belge ulaşabilmiştir. Ulaşılan belgeler düşmanları tarafından yazıldığı için, Gutilerden nefret ile bahsedilmiştir. Guti diline ait kelimelere, Sümer Kral Listesi ve bazı tabletlerde bulunan birkaç özel isim dışında ulaşılamamıştır. Bu nedenle Sümerce, Akadca, Hurrice, Hititçe ve dönemin diğer dilleri ile olan benzerliği karşılaştırılamamıştır. Bunda Gutilerin göçebe ve savaşçı bir halk olmasının etkisi büyüktür. Buna rağmen Gutilerin kökeni hakkında birçok teori öne sürülmüştür.
Walter Bruno Henning, kral isimlerinin gramer olarak Tarım Havzası'nda MÖ 6. ve 8. yüzyıllardan kalma metinlerden bilinen bir Hint-Avrupa dil ailesi kolu olan Tohar dilleri ile benzediğini ileri sürdü. Henning, Guti dilini belgelenmiş en eski Hint-Avrupa dili olduğunu söyleyip Gutilerin daha sonra Tarım Havzası'na göç ettiklerini ileri sürmüştür.[7] Bununla birlikte, çoğu bilim insanı, aralarında iki bin yıldan fazla bir süre olan iki dilin birbirine bağlama girişimini reddetmiştir.[8]
Benno Landsberger, II. Türk Tarih Kongresi'nde sunduğu Ön Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri adlı tebliğinde Henning gibi kral isimlerinin ve Gutium/Kutium kelimesinin kökeni üzerinden yola çıkarak Gutilerin Türklüğü hakkında iddialarda bulunmuştur.[9] Prof. Dr. Kemal Balkan'da Eski Önasya'da Kut (veya Gut) Halkının Dili ile Eski Türkçe Arasındaki Benzerlik adlı makalesinde Landsberger'in tespitlerini onaylayan açıklamalar ve örneklemelerde bulunmuştur.[10] Ayrıca Prof. Dr. Ekrem Memiş,[11] Prof. Dr. Salim Koca[12] ve Prof. Dr. İlhami Durmuş[13] da Gutilerin Türklüğü hakkında iddialar öne sürmüştür. Ayrıca Jamie Stokes da Gutiler'in bir Azerbaycan Türkü bir halk olduğunu söyler.[14]
İngiliz tarihçi John Morris Roberts ise Gutilerin kökenlerinin Kafkaslara dayandığını "Akadların devrilmesinde rol oynayan Gutyalılar bir Kafkas kavmidir." ifadesiyle iddia etmektedir.[15]
Dönem Kaynaklarında Gutiler
değiştirMezopotamya'da Sümerler ile başlayan şehir devleti anlayışı MÖ 2500 yıllarında bölgeye göç eden Samilerin MÖ 2350 yılında kurduğu, tarihin ilk imparatorluğu olan Akad İmparatorluğu ile birlikte merkezî yönetim anlayışı oluşmuş ve Akadlar bölgenin siyasi bütünlüğünü sağlamıştır.[4] Kurulan imparatorluk kısa sürede büyümüş, Büyük Sargon'un torunu Naram Sin döneminde gücünün zirvesine ulaşmıştır. Naram Sin bu dönemde kendisini "dört bucağın kralı" olarak nitelendirmiş ve Agade Tanrısı olarak tanrılaştırmıştır.[16] Ancak bu hızlı büyüme ile birlikte gelen nüfus artışı ve vergi toplamada yaşanan aksaklıkları gidermek için memur sınıfının oluşturulması toplumun refahını ve devlet ekonomisini bozmuştur. Akadların içinde bulunduğu durumu değerlendiren Gutiler, Akadlar üzerinde saldırılar düzenlemiş, bu saldırılar başta yetersiz kalsa da sonrasında Akadları yıkma seviyesine getirmiştir.[5][17]
Gutilerden halk olarak bahseden ilk yazılı metinler MÖ 2350-2200 yılları arasına tarihlenip Akadların kontrolündeki Babil'de ele geçirilmiştir. Belgelerde Gutilerin, Akadların yıkımına neden olduğu ve tarımsal işleyişe zarar verdiği aktarılmaktadır.[5] Üçüncü Ur Hanedanı dönemine tarihlenen bir tablette ise Gutilerin bölgeye gelerek Akadları yıkması, "Agedenin Laneti" adlı metinde mitsel bir biçimde aktarılmaktadır.[18] Larsa kenti kralı olan Sin-Iddinam'a ait bir tablette de Gutiler hakkında bilgiler yer almaktadır.
