Azerbaijan
| Azerbaijan | ||
| Azərbaycan Respublikası | ||
|
| |
| Standardo di Azerbaijan | Blazono di Azerbaijan | |
| Nacionala himno: | ||
| Azərbaycan marşı | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Baku | |
| · Habitanti: | 2 039 700[1] (2011) | |
| Precipua urbo: | Baku | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Azerbaijanana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Ilham Aliyev (İlham Əliyev) | |
| · Chefministro: | Ali Asadov (Əli Əsədov) | |
Surfaco: (113ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 86 600 km² | |
| · Aquo: | 1,6 % | |
Habitanti: (89ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 10 027 874[2] (2019) | |
| · Denseso di habitantaro: | 115 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Manat di Azerbaijan | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | AZ
| |
AZE
| ||
031
| ||
| Reto-domeno: | .az | |
La Republiko Azerbaijan (Azerbaijanane: Azərbaycan Respublikası) esas lando en Azia, inter Rusia, Iran, Turkia, Armenia e Gruzia. La regiono di la republiko Arcah, antee nomizita Nagorno-Karabakh, esas enklavo en Azerbaijanana teritorio. Ol jacas alonge Kaspia, ube existas multa jaceyi di petrolo, multe importanta por lua ekonomio.
Bazala fakti pri Azerbaijan.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Azerbaijan |
Homi ja okupis la regiono di nuna Azerbaijan dum Petr-epoko. Restaji di kulturi de la fino di Paleolitiko e de la komenco di Bronz-epoko trovesis en kaverni di la regioni Tağılar, Damcılı, Zar e Yataq-yeri, ed en nekropoli en Leylatepe e Saraytepe.
Alexandros la Magna e lua sucedinti dil imperio Seleucid establisis nedependanta rejio dum la 4ma yarcento aK. L'imperio Sasanida okupis la regiono en 262. Dum la 4ma yarcento, rejulo Urnayr adoptis kristanismo kom religio por la regiono. En 667, Mohamedani konquestis la regiono.
Azerbaijan divenis parto dil imperio Seljukida dum la 11ma yarcento. Sub Seljukid administrado, Persiana kulturo dissemesis tra la regiono, e Nizami Ganjavi ed altra poeti expansis la literaturo en Persiana linguo. La sultanio Jalairida sucedis l'imperio Seljukida, ma pose ol konquestesis da Timur (Tamerlan) dum la 14ma yarcento.
Rusa imperio komencis okupar Azerbaijan en 1722. Ye la 26ma di junio 1723 pos longa siejo, Baku kapitulacis. Rusi kompletigis l'okupo di la regiono en 1735, ed en 1813 Azerbaijan divenis komplete okupita kande Rusa armeo invadis Tabriz. En 1870 trovesis petrolo en la regiono.
Kum la falo di Rusa imperio dum l'Unesma mondomilito, Azerbaijan, ensemble kun Armenia e Gruzia, formacis la Federala Demokratiala Republiko Transkaukazia, qua havis kurta existo, de februaro til mayo 1918. Ye la 28ma di mayo 1918, Azerbaijan separis su de la republiko e nedependanteskis sub la nomo di Azerbaijanana Demokrata Republiko. Du yari pose, ye la 28ma di aprilo 1920, Sovietani invadis ol. Komence, Azerbaijan divenis parto de la Republiko Socialista Federala Sovietiana di Transkaukazia til 1936, kande ol divenis la Republiko Socialista Sovietiana Azerbaijan. De 1926 til 1939 la proporciono di Rusi en la habitantaro di Azerbaijan kreskis de 9.5% til 16.5%[3].
Dum la Duesma mondomilito Azerbaijan divenis strategiala loko por la Sovietiana strategio pri kombatar nacional-socialista Germania, pro lua vasta jaceyi e granda produktado di petrolo. Cirkume 800 mil Azerbaijanana soldati luktis kontre Germani, di qui cirkume 400 mil perisis. Mayoro-generalo Azi Aslanov, Azerbaijanano, divenis Sovietiana heroo.
