U Thant

Thant (búrmíska: ဦးသန့်; 22. janúar 1909 – 25. nóvember 1974), yfirleitt kallaður með heiðurstitlinum U Thant, var búrmískur ríkiserindreki og þriðji aðalritari Sameinuðu þjóðanna frá 1961 til 1971. Hann var valinn í embættið eftir að fyrirrennari hans, Dag Hammarskjöld, lést í flugslysi í september 1961. Thant var fyrsti maðurinn frá landi utan Evrópu sem gegndi embættinu og gegndi því lengur en nokkur annar, í tíu ár og einn mánuð.

U Thant
သန့်
U Thant árið 1963.
Aðalritari Sameinuðu þjóðanna
Í embætti 30. nóvember 1961 – 31. desember 1971
Forveri	Dag Hammarskjöld
Eftirmaður	Kurt Waldheim
Persónulegar upplýsingar
Fæddur	22. janúar 1909 Pantanaw, Búrma, breska Indlandi
Látinn	25. nóvember 1974 (65 ára) New York, Bandaríkjunum
Þjóðerni	Mjanmarskur
Maki	Daw Thein Tin (d. 1989)
Trúarbrögð	Theravada-búddismi
Börn	Maung Bo, Tin Maung Thant, Aye Aye Thant
Háskóli	Þjóðarháskóli Búrma Rangoon-háskóli
Atvinna	Stjórnmálamaður, erindreki
Undirskrift

Thant kom frá bænum Pantanaw og hlaut menntun í Þjóðarháskóla Búrma og Rangoon-háskóla. Thant var pólitískur hófsemismaður sem fetaði milliveg á milli þjóðernissinna og þeirra sem vildu halda tryggð við breska heimsveldið á rósturtímum í Mjanmar. Hann var návinur fyrsta forsætisráðherra Mjanmar, U Nu, og gegndi ýmsum embættum í ríkisstjórn Nu frá 1948 til 1961. Thant þótti yfirvegaður og hispurslaus og var því virtur meðal kollega sinna.

Thant var útnefndur aðalritari Sameinuðu þjóðanna árið 1961 eftir að forveri hans, Dag Hammarskjöld, lést í flugslysi. Á fyrsta kjörtímabili sínu stóð Thant fyrir samningaviðræðum milli Johns F. Kennedy Bandaríkjaforseta og Nikita Krústsjov leiðtoga Sovétríkjanna í Kúbudeilunni árið 1962 og tókst að forða heimsbyggðinni frá miklum hörmungum. Í desember sama ár skipaði Thant Grandslam-aðgerðina svokölluðu, sem batt enda á uppreisn í Kongó. Thant var endurkjörinn aðalritari með öllum atkvæðum öryggisráðsins þann 2. desember 1966. Á seinna kjörtímabili sínu varð Thant vel þekktur fyrir að gagnrýna aðgerðir Bandaríkjamanna í Víetnamstríðinu. Hann skipulagði inngöngu ýmissa nýsjálfstæðra afrískra og asískra ríkja í Sameinuðu þjóðirnar. Thant neitaði að gegna kjörtímabili í þriðja sinn og settist í helgan stein árið 1971.

Thant lést úr lungnakrabbameini árið 1974. Hann var trúrækinn búddisti og sem þekktasti Mjanmari á alþjóðasviðinu var hann mjög virtur og dáður í heimalandi sínu. Þegar herstjórn landsins neitaði að heiðra hann eftir dauða hans brutust út uppþot í Rangoon en ríkisstjórnin kvað þau í kútinn með nokkrum dauðsföllum.

Æsku- og uppvaxtarár

Thant var elstur fjögurra bræðra, fæddur í Pantaw í Búrma sem þá var undir nýlendustjórn. Hann var af ætt þokkalega stæðra landeigenda og hrísgrjónakaupmanna. Po Hnit, faðir hans, var menntaður í Kalkútta og sagður eini íbúi heimaþorps síns sem talað gat ensku. Hann var meðal stofnenda dagblaðsins Thuriya (Sólin) í Rangoon. Þótt fjölskyldan væri sanntrúaðir búddistar af þjóð Bamara, var meðal forfeðra hennar að finna fólk frá Indlandi og Kína, af ýmsum trúarbrögðum. Allir bræðurnir fjórir leituðu sér menntunar og urðu stjórnmálamenn eða háskólakennarar.