…Sevgili (Enlil'in tapınağı) Ekur'u yıkıldığı için, Enlil (intikamı için) neleri yıkacak? (Tanrı Enlil) Guti dağlarına doğru baktı; Uçsuz bucaksız dağ sıralarını baştan aşağı taradı. İnsan sınıfından sayılmayan, topraktan pay almayan, engel tanımaz Guti, güdüleri insana, akılları köpeğe, vücutları maymuna benzer (onların), (Enlil) onları dağlardan çıkardı, Çekirge sürüleri gibi yayıldılar topraklara, Kollarıyla ovalan kaplarlar, onun (Enlil) adına hayvan avlarlar adeta, hiçbir şey kurtulamaz kollarından, hiç kimse kaçamaz kollarından. Elçiler artık dağ yollarında gözükmez, ulakların gemisi ırmaklardan geçemez…[19]
Sümer metinlerinde Naram Sin'in Ekur tapınağını yağmalatması ve sonrasında gördüğü tanrısal ceza anlatılmaktadır. Agadenin Laneti: Öcü alınan Ekur adı verilen metinlerde Enlil'e ibadet etmeyip, Ekur tapınağını bakır baltalarla yıktıran Naram Sin'i cezalandırmak üzere tanrı Enlil tarafından Gutiler görevlendirilmiş, bunun sonucunda da başta Agede olmak üzere bütün Akad ülkesi Gutiler tarafından yağmalanarak yıkılmıştır.
Ama bunları yapar yapmaz "öğütler Agade'yi terk etti" ve "Agade'nin bilgeliği yerini budalalığa bıraktı." O zaman "Enlil, rakibi olmayan köpüren tufan, sevgili evine saldırdığı için felaket getrdi" gözlerini dağlara çevirdi ve "hiçbir egemenlik tanımayan bir halk olan" Gutileri aşağı indirdi "yeryüzünü çekirgeler gibi kapladılar" öyle ki güçlerinden kimse kaçamadı.[16]
Metnin devamında Sümerler'in en büyük sekiz tanrısı Sin, Enki, İnanna, İşkur, Utu, Nusku ve Nisaba, Agade kentini lanetlediklerini söylerler ve Nippur gibi Agade'nin de yıkılmasını isterler.[20]
Ekur'a saldırmaya cüret eden, Enlil'e (karşı gelen) kent,
Ekur'a saldırmaya cüret eden, Enlil'e (karşı gelen) Agade,
Korulukların toz gibi yerle bir olsun, ...
Balçık (tuğlalar) dipsiz derinliklerine geri dönsün,
Balçık (tuğlalar) Enki'nin lanetlediklerine geri dönsün,
Ağaçların ormanlarına geri dönsün,
Ağaçların Ninildu'nun lanetlediklerine geri dönsün,
Boğazlanan öküzlerinin yerine kadınların boğazlayasın,
Kesilen koyunlarının yerine çocuklarını kesesin,
Yoksulların değerli (?) çocuklarını sularda boğmak zorunda kalasın ...,
Agade, sevinçli yürekle inşa edilen sarayın, keder verici bir harabeye
Ayinlerinin ve dinsel törenlerinin yapıldığı yerlerde,
Harabelerde (gezinen) tilkinin kuyruğu sessizce kayıp ... ,
Kanal kenarındaki teknelerin çekildiği yolu yabani otlar bürüsün
Araba yolunda 'ağlama otu'ndan başka bir şey büyümesin,
Teknelerin çekildiği yolda ve iskelelerinde,
Yabani keçileri, haşarat (?), yılan ve dağ akrelperi yüzünden hiçbir insan yürüyemesin,
Yürek yatıştırılan bitkileri büyüdüğü ocalarında,
Gözyaşı kamışından başkası büyümesin,
Tatlı akan sularının yerine, acı sular aksın Agade,
Bu kentte yerleşeceğim diyen oturacak iyi bir yer bulamayacak,
Agade'de yatacağım diyen uyumak için iyi bir yer bulamayacak.[16]
Bu mitsel yaklaşımlarda anlatılan bir cezalandırılmadan ziyade Naram Sin'den sonraki dönemde, ülkenin birçok yerinde çıkan ekonomik nedenli isyanlar ülkeyi güçsüzleştirdikten sonra gelen Guti saldırıları ile Akadlar yıkılmıştır.[21] Ayrıca Nippur kentinde yapılan arkeolojik kazılarda kentin herhangi bir yangın veya yıkıma uğradığını gösteren bir bilgi bulunmadığı gibi, inşa faaliyetlerinin olduğunu gösteren Naram Sin'in adının geçtiği tuğlalar bulunmuştur.[22]
