Lista ziem pruskich w duńskim kodeksie Liber Census Daniae z najstarszą wzmianką o Warmii.
Nazwa Warmia początkowo dotyczyła tylko krainy położonej u wybrzeża Zalewu Wiślanego, zamieszkałej przez pruski lud Warmów (tzw. Warmia plemienna), gdzie umiejscowiono siedzibę biskupstwa warmińskiego. Od niej swą nazwę przejęło państwo biskupie (tzw. Warmia historyczna lub biskupia).
Polska nazwa Warmii jest identyczna z nazwą łacińską. Niemiecka nazwa krainy to Ermland. W gwarze warmińskiej na Warmię mówiono Warńija, a w mazurskiejWarmzia.
Pierwsze wzmianki o Warmii, jeszcze sprzed podboju krzyżackiego, pochodzą ze źródeł duńskich. Z około 1210–1231 pochodzi najstarszy zapis w formie Ermelandia zawarty w Liber Census Daniae, zbiorze dokumentów podatkowych króla Danii Waldemara II Zwycięskiego, który w 1210 roku podporządkował czasowo wybrzeża pruskie[7].
Pod nazwą Warmia kraina występuje powszechnie w dokumentach łacińskich – kościelnych, polskich i krzyżackich – od roku 1242.
Pochodzenie nazwy Warmii nie jest pewne, jednak zwykle wywodzi się ją od pruskiego słowa wormyan oznaczającego kolor czerwony i spokrewnionego ze słowem „czerw, robak”. Wiąże się to najprawdopodobniej z pozyskiwaniem na pobrzeżach Zalewu Wiślanego larw czerwca polskiego (Porphyrophora polonica), które były używane jako czerwony barwnik w procesie barwienia tkanin. Nazwa Warmii znaczy więc najprawdopodobniej „czerwona kraina” lub „kraina czerwców”[8].
W innych koncepcjach o etymologii nazwy wskazuje się na możliwe pochodzenie skandynawskie, związek ze słowem „robak, wąż”, z dawną nazwą Ornety, albo z nazwą krainy Wermelandia w Szwecji.
Mapa historyczna WarmiiWarmia i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Terytorium Warmii kształtem przypomina trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem wcinającym się w ląd od Zalewu Wiślanego przez dorzecze Pasłęki i Łyny[9].
Współcześnie Warmia wchodzi w całości w skład województwa warmińsko-mazurskiego. Powierzchnia krainy wynosi około 4250 km²[10], co stanowi 17,6% obszaru obecnego województwa.
Na Warmii leży 12 miast, wszystkie zostały założone w okresie kolonizacji Warmii i posiadają prawa miejskie od średniowiecza. Najstarszym miastem warmińskim jest Braniewo, które lokowane było jeszcze w XIII wieku, zaś pozostałe miasta powstały w XIV wieku. Braniewo i Frombork lokowano na prawie lubeckim, a wszystkie pozostałe na chełmińskim.
10 pierwszych założonych miast warmińskich było jednocześnie siedzibami komornictw (powiatów), zaś dwa ostatnie (Bisztynek i Biskupiec) powstały tylko jako prywatne miasta biskupów. Miasto Braniewo posiadało w obrębie Warmii autonomię, jako port morski i miasto hanzeatyckie. Obecnie największym miastem historycznej Warmii jest Olsztyn – stolica województwa warmińsko-mazurskiego, co nie oznacza jednak stolicy Warmii.
Ponieważ Warmia jest krainą historyczną, więc o jej stolicy można mówić jedynie w kontekście historycznym. Warmia stanowiła dominium biskupstwa warmińskiego i jej formalną stolicą była stolica diecezji – siedziba katedry i kapituły – czyli Frombork.
Pierwotnie w 1243 roku na siedzibę biskupstwa warmińskiego i na swoją rezydencję pierwszy biskup warmiński Anzelm z Miśni wybrał Braniewo. Tam też początkowo zlokalizowano katedrę i kapitułę katedralną. Jednak miasto i kościół zostały zniszczone w wyniku powstania Prusów. Już w 1278 roku drugi biskup Henryk Fleming przeniósł stolicę diecezji – katedrę i kapitułę – do Fromborka[12].
Od średniowiecza Frombork nazywano również Civitas Warmiensis („miasto warmińskie”), a na niektórych mapach nowożytnych skrótowo określano go po prostu jako Varmia (od XVI wieku)[13]. Do samego końca istnienia dominium warmińskiego, we Fromborku znajdowały się siedziba kapituły warmińskiej i kościelna siedziba biskupów (tron biskupi)[14].
Do dziś właśnie we Fromborku znajduje się katedra warmińska (w Olsztynie znajduje się jedynie konkatedra)[15].
Niezależnie od stolicy Warmii wyglądała sprawa faktycznej rezydencji biskupów. Zgodnie z prawem kościelnym, biskup warmiński wybierany był przez kapitułę fromborską, po czym w kościele katedralnym we Fromborku następował jego ingres, czyli formalne objęcie władzy nad diecezją. Formalnie Frombork był siedzibą „kościoła warmińskiego” i jego „pasterza”. Faktycznie, w związku z podziałem Warmii na ziemie biskupie i kapitulne (Frombork i okolice w 1320 roku przypadły kapitule), biskup warmiński rezydował w swoich dobrach.
