Wikipedia

Strzybóg

bóg w religii słowiańskiej

Strzybóg[a] – w mitologii słowiańskiej bóg występujący w trzech źródłach wschodniosłowiańskich, którego kult mógł istnieć także w Polsce. Źródła nie informują o funkcjach boga, lecz współcześnie najczęściej interpretowany jako bóstwo wiatru, które rozdziela bogactwa[1][2].

Strzybóg
Стрибогъ
Ilustracja
Strzybóg, Andriej Szyszkin, 2014
Multimedia w Wikimedia Commons

Źródła

edytuj

Strzybóg pierwszy raz w zapiskach pojawia się w XI-wiecznej Powieści minionych lat razem z innymi bogami, którym Włodzimierz Wielki postawił posągi:

I postawił bałwany na wzgórzu za dworem teremnym: Peruna drewnianego z głową srebną i wąsem złotym, i Chorsa, Dadźboga i Strzyboga, i Simargła, i Mokosz. I składali im ofiary, nazywając ich bogami, i przywodzili syny swoje i córy na ofiarę biesom i plugawili ziemię ofiarami swymi. I splugawiła się krwią ziemia ruska i wzgórze to. Lecz przełaskawy Bóg nie chciał śmierci grzeszników, na tym wzgórzu dziś cerkiew stoi, św. Wasyla[3].

W Słowie o wyprawie Igora wiatry nazywana są Strzybożymi wnukami:

Być gromowi wielkiemu, iść deszczowi strzałami od Donu [...] o ziemio ruska, jużeś zaszła za góry; oto wiatry, Striboży wnuki, wieją od morza strzałami na chrobre pułki Igorowe, ziemia tętni, rzeki mętnie cieką prochy pola przykryły, łopocą chorągwie[2].

Strzybóg wymieniany jest również w Słowie Jana Złotoustego:

drudzy wierzą w Striboga, Dażboga i Perepłuta, którzy wiercąc się jemu piją w rogach, zapomniawszy o Bogu stwórcy (...) i tak weseląc się o swoich bałwanach[4].

Dziedzictwo

edytuj
 
Chrześcijańskie, propagandowe przedstawienie Strzyboga, Georg A. Schleusing, Starożytna i współczesna religia Moskali, 1698

Po chrystianizacji imię zachowało się w toponimii: Стрибожь, Striboż w guberni nowogrodzkiej, jezioro Стрибоже, Stryboże, rzeka Стрибожская, Strybożskaja w województwie kijowskim, wieś Стрибож, Stryboż w obwodzie żytomierskim, w Polsce wieś Strzyboga oraz poświadczony w 1282 r.[5] strumień Striboc (= Stribog) pod Tczewem[6][2], być może łacińska nazwa z Połabia Striboz (1122 r.)[5].

Etymologia i interpretacje

edytuj

Etymologie współczesne

edytuj

Interpretacja wiatrowa

edytuj

Według Romana Jakobsona Stribog zawiera w sobie rdzeń stri-, wywodzący się z prasł. czasownika *sterti ‘rozszerzać, rozprzestrzeniać, rozpościerać, rozpraszać’ poświadczonego tylko z przyrostkami[7], np. polskie rozpostrzeć, rosyjskie простереть, prostierietʹ[8], czy staroczeskie (nepokoj) strieti[7]. Czasownik ten pochodzi z praindoeuropejskiego rdzenia *ster-, które w łacinie występuje w czasowniku sterno i w greckim czasowniku στόρνυμι, stórnymi ‘rozprzestrzeniać’[7]. Teonim ten składałby się więc z rdzenia stri- oraz słowa bóg. Na tej podstawie uznaje Strzyboga jako ‘boga rozdzielającego bogactwo’, boga uzupełniającego Dadźboga, ‘boga dającego bogactwo’. Dowodem na związek Strzyboga z wiatrem ma być jego irański odpowiednik, bóg wiatru Waju, który w Aweście mówi „jestem nazywany tym, co rozpościera”[2][7]. Wiąże on parę Dadźboga i Strzyboga z wedyjską parą Bhaga i Amça, czy z grecką parą Aisa i Poros[7]. Taka etymologia jest jedną z najpopularniejszych[9][1].

Według Michała Łuczyńskiego etymologia Jakobsona jest poprawna pod względem językowym[9], jednak według niego podział teonimu na stri- i -bog mało prawdopodobny, ponieważ hydronimy i nazwy osobowe wskazują, że spółgłoska ⟨b⟩ należała do członu, nie przyrostka, np. ukraiński hydronim Стриб, Stryb, czy polskie nazwiska zaczynające się na Strzyb-: *Strzybala, Strzybalska, Strzybna, Strzybny[5].

Stanisław Urbańczyk, za Luborem Niederle i Aleksandrem Afanasjewem łączył teonim z czeskim dialektalnym (morawskim) stři ‘ostry wiatr, powietrze’, a teonim tłumaczył jako ‘bóg skrzypienia, świstu’[10].