Dum la yari 1980a, Mihail Gorbachyov adoptis glasnost, e komencis civila agitesi e rasala disputi en diversa regioni di Sovietia, inkluzite Nagorno-Karabakh, regiono di Azerbaijan habitata precipue da Armeniani. L'agitesi, ed anke la demando pri nedependo, kreskis rapide sub l'indiferenteso di Moskva.
Dum la fino di 1990 la supra konsilistaro di Azerbaijan supresis "Socialista Sovietiana" de la nomo di la republiko, e, fine ye la 30ma di agosto 1991 Azerbaijan nedependanteskis de Sovietia. Ayaz Mutalibov esis l'unesma prezidanto di la lando.
| Precipua artiklo: Nagorno-Karabakh |
L'unesma yari pos nedependo esis obskurigita da la milito en Nagorno-Karabakh, kontre Armenia. Kande la milito finis en mayo 1994, Azerbaijan perdis la kontrolo pri 16% de lua teritorio, inkluzite Nagorno-Karabakh. La milito produktis cirkume 30 mil morti e plu kam 1 milion personi diplasesis.[4]
Ye la 3ma di oktobro 1993 Heydar Aliyev, qua ja guvernis la lando depos la 24ma di junio ta yaro, vinkis prezidantal elekto. La milito kontre Armenia finis dum lua guvernisteso, ed ilu signatis kontrato pri l'exploro di petrolo de la jaceyo Azeri-Chirag-Guneshli. Ilu itere vinkis l'elekto di oktobro 1998. Dum lua duesma mandato deskovresis jaceyi di naturala gaso en Shah Denis. En 2003, signatesis kontrato kun Turkia pri la konstrukturo di la fluido-konduktilo Baku-Tbilisi-Ceyhan. La fluido-konduktilo por petrolo kompleteskis en 2005 e por naturala gaso kompleteskis en 2005.
Heydar Aliyev maladeskis en aprilo 2003 e mortis en decembro sam yaro. En polemika elekto, lua filiulo Ilham Aliyev ganis la prezidantal elekto ta yaro e divenis prezidanto ye la 3ma di oktobro 2003. Ilu rielektesis en 2008 kun 87% ek la voti, kontre ke lua opozanti boikotis l'elekto.
Politiko
redaktarLa nuna konstituco di Azerbaijan adoptesis ye la 12ma di novembro 1995. Ol establisis ke la lando esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro, selektita dal prezidanto.
La parlamento havas unika chambro, Milli Məclis ("Nacional Asemblitaro"), kun 125 membri elektita dal populo por kin yari. La prezidanto ne povas dissolvar l'asemblitaro, ma povas vetar lua decidi.
La maxim alta korto de judiciala povo esas la konstitucala korto, ma lua nedependantesko nur esas nomala.
| Precipua artiklo: Nagorno-Karabakh |
Defenso
redaktarEn 2007, Azerbaijan havis 56 840 homi en armeo, 5 000 en mar-armeo e 7 900 en aer-armeo.
Geografio
redaktarAzerbaijan havas 2 648 km di frontieri kun lua vicini, di qui 1 007 km kun Armenia, e 800 km di litoro en Kaspia maro. La lando havas tri geografiala regioni: la litoro di Kaspia maro este, Kaukazo norde, e plana tereni sude. Ank existas tri montari: la Granda Kaukazo norde, la Min-granda Kaukazo sude, e la monti Talysh. Preske 50% de Azerbaijanana teritorio esas montoza. La maxim alta monto en la lando esas Bazardüzü, kun 4 489 metri di altitudo. La maxim basa punto jacas 28 metri sub la marala nivelo, apud Kaspia maro.
Azerbaijan havas {[formatnum:8350}} fluvii e riveri, ma nur 24 esas longa de plu kam 100 km. Omna fluvii debushas an Kaspia maro.