Początkowo biskupi mieszkali w Braniewie, w 1340 roku przenieśli się na krótko do Ornety, a w 1350 roku do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie odtąd była ich główna rezydencja[16]. Oprócz zamku w Lidzbarku, biskupi warmińscy mieli kilka pomniejszych rezydencji w swoich dobrach, między innymi pałac w Smolajnach i dwór w Sątopach.
W czasach nowożytnych, gdy w Księstwie Warmińskim władza biskupów coraz bardziej nabierała charakteru władzy absolutnej, Lidzbark Warmiński de facto spełniał rolę stolicy Księstwa, podobnie jak rezydencje innych władców absolutystycznych. Niemniej formalnie stolicą Warmii pozostawał Frombork[12].
Prusowie w XIII wieku według Henryka Łowmiańskiego. Warmia plemienna zajmowała wtedy większy obszar Zalewu Wiślanego niż późniejsze Księstwo warmińskie.
Pierwotnie Warmia stanowiła terytorium pruskiego plemienia Warmów położone wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego na długości około 50 km od Wysoczyzny Elbląskiej (ziemia Lanzania) do zamku w Bałdze, a być może dalej aż do Pokarmina (Brandenburg), a także w głąb lądu prawdopodobnie po Łynę. Być może grodem Warmów była również Orneta (pierwotna nazwa Wormditt) położona nad rzeką Drwęcą Warmińską, choć nie jest to pewne[17]. Południowa część późniejszej biskupiej Warmii należała również do innych plemion pruskich – Bartów, Galindów i Pogezanów.
Od końca X wieku władcy Polski podejmowali próby podboju i chrystianizacji Prus. W połowie XII wieku z inicjatywy papieży rozpoczęto podbój ziem plemion nadbałtyckich w ramach krucjat północnych, w których brali udział władcy duńscy, sascy i polscy[18]. Od roku 1200 z inicjatywy papieża Innocentego III rozpoczęła się chrystianizacja Prus, którą powierzono cystersom z Łekna. W 1215 ich opat Chrystian z Oliwy został mianowany biskupem misyjnym Prus. Działania cystersów zbrojnie wspierali król Danii i polscy książęta[19].
W roku 1210 do Prus wyprawił się duński król Waldemar II Zwycięski, który opanował wybrzeża pruskie[20]. Dokumenty podatkowe Waldemara II wymieniają podległe mu ziemie pruskie, między innymi Warmię (Ermelandia), a także sąsiednią Pomezanię, Lanzanię, Sambię i inne[21]. Duński władca zmusił podległego mu gdańskiego księcia Mściwoja I, by przekazał cystersom z Łekna dwa zamki w Prusach: Zantyr nad Wisłą (w pobliżu późniejszego Malborka) oraz Preghore przy ujściu Pregoły w Sambii. Waldemar wspierał działalność misyjną opata cystersów Chrystiana, którego prawdopodobnie sprowadził w tym celu do Oliwy[22].
Według historyka Stanisława Achremczyka: „powstanie wspólnotowego związku, noszącego nazwę Ermelandia, Warmia, należy łączyć z królem Danii Waldemarem, który w 1210 r. podjął rozmowy ze wspólnotami, mieszkającymi w dorzeczu dolnej Pasłęki i Rzeki Świeżej. Na tym terytorium istniały też ziemie Plut, Wewa, Wormdhitt”[8]. Około 1215 r. w Lanzanii przyjęła chrześcijaństwo grupa Prusów, prawdopodobnie Warmów, na czele z lokalnym nobilem Warporem. Obecność Waldemara II w Prusach miała jednak charakter przejściowy, a działania misyjne Chrystiana ograniczony zasięg.
Wobec nieskuteczności tych działań, mazowiecki książę Konrad w roku 1226 sprowadził do Prus zakon krzyżacki. W roku 1237 posuwający się wzdłuż Wisły Krzyżacy dotarli do Zalewu Wiślanego i na terenie zdobytej Pogezanii założyli miasto Elbląg. Krótko potem w roku 1239 pokonali Warmów i zdobyli ich główną twierdzę w Bałdze, na miejscu której powstał krzyżacki zamek[23][24]. Mimo oporu Warmowie z czasem podporządkowali się Zakonowi[25].
Diecezje w Prusach od XIII wieku, zaznaczono dominium warmińskie.Podział administracyjny państwa krzyżackiego w Prusach: niebieski – komturie zakonne, różowe – posiadłości biskupstw.
Na mocy decyzji Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez zakon krzyżacki powstały cztery diecezje: chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska. W każdej diecezji 1/3 ziemi należeć miała do odnośnego biskupa jako jego dominium. Pierwszy biskup warmińskiAnzelm z Miśni wybrał środkową część wybrzeża warmińskiego, aby zapewnić sobie ochronę militarną Zakonu po obu stronach swojego dominium. Dlatego od początku biskupia Warmia (Braniewo, Frombork) rozdzielała krzyżackie Prusy Górne (Elbląg) i Prusy Dolne (Bałga).
Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania w kierunku południowym terenów zamieszkanych przez Prusów. Zasadniczo granice Warmii ustalono w 1346, lecz później dochodziło do zatargów granicznych między biskupami warmińskimi a wielkimi mistrzami Zakonu. W sporach tych biskupi musieli ustępować Zakonowi. Spór między biskupem Janem Stryprockiem a mistrzem Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375 roku sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. W wyniku tego sporu Warmia utraciła tereny w okolicach Reszla. Ustalone wówczas ostatecznie granice Warmii przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy i sekularyzacji w 1772.
Wydzielone dominium warmińskie stanowiło „państwo w państwie”, autonomiczne państewko w obrębie państwa krzyżackiego. Było ono wbudowane w obronne struktury państwa zakonnego, którego terytorium otaczało Warmię z wszystkich stron. Obrona terenu Warmii należała do obowiązków Zakonu. Władzę zakonną na Warmii reprezentował urzędnik – wójt krajowy, który sprawował dowództwo wojskowe nad zamkami warmińskimi i stanowił instancję sądową. W pozostałych sprawach władzę posiadało biskupstwo (więc odpowiednio biskup lub kapituła).
Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280–1340, krótko Orneta w latach 1340–1350 i od 1350 Lidzbark Warmiński.
Biskupów warmińskich wybierała kapituła katedralna (na Warmii nazywana kapitułą warmińską), która stanowiła również kolegialny organ dbający o funkcjonowanie biskupstwa.
W skład kapituły warmińskiej wchodziło 16 kanoników, zarówno spośród osób duchownych, jak i świeckich (z niższymi święceniami). Na czele kapituły stał „zarząd” złożony z pięciu dostojników: prepozyta (przewodniczącego), dziekana, kantora, scholastyka i kustosza. Sprawami majątkowymi zajmował się administrator dóbr kapitulnych, którym był także jeden z kanoników.
Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała również krótko siedzibę w Braniewie, a później na stałe we Fromborku.
Pierwszy biskup warmiński Anzelm z Miśni wyznaczył 2/3 terytorium Warmii jako własność biskupa warmińskiego, a 1/3 jako terytorium kapituły warmińskiej. Zgodnie z tą regułą powstało 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii, późniejszych powiatów). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), melzackie (pieniężnieńskie) i fromborskie (powstały w czasie rządów biskupa Henryka Fleminga). W dyspozycji biskupa było zaś siedem komornictw: braniewskie, orneckie, dobromiejskie, wartemborskie (barczewskie), reszelskie, jeziorańskie i lidzbarskie.
Relacje w obrębie dominium warmińskiego pomiędzy jego „głową” (biskupem) a „ciałem” (kapitułą) ustalone były na podobnej zasadzie, co relacje pomiędzy Zakonem a Warmią. W komornictwach kapitulnych władzę biskupią reprezentował urzędnik biskupi. Jednak ziemie kapituły nie podlegały biskupom, lecz stanowiły same w sobie autonomiczny organizm. Warmia była więc państwem dwuczłonowym, gdzie obok siebie funkcjonowały „państwo” biskupie i „państwo” kapitulne.
Dodatkowo autonomią w obrębie Warmii, cieszyło się Braniewo, które było bogatym miastem kupieckim. Położony przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego pełnomorski port w Braniewie przez wieki odgrywał ważną rolę handlową i przeładunkową dla całych Prus, konkurując jedynie z Elblągiem i Królewcem. Braniewo należało do Hanzy, co zapewniało jego mieszczanom dużą dozę niezależności wobec biskupów warmińskich.
W 1454 miasta Warmii wzięły udział w powstaniu antykrzyżackim i uznały zwierzchnictwo króla Polski. Podczas wojny trzynastoletniej różne miasta w różnych momentach znajdowały się w rękach polskich bądź krzyżackich. Ostatecznie biskup warmiński Paweł Legendorf, po przejęciu kontroli nad regionem, w 1464 ponownie poddał całą Warmię Koronie Polskiej, co zostało przypieczętowane w II pokoju toruńskim w 1466 r.
Status księstwa warmińskiego był na tle podziału terytorialnego I Rzeczypospolitej podobny do księstwa siewierskiego. Władzę lokalną w księstwie sprawowali bowiem biskupi warmińscy, a terytorium dominium warmińskiego wchodziło od 1466 na statusie zależnym w skład Korony Królestwa Polskiego. Król Polski zachował pewne wpływy lenne (personalna obsada biskupstwa warmińskiego, zaprzysiężenia wierności państwu polskiemu itd.).