Gutilerin Mezopotamya'daki siyasi varlıkları ile ilgili bilgi veren tabletler Şar-Kali-Şarri dönemi ile başlamaktadır.[23] Bu belgelere göre Naram Sin'in son döneminden itibaren Akad ülkesinde pek çok iç karışıklık meydana gelmiştir. Bu dönemde Lullubiler üzerindeki egemenlik kalkmış ve Guti saldırıları başlamıştır.[21] Şar-Kali-Şarri döneminde Guti kralı Sarlagab esir alınmıştır ve Guti saldırıların önü bir süre kesilmiştir. Ancak Şar-Kali-Şarri'nin ölümünden sonra Guti saldırıları daha da artarak devam etmiştir.[24] Akadlılar ile Gutiler arasında olan çarpışmaları konu edinen Akad ve Elam yazılı belgelerine göre Akad kralları 70 Guti kabilesi ile savaşmak zorunda kalmıştır.[25] Sonraki dönemlere tarihlenen metinlerdeki bilgilere göre "Guti" adı söz konusu dönemde Zagros dağları çevresinde yaşayan tüm kavimleri kapsamaktadır.[25]
Sümer Kral Listesi'nde Guti Hanedanı
değiştirSümer Kral Listesi'nde bulunan Guti Hanedanı, IV. ve VI. Uruk Hanedanı arasında 21 kral ile geçmektedir. Krallar hakkındaki bilgiler çok az olup, dönemsel kaynaklarda geçmektedir. Bu kaynaklarda en fazla adı geçen kral olan Erridu-Pizir ise kral listesinde bulunmamaktadır.[28] Listede Guti Kralları ve hüküm süreleri sıralandıktan sonra "21 Kral 91 yıl 40 gün hüküm sürdü" ifadesiyle son bulmaktadır.[3] Listedeki ilk kral isimsiz kral olarak kaydedilmiştir.
| Kral | Hüküm Süresi |
|---|---|
| Erridu-Pizir (İsimsiz Kral) | ? |
| Imta | 3 Yıl |
| İnkişuş | 6 Yıl |
| Sarlagab | 6 Yıl |
| Şulme | 6 Yıl |
| Elulumeş | 6 Yıl |
| Inim-Akabeş | 5 Yıl |
| Igeşauş | 6 Yıl |
| Yarlagab | 15 Yıl |
| Ibate | 3 Yıl |
| Yarla | 3 Yıl |
| Kurum | 1 Yıl |
| Habil-Kin | 3 Yıl |
| Laerabum | 2 Yıl |
| Irarum | 2 Yıl |
| Ibranum | 1 Yıl |
| Hablum | 2 Yıl |
| Puzur-Sin | 7 Yıl |
| Yarlaganda | 7 Yıl |
| Si'um | 7 Yıl |
| Tirigan | 40 Gün |
Erridu-Pizir, kendisini Akad kralları gibi "dört bir yanın kralı" olarak tanımlamıştır. Mezopotamya'da kurmak istediği hakimiyete yönelik edebi bir propaganda yürütmek istediği ve kendisini Akad krallarına denk gördüğü kanaatini oluşturmaktadır.[18] Söz konusu üslup bir başka Guti kralı Laerabum'a ait olup Sippar kentinde yürütülen kazı çalışmalarında ele geçirilen bir topuz başında bulunan yazıtta da karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca söz konusu yazıtta bulunan metne zarar verecek kişilere karşı "Guti'nin güçlü kralı Lā-'rāb… (bu topuz) yapıldı ve adandı… her kim bu yazıtı siler ve (yerine) kendi adını yazarsa… Guti tanrısı Aštar ve Sîn müesseselerini yıksın. Dahası, seferinde başarılı olamasın." ifadeleriyle lanet okunmaktadır.[25]
Mezopotamya topraklarında toplam 91 yıl 40 gün hüküm süren Gutilerin son kralı Sümer Krallar Listesine göre yalnızca 40 gün tahtta kalabilmiş olan Tirigan'dır. Söz konusu kralın Uruk kenti kralı Utuhegal tarafından mağlup edilerek esir alınması Mezopotamya'daki Guti hakimiyetine son verecek olan gelişmedir. Ancak bu gelişmelerin ardından Gutiler bölgedeki nüfuzlarını kaybetmiş olmalarına rağmen Üçüncü Ur Hanedanı Dönemi'ne tarihlenen metinlerden öğrenildiğine göre, Gutilerin Orta Fırat bölgesinde siyasal varlığı sürmekteydi. Bu durum da, Gutilerin Mezopotamya'yı tamamen terk etmediklerini göstermesi bakımından önemli bir yer tutmaktadır.[6][25]