Malgre sua mikra teritorio, Azerbaijan havas variita klimati - entote 11 diferanta mikra klimati. La minima temperaturo (-33°C) e la maxima (46°C) enrejistresis rispektive en Julfa ed en Ordubad (la du en la regiono Nakhchivan). La chef-urbo jacas apud Kaspia maro.
| Precipua artiklo: Nagorno-Karabakh |
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Azerbaijan |
Azerbaijan havis un ek la maxim granda ekonomiala kreski del mondo dum recenta yari. Du triimi de lua teritorio esas richa en jaceyi di petrolo e naturala gaso[5].
Demografio
redaktarSegun statistiki de The World Factbook por 2017, Azerbaijan havis 9 961 396 habitanti, di qui 55,2% vivis en urbi.[6] La maxim multa habitanti (91,6%) esas Azerbaijanani. Existas minoritati Lezghin (2%), Rusi (1,3%), Armeniani (1,3%), Talysh (1,3%) ed altri.[6]
L'oficala linguo di la lando esas Azerbaijanana, parolata da 92,5% ek la habitantaro. Altra lingui parolata esas la Rusa (1,4%), Armeniana (1,4%), ed altri, segun statistiki de 2009.[6] Segun statistiki de 2016, 99,8% ek la habitantaro savas lektar e skribar.[6]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo (96,9%, precipue Shia-Mohamedani). Kristani esas cirkume 3% de la habitantaro.[6]
La maxim populoza urbo esas la chef-urbo di la lando, Baku, kun plu kam 2 milion habitanti. Altra importanta urbi esas Gäncä, Mingäçevir, Äli Bayramli e Nakhtichevan.
Kulturo
redaktarMalgre ke Westala kulturo influas multe la nuna Azerbaijanana kulturo, la nacionala tradicioni duras esar bone prezervata. Pri literaturo, shaho Ismail la 1ma, sub pseudonimi 'Khatai e Fuzûlî helpis developar poezio en Azerbaijanana dum la 14ma yarcento. Izzeddin Hasanoglu, qua vivis inter la 13ma o 14ma yarcenti, judikesas kom kreinto di la literaturo en Azerbaijanana linguo. Dum la 20ma yarcento importanta skriptisti esis Mohammad-Hossein Shahriar e Samad Vurgun.
La tradicioni muzikala evas plu kam 1000 yari. Mugam, meykhana ed ashiq esas un ek la maxim importanta tradicioni de la lando. Mugam mixas poezio ed instrumentala muziki. Alim Qasimov judikesas kom un ek la precipua interpreti di mugam de la lando. La nuntempa jenri pop, jazo, hip-hop, rock ed elektronikala danso-muziko developabas dum recenta yari, pro influi de westala kulturo. Rock komencis divenar populara de la duimo dil yari 1960a, influita da muzikala grupi Usana e Britaniana. En 2011, pop-kantistino Nigar Jamal vinkis l'Euroviziono-Konkurso di Kansono. Aziza Mustafa Zadeh esas importanta kantistino e kompozistino di jazo. Elua muziko influesis, inter altri, da Bill Evans e Salman Gambarov, jazo-pianisto Azerbaijanana.
Fonti
redaktar- ↑ Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi Bakı şəhər (2011) Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi
- ↑ Azərbaycanda əhali sayı da artıb, boşanmalar da… - Rəsmi STATİSTİKA - Dato di publikigo: 16ma di septembro 2019. URL vidita ye 11ma di junio 2020. Idiomo: Azerbaijanana.
- ↑ Migrant resettlement in the Russian federation: reconstructing 'homes' and 'homelands - Autoro: Moya Flynn. Dato di publikigo: 1994.
- ↑ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh. - Autoro: International Herald Tribune. URL vidita ye 29ma di novembro 2003.
- ↑ Azerbaijan - General information Heydar Aliyev Foundation.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 The World Factbook - Azerbaijan - Publikigita da CIA. URL vidita ye 13ma di mayo 2018. Idiomo: Angla.