Zależność ta była jednak wielokrotnie kwestionowana, dopiero po zwycięskiej dla Polskiwojnie popiej, zawarto w 1479 tzw. „układ piotrkowski”, w którym potwierdzono wcielenie księstwa warmińskiego do Korony, przyznano biskupowi warmińskiemu tytuł radcy królewskiego, przyznano też jego poddanym prawo do oporu, w przypadku, gdyby władca duchowny odmówił zaprzysiężenia wierności państwu polskiemu. Zastrzeżono, że kapituła warmińska „wybierze osobę miłą królowi polskiemu”.
W 1512 („drugi układ piotrkowski”) dodatkowo wzmocniono polską kontrolę nad księstwem, wprowadzając zapis o wyborze biskupa spośród czterech kanoników przedstawionych królowi przez kapitułę. W późniejszym okresie polskim władca sam wskazywał swojego kandydata, którego kapituła musiała kreować na swojego kanonika, który zazwyczaj znajdował się potem na pierwszym miejscu listy czterech.
Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Kraina w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim[potrzebny przypis]. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty. Na Warmii – w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie, Melzaku i Fromborku – mieszkał i prowadził swe badania Mikołaj Kopernik.
Ostatnim biskupem warmińskim przed utratą przez Polskę niepodległości był Ignacy Krasicki – czołowy polski pisarz epoki oświecenia, publicysta i encyklopedysta. Zamieszkiwał w Lidzbarku Warmińskim i Smolajnach.
Biskupi warmińscy jako władcy świeccy w księstwie warmińskim mieli m.in. prawo do posiadania własnych sił zbrojnych i bicia własnej monety. Administrację cywilną sprawowali za pośrednictwem burgrabiów, stojących na czele 7 komornictw biskupich i 3 będących w posiadaniu kapituły warmińskiej. Przynależną sobie władzę wojskową sprawowali na terytorium księstwa wojewodowie malborscy.
Biskupi zwoływali sejmiki warmińskie do Lidzbarka Warmińskiego, do których kompetencji należało zatwierdzanie uchwał podatkowych zapadłych na generale pruskim. Ich obrady poprzedzały zwołane przez burgrabiów zjazdy w komornictwach, na które przybywały warmińska szlachta i wolni chłopi. W 1718 wprowadzono w księstwie stałe podatki na wojsko Rzeczypospolitej i od tego czasu coraz rzadziej zwoływano sejmiki. W 1766 wprowadzono nową Ordynację Krajową (niem.Landesordnung), która regulowała ustrój polityczno-gospodarczy Warmii.
W wyniku traktatów rozbiorowych Polski w roku 1772 nastąpiły zabór i likwidacja Księstwa Warmińskiego oraz jego sekularyzacja przez Królestwo Prus.
Warmia po I rozbiorze Polski włączona została do Królestwa Prus i znalazła się w jego nowo powstałej prowincji Prusy Wschodnie. Nastąpiła sekularyzacja terytorium Warmii, które podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu.
Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową aż do 1945 r. odróżniała się od pozostałej części Prus, nie miała jednak odrębności administracyjnej.
W 1905 największymi miastami Warmii były Olsztyn i Braniewo, jako jedyne miały powyżej 10 tys. mieszkańców.
W 1905 roku południowa, polskojęzyczna część Warmii (powiaty olsztyński i reszelski), wraz z Mazurami, znalazła się w nowo utworzonej rejencji olsztyńskiej. Północna i środkowa Warmia pozostały w rejencji królewieckiej. Podział ten zachował się do roku 1945.
11 lipca 1920 w południowych powiatach Warmii odbył się plebiscyt, w którym mieszkańcy mieli się opowiedzieć za przynależnością państwową. Wygrały Prusy, a tylko cztery wsie opowiedziały się za Polską.
W 1945 r. cała Warmia została włączona do państwa polskiego. Wskutek ucieczki przed frontem, powojennych wysiedleń przymusowych oraz emigracji większość mieszkańców, zarówno Niemców, jak i Warmiaków, opuściła Warmię. Dziś ogromną większość mieszkańców współczesnej Warmii stanowi ludność napływowa (głównie mieszkańcy dawnych kresów, Mazowsza czy przesiedleni Ukraińcy).
Obecnie nie istnieją różnice językowe, wyznaniowe czy kulturowe między Warmią a Mazurami. Tradycje katolickie Warmii, nieobecne na Mazurach, zachowały się jednak w architekturze oraz wyglądzie wsi i miasteczek (np. kapliczki przydrożne, barokowe kościoły). Historyczna odrębność Warmii została też uszanowana w nazwie województwa warmińsko-mazurskiego ustanowionego w 1999 roku.
W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane (związane m.in. z zasłużonymi dla polskiego ruchu narodowego postaciami):
W połowie XIV wieku Warmię podzielono na 10 komornictw, z czego 7 przeznaczono na utrzymanie biskupa, a 3 na utrzymanie kapituły katedralnej.
Podział administracyjny obowiązywał do zaboru i sekularyzacji Warmii w 1772 roku. W wyniku reformy w 1818 roku dawne komornictwa połączono w większe powiaty. Powiaty warmińskie należały do rejencji królewieckiej, a od 1905 roku dwa z nich (olsztyński i reszelski) weszły w skład nowo utworzonej rejencji olsztyńskiej. Z niewielkimi zmianami powiaty przetrwały w ustalonych granicach do reformy administracyjnej w 1975 roku.
