Antikunapi sach'a kamay
Antikunapiqa ñawpa pachañas, Inkakunapas sach'a kamayta allintas atirqan.
Kay Antikuna sach'a rikch'aqkunam ñawpa pacha lliwmanta astawan mallki hina wiñachisqa karqan:
Kay sach'a rikch'aqkunaqa ancha sinchi k'ulluyuqmi. Chayrayku wasichanapaq, kuyuylla ruranapaq, llamk'ana - chaki t'aklla hukkunatapas - ruranapaq ancha allinmi.
Kaymi huk ñawpaña kasqa Antikuna sach'a rikch'aqkuna:
4000 mitrumanta aswan hanaqpi (Puna suyu):
3100 mitrumanta aswan hanaqpi (Suni suyu):
- Mulli (Schinus molle)
- Ramran (Alnus jorullensis): yamt'a
- Unka (Eugenia spp.): sinchi k'ullu
- Lupuna / Pati (Ceiba sp.)
- Siwis (Cedrela spp.)
- Tuqti (Juglans spp.): sinchi k'ullu
- Thaqu (Prosopis juliflora, Prosopis alba)
- Tara (Caesalpinia tinctoria)
- Waranqu (Prosopis pallida)
Chawpi, urin Buliwyapi kay rikch'aqkunam wiñan:
- Churki (Prosopis ferox)
- Chañar (Gourliea decorticans)
- Tarqu (Jacaranda acutifolia)
- Tipa (Tipuana tipu)
- Tikira (Schinopsis haenkeana)
3100 mitrumanta aswan pisi hanaqpi (Qhichwa suyu):
- Chachakuma (Escallonia resinosa)
- T'asta (Escallonia myrtilloides): sinchi k'ullu
- Wayaw (Sambucus peruviana): llamp'u k'ullu
- Intimpa (Podocarpus glomeratus)
- Lluq'i sach'a (Kageneckia lanceolata): sinchi k'ullu
- Kiswar (Buddleja incana): sinchi k'ullu
- Qulli (Buddleja coriacea): sinchi k'ullu
Kay rikch'aqkunataqa Inkakunas ancha khuyaysapas qhawaykuspas, akllaspa mirachispapas wiñachirqan.
Ispañulkuna atipaspa, ancha achka sach'a-sach'akunata qullurqan, nisyu yamt'ata, k'ulluta hurquspa, michinakunata chaskispa.
Iskay chunka kaq pachakwatapiqa achka kalistukunatam (Eucalyptus spp.) Awstralyamanta apaykamuspa churarqan. Ichataq chay kalistukuna nisyu yakutam allpamanta hurqun.
Qillqakuna
llamk'apuy- Daniel W. Gade: Nature and Culture in the Andes. University of Wisconsin Press, Wisconsin, 1999, 287 pp. 3rd chapter: Deforestation and Reforestation of the Central Andean Highlands. pp. 42-74 (inlish simipi).