Etymologię Jakobsona wspierał Aleksander Gieysztor. W poszukiwaniu przejawów kultu wiatru u Słowian wskazywał na bułgarski wiatr тъмичарин, tymiczarin, który niesie ciemność i oślepia, a w Serbii wiatr południowy nazywa się „jednookim” (чоравац, czorawac), co może być echem jakiegoś dawnego motywu mitologicznego, z którym być może związany jest jednooki Odyn[2], który podobnie jak Strzybóg umiejscawiany jest w pierwszej grupie trójpodziału Dumézila[11], i którego czasami interpretowano jako boga wiatru, oddechu[12].

Interpretacja wodna

edytuj

Omieljan Ogonowskij[13] i Aleksander Brückner[14] odrzucili etymologię wiatrową jako nieuzasadnioną. Zamiast tego wiązali teonim z ukraińskim czasownikiem стриба́ти, strybaty ‘skakać’ i tłumaczyli go jako ‘bóg-skokan, bóg, który skacze’. Brückner pod względem budowy słowa dzielił je na człon strib-, oraz przyrostek -og, na podobieństwo Swaroga (swar- + -óg). Wskazywał na całą rodzinę wyrazów z członem strib- związaną ze skakaniem: стриб, stryb ‘skok’, стриба́ти, strybaty ‘skakać’, стрибо́к, strybok ‘skok’, стрибну́ти, strybnuty ‘skakać’ itd. Dalej zaznaczył, że nic więcej na temat teonimu nie potrafi powiedzieć[14].

Do takiej etymologii powraca Michał Łuczyński. Wskazuje on, że wymienione wcześniej słowa ukraińskie o takim znaczeniu znajdują się także w niektórych południowo-zachodnich gwarach rosyjskich. Dodatkowo wskazuje, że przy badaniu etymologii teonimu pominięto jednak niektóre słowa: rosyjskie стрыбый, strybyj ‘bystry, prędki (‘szybkocieknący’), ros. dial. стрива́ть, stribat` ‘błyskać (o błyskawicy)’, oraz ukr. стрибати, strybaty w znaczeniu ‘uciekać, lecieć’, ‘wysoko i daleko skakać’. Formę prasłowiańską tych słów rekonstruuje jako *strybati od prasł. rdzenia *strū-. Według niego, ‘skok’, ‘skakać’ jako znaczenie tej rodziny wyrazów w ukraińskim i niektórych gwarach rosyjskich wykształciło się późno, a pierwotnym znaczeniem tych słów byłoby ‘poruszać się z dużą prędkością’, oraz ‘pływać’. Wskazuje on na bałtyjski odpowiednik znaczeniowy ros. strybyj ‘bystry, prędki’, litewski sraujùs ‘bystry’, łotewski stràujš ‘wartki, prędki, szybki’, co może wskazywać na prawdopodobne istnienie ros. stryb- ‘prąd (wodny)’, por. lit. sraujà, łot. strauja ‘prąd (wodny)’. Dodatkowo ros. dial. stribat' ‘błyskać (o błyskawicy)’ wykazuje bliskie podobieństwo znaczeniowe z chorwackim strujiti ‘płynąć (o prądzie elektrycznym)’ i przytacza opinie innych językoznawców, wedle których chorw. strujiti może odnosić się do wody, jak i powietrza, a przenośnie także do prądu elektrycznego[15].

Prasłowiańską formę teonimu rekonstruuje jako *Strybogъ, które składałoby się z członu *strybъ (rzeczownika odczasownikowego od *strybati ‘przemieszczać się szybko’ z ‘płynąć, biec’), oraz przyrostka -ogъ, który nie pełnił żadnej funkcji. Sam człon kontynuowałby prasł. rdzeń *stry- ‘płynąć, ciec’, z prabałtosłowiańskiego *srū-, z praindoeuropejskiego *srew- ‘płynąć’. Za taką etymologią przemawia fakt, że po chrystianizacji teonim ten zachował się głównie w hydronimach, co świadczy o tym, że znaczenie teonimu było Słowianom znane[16].

Staroruski zapis teonimu (Стрибогъ, Stribogǔ) z samogłoską ⟨i⟩ zamiast oczekiwanej ⟨y⟩ wytłumaczalny jest jako mieszanie się tych samogłosek, co poświadczone jest w zabytkach południoworuskich od końca XI w., co wiązane jest z wpływem gramatyki języka cerkiewnosłowiańskiego/bułgarskiego na język staroruski. Mieszanie się tych samogłosek występuje również w hydronimach (*Stir-/*Styr) i w ukraińskim, por. Стрый/Стрий, Stryj/Strij, Стрына/Стрина, Stryna/Strina[17].