Fiziksel görünümleri
değiştirTarihçi Henry Hoyle Howorth, Asurolog Theophilus Pinches, arkeolog Leonard Woolley ve Asurolog Ignace Gelb'e göre, Gutiler açık renkli ve sarışındı. Ancak bu iddialar Eski Ahit'te geçen halkların tanımlamaları ile ilişkilendirilmiştir.[29][30][31][32]
Gutilerin sarışın olduklarına ait ilk bulgular Guti (ve Subartulular) köleleri, "açık tenli" anlamına gelen namrum veya namrûtum kelimeleriyle tanımlayan bazı tabletlerin Julius Oppert tarafından yayınlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu açık renkli tabiri sarışın olduklarını göstermese de aynı iddia Georges Vacher de Lapouge ve Sidney Smith tarafından da iddia edilmiştir.[33][34]
Modern Halklar ile İlişkiler ve Etnogenezi İddiaları
değiştirKürtlerin bilimsel kökeni üzerine 2000'yılından beridir, devam eden ağırlıkla iskeletler üzerine yapılan DNA araştırmaları olmak üzere, Paleo/Arkeo genetik kanıtların buluntularına dayalı disiplinler arası bir dizi Bilimsel çalışma sonucunda, Gutiler'in de aralarında bulunduğu bir dizi etnik grubun Kürt etno-genezini oluşturan Ön Atalar'dan olduğu iddia edilmektedir.[35][36]
Kaynakça
değiştir- ^ Mieroop, Marc Van De (2006). Antik Yakındoğu'nun Tarihi. Ankara: Dost Kitabevi. s. 94. ISBN 9789752982055.
- ^ "The Sumerian king list". The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. 24 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ a b Jacobsen, Thorkild (1939). "The Sumerian King List" (PDF). The Oriental Institute of the University of Chicago. 20 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ a b Memiş, Ekrem (2002). "Ortadoğu'da Türklerin Varlığı Tartışmaları". Türkler Ansiklopedisi. 1. Yeni Türkiye Yayınları: Ankara. ss. 435-450. ISBN 9756782331.
- ^ a b c d Mieroop, Marc Van De (2002). "Gutians". Encyclopædia Iranica. Encylopedia Iranica Foundation. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ a b Günbatı, Cahit (2007). "Gutlar". Sumerler, Gutlar, Hattiler, Hurriler, Urartular Kökenleri, Tarihleri, Dilleri ve Kültürleri. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. s. 29. ISBN 975409425X.
- ^ Henning, Walter Bruno (1978). "Tarihteki ilk Hint-Avrupalılar". Ulmen, G.L. (Ed.). Toplum ve Tarih, Karl August Wittfogel Onuruna Denemeler. Lahey: Mouton. ss. 215-230. ISBN 9789027977762.
- ^ Mallory, James Patrick; Mair, Victor Henry (2000). Tarım Mumyaları: Eski Çin ve Batı'dan Gelen İlk Halkların Gizemi. New York: Thames ve Hudson. ss. 218-282. ISBN 9780500051016.
- ^ Landsberger, Benno (2010). "Ön Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri". İkinci Türk Tarih Kongresi: (20-25 Eylül 1937, İstanbul) Kongrenin Çalışmaları, Kongreye Sunulan Tebliğler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. ss. 98-110. ISBN 9789751623003.
- ^ Balkan, Kemal (1990). "Eski Önasya'da Kut (veya Gut) Halkının Dili ile Eski Türkçe Arasındaki Benzerlik". Erdem. 6 (16). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. ss. 1-64. 2 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ Memiş, Ekrem (2015). Eskiçağda Mezopotamya. Bursa: Ekin. ss. 81-85. ISBN 9786053270959.