Po Hnit bjó yfir miklu bókasafni, þar sem finna mátti fjölda verka eftir breska og bandaríska höfunda. Thant varð snemma mikill bókaormur og var uppnefndur heimspekingurinn af skólafélögum sínum. Auk bóklesturs varði hann miklum tíma í íþróttir og tónlist. Aðeins ellefu ára gamall tók hann þátt í stúdentaverkföllum sem beindust að óvinsælli háskólalöggjöf árið 1920. Fjórtán ára gamall missti hann föður sinn og deilur vegna erfðamála leiddu móður hans og fjölskylduna í mikil fjárhagsleg vandræði.

Vegna fráfalls föðursins treysti Thant sér ekki til að ljúka fjögurra ára námi og ákvað í staðinn að stefna á tveggja ára kennaranám frá Háskólanum í Rangoon árið 1926. Sem elsti sonur bar honum að tryggja afkomu fjölskyldunnar. Í háskólanum var Thant samtíða Nu, síðar forsætisráðherra Búrma, í sagnfræðinámi og varð þeim vel til vina. Hlotnuðust Thant ýmsar ábyrgðarstöður í stúdentasamfélaginu auk þess sem hann var iðinn við að skrifa í hugvísindatímarit. Að kennaranáminu loknu hafnaði Thant öllum boðum um áframhaldandi háskólanám og hélt aftur til heimahéraðs síns þar sem hann hóf kennslustörf árið 1928.

Árið 1931 varð Thant hæstur í landinu í könnun á færni kennara og var gerður að skólastjóra, 25 ára að aldri. Á þessum árum skrifaði hann reglulega í blöð og tímarit undir höfundarnafninu Thilawa og samdi fjölda bóka, þar á meðal rit um Þjóðabandalagið. Meðal þeirra sem höfðu hvað mest áhrif á hinn unga höfund var Indverjinn Mahatma Gandhi. Í hinu viðkvæma pólitíska ástandi í Búrma á þessum árum sigldi Thant milli skers og báru með ákafa sjálfstæðissinna á aðra hönd en breska sambandssinna á hina.

Embættismaðurinn

Á árum seinni heimsstyrjaldarinnar var Búrma hernumið af Japönum frá 1942-45. Hernámsstjórnin fékk Thant til Rangoon til að stýra nefnd um endurskipulagningu skólakerfisins. Þegar til kastanna kom reyndist Thant ekki hafa nein raunveruleg áhrif og hélt hann því aftur til síns heima. Þegar Japanir freistuðu þess að taka upp kennslu á japönsku í framhaldsskólum neitaði Thant að hlýða og starfaði með vaxandi andspyrnuhreyfingu.

Þegar Búrma öðlaðist sjálfstæði frá Bretlandi árið 1948 varð Nu fyrsti forsætisráðherra hins nýja ríki og skipaði Thant sem yfirmann ríkisútvarpsins. Þegar þar var komið sögu hafði borgarastyrjöld brotist út í landið. Karen-þjóðin greip til vopna og stefndi Thant lífi sínu í hættu við að halda í herbúðir uppreisnarliðsins til að freista þess að koma á friði. Samningaviðræðurnar fóru út um þúfur og árið eftir var heimabær Thant og heimili hans brennt til grunna af uppreisnarmönnum. Árið 1950 fékk hann valdamikið embætti í upplýsingaráðuneytinu og frá 1951-57 var hann aðstoðarmaður forsætisráðherrans og sá meðal annars um að skipuleggja utanlandsferðir U Nu, semja ræður hans og taka á móti gestum. Allan þann tíma var hann nánasti ráðgjafi og samstarfsmaður forsætisráðherrans.

