Film noir
Film noir (wym. IPA: film nwaːr), czarny film lub czarne kino – nurt, stylistyka lub gatunek[1] w kinie amerykańskim, wywodzący się z kina gangsterskiego, rozwijany głównie w latach 40. XX wieku i pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Filmy noir unikają jasnego podziału na dobro i zło, pokazują często niewyjaśnione zbrodnie i perwersję, unikają moralizowania i happy endów. Do charakterystycznych elementów stylu noir należą m.in. silne kontrasty, operowanie cieniami, obrazy nocnego miasta[2]. Typowymi bohaterami tego typu filmów są m.in. femme fatale, przeciętni ludzie wplątani przypadkowo w świat przestępczy oraz prywatni detektywi[3].
Geneza i nazwa
edytujPowstanie "czarnego kina" związane było z atmosferą pesymizmu i niepewności, jaka zapanowała w Stanach Zjednoczonych wraz z wybuchem II wojny światowej, a także ze zmianami w amerykańskiej obyczajowości i tożsamości, jakie dokonywały się za sprawą gwałtownej industrializacji i urbanizacji kraju oraz pojawiania się społeczeństwa masowego i konsumpcyjnego[4]. Z kolei charakterystyczna dla gatunku postać kobiety fatalnej, niszczącej mężczyzn stanowi wyraz nasilającego się w Ameryce po wojnie mizoginizmu, wynikającego z postępującej emancypacji kobiet, które uzyskały w tamtym okresie większą niezależność ekonomiczną i obyczajową[5]. Z kolei wizualna warstwa czarnych filmów powstała pod wpływem europejskiej kinematografii, szczególnie ekspresjonizmu niemieckiego, która została przyswojona dzięki emigrantom z Europy, m.in. Fritzowi Langowi i Ottonowi Premingerowi[6]. Ponadto skomplikowana psychika bohaterów czarnego kina, niejednoznaczność moralna postaci, które mogły być jednocześnie i dobre i złe, miały swoje źródło w teoriach psychologicznych Zygmunta Freuda[7].
Za pierwszy film noir uważany jest Sokół maltański Johna Hustona z 1941 roku. Jednak pewne elementy tej stylistyki zawiera też pochodzący z tego samego roku High Sierra Raoula Walsha[8].
Termin film noir narodził się na gruncie francuskiego filmoznawstwa. Po raz pierwszy użył go krytyk Nino Frank w 1946 roku, a spopularyzowali go francuscy krytycy Raymond Borde i Étienne Chaumeton, którzy opublikowali w 1955 roku książkę Panorama amerykańskiego kina czarnego[9]. Nazwa została zaczerpnięta od Serie Noir, serii wydawniczej wydawnictwa Gallimard Press, w ramach której ukazywały się przed II wojną światową francuskie wydania amerykańskich powieści kryminalnych, tzw. hard-boiled novel[10].
Styl
edytujCzarny film rozgrywa się zazwyczaj w mieście; do jego stałej ikonografii należy widok nocnej asfaltowej ulicy, mokrej po deszczu[3][11][12]. Mroczny i niepokojący nastrój uzyskiwany jest za sprawą charakterystycznych środków wizualnych: wyrazistych cieni, mocnych kontrastów, dominacji linii ukośnych i wertykalnych nad horyzontalnymi, nisko lub wysoko umieszczonych świateł kluczowych, agresywnego montażu i dezorientacji widza za sprawą unikania planów pełnych. Postacie w filmie czarnym nie są wyodrębnione z tła, wtapiają się w nie, często ich wzajemny dystans podkreślany jest poprzez oddzielanie ich od siebie różnymi elementami kadru np. drzwiami, oknami. Postacie nie są centralne dla kadru, są umieszczone nietypowo, często wtapiają się w otoczenie, nie są z niego wyraźnie wyodrębnione. Ukazuje się je często bądź to za pomocą ujęć z dołu (co sprawia, że nabierają monumentalności) lub z góry (co zmniejsza je i stawia w pozycji ofiary)[13][12][11]. Filmy operują chętnie zaburzoną, skomplikowaną chronologią[12] oraz posługują się narracją spoza kadru[11].