Warmia jako państwo dwuczłonowe (biskupio-kapitulne) posługiwała się w swoich domenach dwoma herbami: biskupstwa warmińskiego (Baranek Boży) i kapituły warmińskiej (półkrzyż i brama). Podobnie jak w przypadku herbów Rzeczypospolitej Obojga Narodów oba herby Warmii uważano za tak samo ważne. Na Mapie Świętej Warmii wykonanej w roku 1755 przez Jana Fryderyka Enderscha oba herby występują jako równorzędne. Błędem jest więc posługiwanie się herbem biskupim w odniesieniu do całej Warmii lub obszarów dawnych dóbr kapitulnych, np. Olsztyna.
Herbem Warmii biskupiej był umieszczony w polu czerwonym biały Baranek Boży, krwawiący do kielicha, z nimbem, trzymający chorągiewkę. W takiej formie i barwach został przedstawiony przez Jana Długosza w dziele Banderia Prutenorum na chorągwi biskupów warmińskich zdobytej pod Grunwaldem. Sam jednak wizerunek (bez kolorów) poświadczony jest już w XIV wieku na pieczęciach biskupich i płaskorzeźbie na sklepieniu kościoła w Braniewie. Czasami baranek był przedstawiany w pozycji klęczącej. W okresie pruskim w użyciu był uproszczony herb Warmii biskupiej przedstawiający baranka z chorągiewką w aureoli (lub nawet bez), bez kielicha. Po utworzeniu w 1999 roku województwa warmińsko-mazurskiego herb Warmii biskupiej został wkomponowany przez autora projektu Pawła Dudzińskiego w herb województwa.
Herbem Warmii kapitulnej były czarny półkrzyż w białym polu (nawiązanie do idei wypraw krzyżowych oraz pierwotnych związków Warmii z zakonem krzyżackim) oraz czerwona brama miejska z trzema wieżami w polu złotym (nawiązanie do herbu Fromborka, siedziby kapituły). Herb kapituły dotyczył też jej trzech komornictw i miast. Był to też pierwotny herb Olsztyna, a później przez wieki występował równorzędnie na herbie Olsztyna obok postaci patrona kościoła parafialnego świętego Jakuba (św. Jakub był godłem rady miejskiej Olsztyna, a półkrzyż i brama godłem zamku olsztyńskiego). Od roku 2008 herb kapituły warmińskiej widnieje wkomponowany w herb powiatu olsztyńskiego.
Herb biskupów warmińskich
Herb kapituły warmińskiej
Barwami Warmii biskupiej były czerwień i biel. Natomiast barwami Warmii kapitulnej były czerń, biel i czerwień, które znalazły się na chorągwi kapitulnej pod Grunwaldem. Barwy nawiązywały do obu herbów[26].
Warmia (niem. Ermland) na mapie Prus Wschodnich sprzed 1945 roku.
W okresie krzyżackiej kolonizacji Prus w XIII i XIV wieku, teren Warmii zasiedlali głównie przybysze z krajów niemieckich, którzy osiedlali się obok mieszkającej tutaj ludności pruskiej. Na północną i środkową Warmię, które były zasiedlane w pierwszej kolejności, przybywali przede wszystkim niemieccy osadnicy z Dolnego Śląska, Saksonii i Miśni, ale też z Westfalii (jak zasłużona w osadnictwie warmińskim rodzina von Leysen). Późniejsza kolonizacja południowej Warmii, leżącej na terenie wyludnionej Galindii, była prowadzona zarówno przez niemieckich i pruskich osadników z północnej Warmii, jak i przybyszy z Niemiec, Pomorza i Polski. Mieszkańcami wielu wsi byli rodowici schrystianizowani Prusowie, na przykład wsi Bartążek (Pruski Bertung), w odróżnieniu od sąsiedniego Bartąga (Niemiecki Bertung). Z czasem ludność pruska uległa asymilacji i zatraciła swoją odrębność językową.
W okresie wojen krzyżacko-litewskich, a potem wojen polsko-krzyżackich, większość wsi południowej Warmii uległa spustoszeniu (np. najazd litewski na okolice Barczewka w 1354 roku, najazd litewski na okolice Olsztyna w 1356, spustoszenie komornictwa olsztyńskiego w czasie wojny głodowej w 1414 roku). Po zawarciu w 1525 roku pokojowego traktatu lennego między Koroną a Prusami Książęcymi opustoszałe wsie południowej Warmii były zasiedlane przez osadników z innych rejonów Prus oraz z Mazowsza. Od tamtej pory południową Warmię zamieszkiwała ludność mówiąca po polsku[27].
Dominujące wyznanie oraz różnice gwarowe, odróżniały też polskojęzycznych Warmiaków od Mazurów zamieszkujących przed 1945 rokiem południowe Prusy. Natomiast pomimo różnicy językowej, polskojęzyczni i niemieckojęzyczni Warmiacy kultywowali podobne zwyczaje ludowe, obrzędy i stroje. Głównym czynnikiem tożsamości Warmiaków był wyznawany katolicyzm, który wyróżniał ich w protestanckich Prusach.