Hann lét mikið til sín taka á alþjóðavettvangi og árið 1955 stýrði hann Bandung-ráðstefnunni á Indónesíu sem varð upphafið að alþjóðlegri hreyfingu hlutlausra ríkja. Frá 1957-61 stýrði hann fastanefnd Búrma hjá Sameinuðu þjóðunum og tók virkan þátt í samningaviðræðum í tengslum við frelsisbaráttu Alsír. Árið 1961 var honum veitt forstaða fyrir nefnd SÞ um málefni Kongó.

Aðalritarakjörið 1961

Eftir sviplegt fráfall Dag Hammarskjöld hófst þegar leit að eftirmanni hans. Sovétmenn töluðu fyrir því að breyta yfir í þriggja aðalritarakerfi, þar sem einn kæmi frá Sovétríkjunum en annar frá Bandaríkjunum, en þær hugmyndir mættu andstöðu. Ákveðið var að velja úr hópi samstarfsmanna Hammarskjöld og reyndist Thant vera sá eini sem risaveldin tvö gátu komið sér saman um. Þrátt fyrir það liðu enn fjórar vikur þar sem stórveldin tókust á um valið.

Í nóvember 1961 var Thant kjörinn einróma af allsherjarþingi SÞ og skyldi fyrsta kjörtímabilið renna út vorið 1963, innan við einu og hálfu ári síðar. Árið 1962 var honum þó veitt endurnýjað umboð og aftur árið 1966. Thant lét af störfum árið 1971 eftir tíu ár og tvo mánuði í embætti, lengur en nokkur annar sem gegnt hefur starfinu.

Eldskírnin: Kúbudeilan

Þegar á fyrsta starfsári sínu í embætti stóð Thant frammi fyrir erfiðu verkefni sem var Kúbudeilan, þegar veröldin stóð á barmi kjarnorkustríðs. Þann 20. október 1962, tveimur dögum áður en Bandaríkjastjórn sendi frá sér opinbera yfirlýsingu um málið, sýndi John F. Kennedy Bandaríkjaforseti Thant loftmyndir sem sýndu fram á uppsetningu sovéskra eldflauga á Kúbu. Forsetinn fyrirskipaði í kjölfarið hafnbann til að koma í veg fyrir vopnaflutninga sovéskra skipa sem voru á leið til eyjarinnar. Til að afstýra vopnuðum átökum lagði Thant til að Bandaríkin ábyrgðust að ráðast ekki á Kúbu í skiptum fyrir brotthvarf sovésku flauganna. Nikita Krústsjov leiðtogi Sovétríkjanna tók vel í tillögurnar sem urðu grundvöllur áframhaldandi viðræðna.

Þann 27. október var bandarísk U-2 flugvél skotin niður yfir Kúbu sem jók enn á spennuna milli aðila. Kennedy var undir miklum þrýstingi frá samstarfsmönnum sínum að grípa til vopna. Forsetinn batt hins vegar vonir við friðarumleitanir Thant og sagðist ekki vilja spilla fyrir þeim með því að sökkva sovésku skipi í miðjum samningaumleitunum.

Viðræður héldu áfram. Bandaríkin féllust á að taka niður eldflaugar sínar í Tyrklandi og heita því að ráðast ekki á Kúbu gegn því að sovésku flaugarnar væru fjarlægðar. Thant flaug til Kúbu og hvatti Fidel Castro til að hleypa vopnaeftirlitsmönnum SÞ inní landið og að skila líki flugmanns U-2 vélarinnar. Castro, sem var fokillur yfir að Sovétmenn hefðu fallist á brotthvarf flauganna án samráðs við hann, harðneitaði að taka við eftirlitsmönnum en skilaði þó líkamsleifunum. Í staðinn fór vopnaeftirlitið fram úr lofti og frá bandarískum herskipum. Kjarnorkustyrjöld stórveldanna hafði verið afstýrt.