Aktorzy i postacie
edytujNajbardziej wpływowym aktorem czarnych filmów był Humphrey Bogart, który wykształcił charakterystyczny typ męskiego bohatera – prywatnego detektywa lub przestępcy, lakonicznego, cynicznego ironisty i zatroskanego twardziela, zazwyczaj ubranego w znoszony prochowiec i często palącego papierosa[14]. Wraz ze swoją żoną Lauren Bacall, która partnerowała mu m.in. w Wielkim śnie oraz Mrocznym przejściu tworzyli najpopularniejszą ówcześnie ekranową parę[15]. Popularny duet aktorski czarnego kina stanowili również Adrian Ladd oraz Veronica Lake (zagrali wspólnie m.in. w Pistolecie do wynajęcia oraz Błękitnej dalii[16]. Ikoną filmu noir stała się także Rita Hayworth, która zagrała m.in. w Gildzie oraz Damie z Szanghaju[17], natomiast Jane Greer stała się jedną z najważniejszych odtwórczyń ról kobiet fatalnych czarnego kina[18]. Do innych znaczących aktorów kina czarnego należą m.in. James Cagney, Richard Conte, Richard Widmark oraz Robert Mitchum[19][20]. Najbardziej znane historie „czarnej serii” mają swoje źródła w powieściach amerykańskich klasyków powieści kryminalnych, takich jak: Dashiell Hammett, Raymond Chandler, James M. Cain[21].
Zmierzch gatunku
edytujKoniec świetności filmów noir nastąpił w latach 50. Za obraz wyznaczający zmierzch czarnego kina uważa się Śmiertelny pocałunek z 1955 roku, po nim czarne kino stało się głównie formą produkcji niskobudżetowej, rzadko wykorzystywaną przez wielkie wytwórnie filmowe; było natomiast popularne we Francji (na przykład Alphaville w reżyserii Jean-Luca Godarda z 1965 oraz filmy, które wyreżyserował Jean-Pierre Melville)[23]. W latach 60. i 70. pojawiła się natomiast seria kolorowych filmów, nawiązujących do czarnego kina (były to m.in. filmy Chinatown, Taksówkarz oraz Brudny Harry)[11].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Wśród filmoznawców nie ma zgody, co do tego, czym jest film noir – definiuje się go jako gatunek filmowy, subgatunek, cykl filmów, tendencję, nastrój, nurt lub stylistykę. Zob. Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 24-25, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6-7, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ a b Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 7, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8-9, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 11, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 12, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Jerzy Płażewski: Historia filmu. Warszawa: Książka i wiedza, 2005, s. 161. ISBN 83-05-13416-4.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 6, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 5, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 15, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ a b c d Czarny film. W: Marek Hendrykowski: Słownik terminów filmowych. Poznań: Ars Nowa, 1994.
- ↑ a b c Paul Schrader: Uwagi o filmie noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 75, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Sławomir Bobowski: Film noir – repetytorium. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 8, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 23. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 10. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 165. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 128. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 120. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ Andrew Spicer: Historical dictionary of film noir. Scarecrow Press, 2010, s. 53, 324. ISBN 0-8108-5960-2.
- ↑ 15 Nov 2012 | last updated-15 Nov 2012, IMDb: Film Noir: the main 20 actors – a list by consultorapatagonica [online], IMDb [dostęp 2016-12-29].
- ↑ Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo KRONIKA – Marian B. Michalik, 1995, s. 160. ISBN 83-86079-03-7.
- ↑ Marian B. Michalik (oprac.): Kronika filmu. "Czarny film" burzy fasady. Warszawa: Wydawnictwo KRONIKA – Marian B. Michalik, 1995, s. 161. ISBN 83-86079-03-7.
- ↑ Rafał Syska: Panorama kontekstów amerykańskiego noir. W: Film noir. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocałwskiego, 2010, s. 26, seria: Studia filmoznawcze. ISBN 978-83-229-3122-6.