Na początku XX wieku, Warmiacy (zarówno mówiący gwarą polską, jak i niemiecką) zamieszkiwali już głównie wsie. W miastach przeważała ludność niemiecka. W trakcie plebiscytu w 1920 roku zdecydowana większość Warmiaków opowiedziała się przeciwko przyłączeniu do Polski, a za pozostaniem w „Prusach”[28].
Po 1945 polskojęzyczni Warmiacy oficjalnie mogli uniknąć deportacji ogółu mieszkańców Prus Wschodnich. Większość z nich opuściła jednak Polskę w latach 70. XX wieku. Dziś tożsamość warmińską podtrzymują potomkowie polskich Warmiaków z okolic Olsztyna, stowarzyszenia mniejszości niemieckiej oraz ziomkostwa Warmiaków w Niemczech.
Mieszkańcy południowej Warmii posługiwali się gwarą warmińską, którą zalicza się do dialektu mazowieckiego języka polskiego. Gwara warmińska jednak, w odróżnieniu od sąsiedniej gwary mazurskiej, cechuje się większym wpływem gwar chełmińsko-dobrzyńskich (zaliczanych do dialektu wielkopolskiego). Świadczy to o odrębnym kształtowaniu się polskich gwar Warmii i Mazur. O ile mieszkańcy Mazur (Mazurzy) byli bezpośrednimi potomkami osadników przybyłych do Prus Książęcych z Mazowsza, to polscy mieszkańcy Warmii byli zwykle potomkami osadników przybyłych w ramach kolonizacji wewnętrznej w obrębie Prus Królewskich.
Gwara warmińska od końca XVIII wieku rozwijała się odrębnie od reszty polszczyzny, dzięki czemu zachowała wiele elementów literackiego języka staropolskiego (dzięki literaturze i pieśniom religijnym). Mimo związków z dialektem mazowieckim w gwarze warmińskiej nie występuje zjawisko mazurzenia. Występuje w niej jednak podobny proces – jabłonkowanie[29]. Gwara zawiera sporo germanizmów oraz nieliczne zapożyczenia leksykalne z języka pruskiego.
Na początku XX wieku gwara warmińska była wypierana zarówno przez dominujący język niemiecki, jak i literacki język polski. Do 1945 roku zachowała się jedynie wśród ludności wiejskiej (okolice Olsztyna i Barczewa)[30].
Dialekt wysokopruski (Hochpreußisch), w odróżnieniu od dialektów sąsiednich, cechował się dużym podobieństwem z dialektem śląskim języka niemieckiego. Wynika to z faktu, że od XIII wieku osadnicy z Dolnego Śląska zasiedlali Prusy Górne (Oberland) i częściowo Warmię.
W obrębie dialektu wysokopruskiego wyróżniano dwie gwary: Oberländisch (górnopruska) używaną w Prusach Górnych oraz gwarę Breslausch, zwaną czasem Ermländisch (warmińską), używaną jedynie w zachodniej i środkowej Warmii (okolice Ornety, Lidzbarka Warmińskiego i Dobrego Miasta). Nazwa gwary Breslausch najprawdopodobniej nawiązuje do Wrocławia (niem. Breslau)[31], ponieważ zachowuje ona podobieństwo z niemiecką gwarą wrocławską. Niektórzy badacze dopatrują się jednak etymologii nazwy Breslausch w zniekształconym słowie Prezla pochodzącym z języka pruskiego a oznaczającym Prusy, kraj pruski[32].
Dialekt dolnopruski (Niederpreußisch) był używany na zdecydowanej większości obszaru Prus Wschodnich (poza Prusami Górnymi i częścią Warmii) i Pomorza Gdańskiego. Dialekt ten przez kilkaset lat współistniał, zwłaszcza w Prusach Dolnych, z językiem pruskim, stąd dostrzec w nim można sporo bałtyjskich naleciałości. Na Warmii wyróżniano kilka gwar dialektu dolnopruskiego: Mundart des Kürzungsgebietes (okolice Braniewa i Fromborka), Westkäslausch (okolice Pieniężna) i Ostkäslausch (okolice Reszla i Bisztynka).
Od XIX wieku wszystkie gwary warmińskie były wypierane przez klasyczny niemiecki, który dominował zwłaszcza w miastach.
Hymnem Warmii jest pieśń O Warmio moja miła (znana też pod tytułem Hymn warmiński) skomponowana w 1904 roku przez pochodzącego z Barczewa Feliksa Nowowiejskiego (twórcy melodii m.in. do Roty). Pieśń ma słowa zarówno niemieckie, jak i polskie[33].
Nowowiejski pierwotnie ułożył w 1904 roku melodię do niemieckojęzycznej wersji hymnu Das Ermlandlied (znanego też jako Mein Ermland will ich ehren) na zamówienie czasopisma Ermland wydawanego przez Benno Wolfa w Lidzbarku Warmińskim[34][35].