Dawne i inne etymologie

edytuj

Według Marka Veya Strzybóg mógł być w istocie pierwotnie epitetem oznaczającym dosłownie ‘bóg ojciec’, który był stosowany w religiach Indoeuropejczyków do określania boga dziennego nieba. Zrekonstruowaną praindoeuropejską formą oznaczającą ‘bóg ojciec’ jest *Dyḗus ph₂tḗr (por. z rzymskim Jowiszem (Iūpiter, Diespiter), greckim Zeusem (Zeus Pater) i wedyjskim Djausem (Djausz-pitry); czasami w odwrotnej kolejności) oraz jego lokalna odmiana *ph₂tḗr bhagos. Ludy słowiańskie po tzw. „inwersji irańskiej” porzuciły słowo *dyḗus oraz zastąpiły go słowem bóg, które jest zapożyczeniem z języków irańskich (z pie. *bhagos) i które występować ma jako drugi człon imienia. Praindoeuropejskie *ph₂tḗr ‘ojciec’ generalnie również uważa się za niewystępujące u Słowian (zastąpione przez synonim *átta → ojciec) lub nawet u Bałtosłowian[b], lecz według Veya *ph₂tḗr przekształciło się w ogólnosłowiańskie słowo stryj, które obecnie oznacza ‘wuj, brat ojca’ w następujący sposób: *ph₂tḗr → *ptri- → stri-, i stanowi pierwszy człon imienia. Strzybóg więc mógł być słowiańskim bogiem nieba[18]. Za taką etymologią opowiedziało się szereg badaczy[19], w tym Wiaczesław Iwanow i Władimir Toporow[20], którzy umiejscowili Strzyboga w pierwszej grupie tzw. trójpodziału funkcji Dumézila, która grupuje bóstwa naczelne, opiekujące się społecznością oraz czuwające nad podziałem dóbr[11].

Taka etymologia jest jednak krytykowana przez współczesnych językoznawców[1]. Słowo stryj wywodzi się z pie. *stru-io- i pokrewne jest z lit. strùjus ‘wujek, starzec’, st. irl. sruith ‘stary, czcigodny’ i st. wal. strutiu ‘starzec’[21], a proces opisany przez Veya nie zachodził w języku słowiańskim[22]. Brückner w swoim Słowniku zauważa, że słowem stryj nazywano czasami ‘pomyślny wiatr’ i połączył to z rdzeniem stru- ‘płynąć’ (por. Stryj na Ukrainie)[23].

Istnieją także inne interpretacje imienia: Zelenin połączył imię ze słowem стрити, stryty (prasł. *sъtьri) ‘unicestwiać, niszczyć’ i uznał Strzyboga jako ‘unicestwiającego, niszczącego boga’, boga wojny. Jego pogląd wspierali Orłow i Borowski[6], wskazywać może też na to fakt, że Waju również czci się jako boga wojny, zmarłych, urodzaju ale także losu złego i dobrego, gdyż łączy niebo i ziemię[2]. Imię wiązano też z przydomkiem Ahura Mazdy Śribaya/Stribaya (‘piękny bóg’, ‘bóg godny czci’, por. श्री, śri ‘piękno’), co ma być wpływem irańskim i ostatecznie pochodzić od *ph₂tḗr bhagos[6][24], lecz ta etymologia jest krytykowana[5]. Vittore Pisani rekonstruował imię jako *strigo-bogъ, w którym *strigo- odpowiadałoby łac. frigus (‘mróz, chłód’) i w takim wypadku Strzybóg byłby bogiem zimna[2]. Berneker wyprowadził człon od słowa strój (w znaczeniu ‘czynić, działać’) i zinterpretował imię jako ‘zarządca dobra’, Schütz wywodził imię z tego samego słowa, ale interpretował je jako ‘biorca dobra’, co mogło odpowiadać roli Strzyboga w Słowie o wyprawie Igora[25].

Wpływy

edytuj

Przypisy

edytuj
Uwagi
  1. ↑ Staroruski Стрибогъ, Stribogǔ
    Rosyjski Стрибо́г, Stribog [strʲɪˈbok]
  2. ↑ Według niektórych językoznawców bałtyjskie słowa w znaczeniu „ojciec” (lit. tėvas, łot. tēvs, prus. tāws) mogą pochodzić od *ph₂tḗr przez przesunięcie w *te.
Przypisy
  1. ↑ a b c Trubaczow 2003 ↓, s. 197.
  2. ↑ a b c d e f g Gieysztor 2006 ↓, s. 184–186.
  3. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 248.
  4. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 165.
  5. ↑ a b c d Łuczyński 2020 ↓, s. 129.
  6. ↑ a b c Энциклопедия „Слова о полку Игореве” 1995 ↓.
  7. ↑ a b c d e Jakobson 1985 ↓, s. 30, 51.
  8. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 421.
  9. ↑ a b Łuczyński 2020 ↓, s. 128.
  10. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 127-128.
  11. ↑ a b Szyjewski 2003 ↓, s. 18, 20.
  12. ↑ de Vries 1970 ↓, s. 93.
  13. ↑ Ogonowskij 1876 ↓, s. 57.
  14. ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 162-164.
  15. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 130-132.
  16. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 131, 133.
  17. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 132.
  18. ↑ Vey 1958 ↓, s. 96–99.
  19. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 131, 133.
  20. ↑ Iwanow i Toporow 1988 ↓, s. 471.
  21. ↑ Derksen 2008 ↓, s. 470.
  22. ↑ Gippert 2002 ↓.
  23. ↑ Brückner 1927 ↓, s. 521.
  24. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 167.
  25. ↑ Váňa 1990 ↓, s. 78.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Strzybóg&oldid=73058050”