Fyrra heila kjörtímabilið: Stríð í Kongó

Endurkjör Thant sem aðalritara S.Þ. var gulltryggt þegar Krústsjov fór fögrum orðum um hann í bréfum sínum til Kennedy Bandaríkjaforseta. Í nóvember 1962 samþykkti allsherjarþingið einum rómi að gera hann að formlega skipuðum aðalritara í stað þess að vera tímabundið settur og skyldi kjörtímabilinu ljúka árið 1966. Hefðbundið kjörtímabil var fimm ár, en Thant vildi sjálfur miða við fjögur ár því hann leit svo á að þetta fyrsta starfsár hans og það sem á eftir kæmi myndi saman jafngilda einu fimm ára tímabili.

Þrátt fyrir að vera einlægur friðarsinni og búddisti, hikaði Thant ekki við að beita valdi ef þurfa þótti. Í Kongódeilunni gerðu aðskilnaðarsveitir Katanga-héraðsins ítrekað árásir á liðsmenn Sameinuðu þjóðanna í landinu. Í desember 1962, eftir fjögurra daga árásir í Katanga, fyrirskipaði Thant Aðgerðina alslemmu (e. Operation Grandslam) til að tryggja frjálsa för S.Þ.-liða í héraðinu. Aðgerðin reyndist árangursrík og gerði endanlega út um uppreisn aðskilnaðarsinnanna. Í janúar 1963 komst höfuðborg uppreisnarliðsins, Elizabethville undir full yfirráð Sameinuðu þjóðanna. Í ræðu við Columbiu-háskóla lýsti Thant þeirri von sinni að aðgerðum Sameinuðu þjóðanna í Kongó yrði lokið um mitt ár 1964.

Fyrir þátt sinn í lausn Kúbudeilunnar og vegna friðargæsluverkefna S.Þ. tilkynnti fastatrúi Noregs hjá Sameinuðu þjóðunum Thant að til stæði að veita honum Friðarverðlaun Nóbels árið 1965. Thant mun hafa svarað á þá leið að hlutverk aðalritarans væri að stuðla að friði og það væri því í raun bara sjálfsögð skylda hans. Gunnar Jahn, formaður verðlaunanefndarinnar var afar andsnúin því að veita Thant verðlaunin og var á síðustu stundu tekin sú ákvörðun að þau skyldu falla UNICEF í skut. Aðrir í nefndinni studdu Thant. Þrátefli þetta stóð í þrjú ár og árin 1966 og 1967 voru engin friðarverðlaun veitt þar sem Gunnar Jahn beitti í raun neitunarvaldi gegn því að Thant hlyti þau. Ralph Bunche, einn af næstráðendum Thant og sjálfur Nóbelsverðlaunahafi, sagði afstöðu Jahn fela í sér gríðarlegt ranglæti í garð Thant.

Á aðfangadag árið 1963 brutust út átök á Kýpur. Tyrkneska þjóðarbrotið leitaði í öruggt skjól sem skyldi lykilstofnanir samfélagsins eftir undir stjórn Kýpur-Grikkja. Friðargæslulið undir breskri stjórn reyndist ófært um að stilla til friðar og ráðstefna stríðandi fylkinga í Lundúnúm í janúar 1964 skilaði engum árangri. Þann 4. mars 1964, þegar stigvaxandi átök blöstu við, samþykkti öryggisráð S.Þ. einróma að fela Thant að koma á laggirnar friðargæsluliði S.Þ. á Kýpur. Jafnframt var aðalritaranum falið að skipa sáttasemjara sem fundið gæti friðsamlega lausn á Kýpurdeilunni. Thant freistaði þess að skipa Galo Plaza Lasso frá Ekvador til starfans, en þegar Tyrkir vísuðu skýrslu hans um ástandið á bug sagði Plaza af sér og embætti sáttasemjarans lognaðist út af.

Í apríl 1964 féllst Thant á tillögu Vatíkansins um að taka sjálft að sér hlutverk hlutlauss eftirlitsaðila. Sú ákvörðun virðist hafa verið tekin af Thant einum án nokkurs atbeina öryggisráðsins.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „U Thant“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt janúar 2021.

Fyrirrennari: Dag Hammarskjöld

Aðalritari Sameinuðu þjóðanna (1961 – 1971)

Eftirmaður: Kurt Waldheim