W 1920 roku polskie słowa do hymnu warmińskiego napisała poznańska poetka i działaczka narodowa Maria Paruszewska. Miało to związek z przygotowaniami do plebiscytu na Warmii i Mazurach. Utwór został odśpiewany po raz pierwszy przez kwidzyński chór „Lutnia” 2 czerwca 1920 podczas uroczystego koncertu Feliksa Nowowiejskiego w sali Schlosgarten ("ogród zamkowy") w Olsztynie, w nieistniejącym budynku przy ulicy Okopowej[36][37].
W czasach PRL hymn śpiewano z nieco zmienionymi słowami. Do pierwotnej wersji powrócono po 1989 roku. Hymn warmiński jest też oficjalnym hejnałem i hymnem Olsztyna[38].
Największy wpływ na architekturę Warmii wywarły jej odrębna od reszty regionu historia oraz jej etniczna i kulturowa różnorodność[39]. Ze względu na przeważające wpływy zamieszkujących ją niegdyś społeczności wyróżnia się architekturę Warmii południowej (polskiej) oraz Warmii północnej (niemieckiej).
Budownictwo południowej Warmii nieznacznie różni się od architektury Mazur. W zasadzie różnice są minimalne i można mówić o architekturze Prus południowych bądź Prus polskojęzycznych obejmujących swym zasięgiem teren południowej Warmii i teren Mazur[39].
Charakterystycznymi dla miast warmińskich są gotyckie kościoły katolickie z masywnymi wieżami oraz gotyckie zamki biskupie i kapitulne. Architektura gotycka rozwijała się na Warmii jeszcze do końca XVI wieku, gdy w Europie dominował renesans.
Zamki warmińskie
Wieża w Braniewie z XIII w. – najstarszy zachowany obiekt murowany na Warmii
Drugim charakterystycznym stylem architektonicznym dla Warmii jest barok, który cechuje późniejszy okres istnienia państwa warmińskiego (do jego likwidacji w 1772 roku).
Charakterystyczne dla krajobrazu Warmii są przydrożne murowane kapliczki, które można znaleźć zarówno w miastach, jak i wsiach warmińskich. W odróżnieniu od sąsiednich Mazur, których mieszkańcy byli protestantami, warmińskie kapliczki są pozostałością katolickiej ludowej religijności dawnych mieszkańców Warmii[40][41].
W roku 2012 Stanisław Kuprjaniuk i Iwona Liżewska udokumentowali 1333 zachowane kapliczki na terenie Warmii[42].
Najstarsze kapliczki pochodzą z początku XVII wieku[41], a większość z nich powstała na przełomie XIX i XX wieku. Są one kontynuacją niewielkich murowanych kaplic, które stawiano w miejscach, gdzie nie było kościołów. W odróżnieniu od kaplic, kapliczki nie zawierały wnętrza, kult odbywał się na zewnątrz.
Kapliczki warmińskie zachowują charakterystyczną formę architektoniczną nawiązującą do warmińskiego baroku lub neogotyku.
Chałupy z południa Warmii są szerokofrontowe z dwuspadowymi dachami, zazwyczaj trójdzielne z centralną sienią, lecz zdarzają się również domy dwudzielne z sienią z boku[39]. Są proste w swojej budowie z rzadka występującymi gankami czy podcieniami szczytowymi lub narożnymi[39]. Szczyty są jednodzielne, oszalowane pionowo, chociaż występują także dwudzielne z ozdobnie wycinanym deskowaniem szczytu[39]. W starszych chatach dachy są głównie typu krokwiowo-jętkowego z murłatą lub częściej bez murłaty[39]. W nieco nowszych występują ramy stolcowe dekoracyjnie wykończone. Chałupy te pierwotnie stawiano szczytem do drogi, lecz później przeważyło budowanie ich równolegle do przebiegającego traktu[39]. Dodatkowo w budownictwie południowej Warmii występują wpływy i zapożyczenia z sąsiednich regionów, z zachodu i północy. Powszechne było np. mieszanie konstrukcji zrębowej i ryglowej poprzez budowanie ścian przyziemia w technice wieńcowej, a szczytów w tzw. murze pruskim[39]. Najbardziej zdobionym elementem chaty były szparogi (wietrznice) – bogato rzeźbione deski zabezpieczające po bokach strzechę. W miejscu styku szparogów znajdował się pazdur – zdobienie szczytu domu.