- ^ Koca, Salim (2002). "Türklerin Göçleri ve Yayılmaları". Türkler Ansiklopedisi. 1. Yeni Türkiye Yayınları: Ankara. ss. 651-663. ISBN 9756782331.
- ^ Durmuş, İlhami (2018). "Sumerlilerin Kökeni ve Kültürü". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 5 (17). ss. 177-200. 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ Stokes, Jamie (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. s. 79. 21 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2024.
- ^ Roberts, John Morris (2011). Dünya Tarihi - Tarih Öncesi Çağlardan 18. Yüzyıla. İstanbul: İnkılap Kitapevi. ISBN 9789751030658.
- ^ a b c Kramer, Samuel Noah (2016). Sümerler - Tarihleri, Kültürleri ve Karakterleri. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık. ss. 89-93. ISBN 9786059872140.
- ^ Frederic, Louis (1974). Medeniyet Tarihi. 1. Gültekin, Vahdet tarafından çevrildi. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
- ^ a b Espak, Peeter (2016). "The Establishment of Ur III Dynasty From the Gutians to the Formation of the Neo-Sumerian Imperial Ideology and Pantheon". Alter Orient und altes Testament, 390. Ugarit-Verlag. ss. 77-108. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
- ^ Kuhrt, Amelie (2019). Eski Çağ’da Yakındoğu. Şendil, Dilek tarafından çevrildi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ss. 73-74. ISBN 9789944886642.
- ^ Foster, Benjamin R. (2016). The Age of Agade: Inventing Empire in Ancient Mesopotamia. New York: Routledge. s. 357. ISBN 9781317415527.
- ^ a b Köroğlu, Kemalettin (2015). Eski Mezopotamya Tarihi, Başlangıcından Perslere Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 84-85. ISBN 9789750503900.
- ^ Nissen, Hans J. (2004). Ana Hatlarıyla Mezopotamya. İlkgelen, Zühre tarafından çevrildi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. s. 201. ISBN 9789756561331.
- ^ Gelb, I.J. (1952). "Old Akkadian Writing and Grammar" (PDF). Chicago University. 11 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ Kınal, Füruzan (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları. s. 80.
- ^ a b c d e Pekşen, Okay (2020). "Eskiçağ Önasya Tarihinde Gutiler". Turkish Studies - Historical Analysis. 15 (1). ss. 245-259. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ Osborne, James F. (2014). Approaching Monumentality in Archaeology (İngilizce). SUNY Press. s. 123. ISBN 9781438453255. 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ Edwards, I. E. S.; Gadd, C. J.; Hammond, N. G. L. (1971). The Cambridge Ancient History (İngilizce). Cambridge University Press. s. 444. ISBN 9780521077910. 17 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ Frayne, Douglas (1993). Sargonic and Gutian Periods. Toronto: University of Toronto Press. s. 219. ISBN 9781442658578.
- ^ Howorth, Henry H. (1901). "The Early History of Babylonia". The English Historical Review. 16 (61). ss. 1-34 [p. 32]. doi:10.1093/ehr/XVI.LXI.1. JSTOR 549506.
- ^ Pinches, Thedophilus Goldridge (2005). The Old Testament in the Light of the Historical Records and Legends of Assyria and Babylonia. Kessinger. s. 158. ISBN 9781421268217.
- ^ Woolley, Leonard (1929). The Sumerians. Clarendon Press. s. 5. ISBN 9780404070298.
- ^ Gelb, Ignace Jay (1944). "Studies in Ancient Oriental Civilization". Hurrians and Subarians (PDF). University of Chicago Press. ss. 43-89. 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
- ^ Vacher de Lapouge, Georges (1939). Der Arier und seine Bedeutung für die Gemeinschaft. M. Diesterweg. ISBN 9783903045750.
- ^ Smith, Sidney (1928). Early History of Assyria. 1. Chatto & Windus. s. 72.
... Subartuların ve Gutilerin paylaştığı en önemli özellik fiziksel görünümleridir. Babil Amorit veya İlk Hanedanı dönemine ait belgeler, Guti ve Subartulardan köleler olarak bahsediyor ve bunların ten renginin açık olduğunu belirtiyor.
- ^ Hennerbichler, Ferdinand (30 Mayıs 2012). "The Origin of Kurds". Advances in Anthropology (İngilizce). 2 (2): 720-726. doi:10.4236/aa.2012.22008. 8 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021.
- ^ Aslanoğulları, Mehmet. "Kürtlerin Kökeni". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi (Volume 3, Issue 2). 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021.