Zupełnie inaczej natomiast wyglądały domy Warmii północnej. Głównie w rejonie Pieniężna i Ornety przeważała ludność wywodząca się od niemieckich osadników z Lubeki i ze Śląska[39], która wznosiła chałupy zupełnie inne od tych z południowej Warmii. Budynki te były rozległe o często skomplikowanym kształcie, a w swych wnętrzach mieściły izby o różnym przeznaczeniu: części mieszkalną, magazynową, hodowlaną, warsztatową oraz inne[39]. Ich ściany najczęściej wznoszone były w technice ryglowej z wypełnieniem cegłą lub szachulcem. Zdarzały się również konstrukcje szkieletowe oszalowane, murowane oraz wieńcowe z litego drewna[39]. Do wzniesienia jednego budynku często stosowano różne konstrukcje i techniki. Dzięki zastosowaniu ryglowych ścianek kolankowych budynki te często miały użytkowe piętra[39]. Dachy tych domostw były duże i czterospadowe, bądź naczółkowe z dymnikiem[39]. Pomimo zjawiska łączenia funkcji mieszkalnej oraz gospodarczej budynków wznoszono także wolno stojące budynki gospodarcze jak spichlerze czy stodoły[39]. Ściany tych budynków były zazwyczaj prostsze w swej budowie i wykonane tańszymi technikami, jak np. szkielet oszalowany deskami. Takie wsie często występowały od Pieniężna i Ornety aż po Braniewo, lecz do dzisiaj żadna tego typu konstrukcja nie zachowała się na terytorium Warmii czy Polski[39].
↑ABC Święta Warmia [online], CZEC Kaszubskie Książki i Upominki - Pamiątki z Kaszub [dostęp 2022-09-05](pol.).
↑Rafał Simiński Ziemie pruskie w świetle źródeł duńskich do przełomu XIII-XIV wieku, Pruthenia, tom IV, Olsztyn 2009.
↑ abStanisław Achremczyk Historia Warmii i Mazur. Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010, tom I, s. 41.
↑Warmia [online], Encyklopedia Warmii i Mazur [dostęp 2023-06-04](pol.).
↑Obszar „około 4250 km²” podaje Marian Biskup (Polska a zakon krzyżacki, Wyd. Pojezierze, Olsztyn 1983, s. 570; Wojna pruska, Oświęcim 2014, s. 29). Hugo Bonk podał jednak wartość 4231 km² (Historia Olsztyna 1353–1772, Olsztyn 1930, wyd pol. Pruthenia, Olsztyn 2016, s. 31). Natomiast Władysław Konopczyński mówi o 77 milach kwadratowych, czyli 4215,75 km² (Dzieje Polski nowożytnej, Wyd. Pax, Warszawa 1986, tom I str. 281 oraz przypis 5 na str. 349).
↑Niektóre źródła zaliczają ziemie nad Drwęcą Warmińską już do Pogezanii (np. Codex diplomaticus Warmiensis, Bd. 1, nr 42).
↑Początkiem wypraw zbrojnych w celu chrystianizacji nadbałtyckich pogan była bulla papieża Eugeniusza IIIDivina dispensatione z 1147 r. Inicjatorem jej był Bernard z Clairvaux, zakonnik cysterski, inspirator II wyprawy krzyżowej (której częścią była krucjata połabska w 1147 r.) oraz pomysłodawca zakonów rycerskich. Od tamtej pory papieże i cystersi organizowali kolejne wyprawy, a brali w nich udział Duńczycy, Sasi i Polacy. Krucjaty pruskie były częścią krucjat północnych.
↑Między innymi w latach 1217–1223 biskup Chrystian organizował misyjne wyprawy zbrojne do Prus, w których brali udział książęta Władysław Odonic (Wielkopolska), Konrad Mazowiecki, Mściwoj I (książę gdański), Leszek Biały (książę krakowski) i Henryk Brodaty (książę śląski). Działania te ograniczały się jednak do ziemi chełmińskiej. Podobny zasięg miała działalność założonego przez Chrystiana zakonu rycerskiego braci dobrzyńskich.
↑ZsoltZ.HunyadiZsoltZ., JózsefJ.LaszlovszkyJózsefJ., The Crusades and the military orders. Expanding the frontiers of medieval Latin Christianity, Budapest: Dept. of Medieval Studies, Central European University, 2001, str. 431, ISBN 963-9241-42-3, OCLC57185611 [dostęp 2021-06-21].
↑Sylvain Gouguenheim Krzyżacy (Les Chevaliers Teutoniques) wyd. Muzeum Zamkowe w Malborku, 2012, s. 138.
↑EricE.ChristiansenEricE., Krucjaty północne, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, str. 149, ISBN 978-83-7510-358-8, OCLC750671833 [dostęp 2021-06-14].
↑PiotrP.DusburgPiotrP., Kronika ziemi pruskiej, Toruń 2004, strony 55-59, ISBN 83-231-1744-6, OCLC181441934 [dostęp 2021-06-21].
↑Hugo Bonk, Historia Olsztyna 1353–1772, Wyd. Pruthenia, Olsztyn 2016, s. 88.
↑Stanisław Achremczyk Historia Warmii i Mazur. Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010.
↑Andreas Kossert: Prusy Wschodnie : Historia i mit. przeł. Barbara Ostrowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, 2009, s. 204. ISBN 978-83-7383-354-8. (pol.).
↑StanisławS.KuprjaniukStanisławS., IwonaI.LiżewskaIwonaI., Warmińskie kapliczki, Olsztyn 2012, ISBN 978-83-89233-72-1, OCLC881105555 [dostęp 2021-05-10]. Brak numerów stron w książce
