Željezno doba
Željezno doba je je konačna epoha trodobne podjele prahistorije i protohistorije čovječanstva. Prethodilo mu je kameno doba (paleolit, mezolit, neolit) i bronzano doba (halkolit). Koncept se najviše primjenjivao na Evropu iz željeznog doba i na antički Bliski istok, ali, po analogiji, i na druge dijelove Starog svijeta. Kao i kulture ostalih metalnih doba, počelo je u kolijevci kulture metala – na Bliskom Istoku. Otkrićem prve tehnologije za preradu željezne rude i dobijanje željeza, evolucija kulture ulazi u dugotrajnu epohu dominacije ovog metala u gotovo svim oblastima proizvodnje. Oko 1400 godina prije naše ere upotreba željeza počinje ubrzano da se širi, pa za nekoliko stoljeća u Evropi i Aziji ono potpuno potiskuje bronzu; dominacija željeza daje pečat i savremenoj fazi razvoja materijalne kulture u većem dijelu svijeta. Za početak Željeznog doba drži se 1000. g. prije nove ere kada se znanje o taljenju željeza proširilo Bliskim Istokom i Grčkom.
Trajanje željeznog doba varira u zavisnosti od regiona koji se razmatra. Definisano je arheološkom konvencijom. „Željezno doba“ počinje lokalno kada je proizvodnja željeza ili čelika napredovala do tačke u kojoj željezni alati i oružje zamenjuju svoje bronzane ekvivalente u uobičajenoj upotrebi.[1] Na Starom Bliskom istoku, ova tranzicija se dogodila nakon kolapsa bronzanog doba, u 12. vijeku prije nove ere. Tehnologija se ubrzo proširila po cijeloj regiji Mediteranskog bazena i u Južnoj Aziji (željezno doba u Indiji) između 12. i 11. vijeka prije Krista. Njegovo dalje širenje u Centralnu Aziju, Istočnu Evropu i Srednju Evropu je donekle odloženo, a u Sjevernu Evropu je stiglo tek početkom 5. vijeka prije Krista.
Oko 1500. g. prije nove ere Hetiti, koji su živjeli na području današnje Turske, čuvali su tajnu obrade željeza.
U zapadnoj Evropi Kelti su bili prvi koji su upotrebljavali željezo.
Željezno doba se, takođe po konvenciji, završava početkom historiografskog zapisa. Ovo obično ne predstavlja jasan prekid u arheološkom zapisu; za drevni Bliski istok, uspostavljanje Ahemenidskog carstva c. 550. godina prije Krista se tradicionalno i još uvijek obično uzima kao granični datum, a kasniji datumi se smatraju historijskim na osnovu Herodotovog zapisa, uprkos tome što su sada poznati značajni pisani zapisi iz mnogo ranijeg vremena (dakle unazad u bronzano doba). U srednjoj i zapadnoj Evropi, rimska osvajanja iz 1. vijeka prije nove ere služe kao oznaka za kraj željeznog doba. Smatra se da germansko željezno doba Skandinavije završava cca. 800. godine nove ere, sa početkom vikinškog doba.
Na indijskom podkontinentu, željezno doba se smatra da počinje kulturom obojenog sivog posuđa obradom željeza. Nedavne procjene sugerišu da se kreće od 15. vijeka prije nove ere, do vladavine Ašoke u 3. vijeku pre nove ere. Upotreba termina "željezno doba" u arheologiji južne, istočne i jugoistočne Azije je novija i manje uobičajena nego za zapadnu Evroaziju. U Kini je pisana historija počela prije nego što je stigla obrada željeza, tako da se taj izraz rijetko koristi. Sahel (regija Sudana) i podsaharska Afrika su izvan sistema trodobnog doba, ne postoji bronzano doba, ali se termin "željezno doba" ponekad koristi u odnosu na rane kulture koje su praktikovale obradu željeza, kao što je kultura Nok Nigerija.
Željezno doba u Evropi
urediKrajem bronzanog doba počinje u Evropi, sa prostora gornjeg i srednjeg Podunavlja, širenje stanovništva iz kulture žarnih polja, nakon čega nastaje nekoliko skupina naroda: Kelti u srednjoj Evropina, Slaveni na sjeveroistoku, Italci na jugu, Iliri na jugoistoku, rani Germani i Baltički narodi na obalama Baltičkog mora, dok su se na jugoistoku nalazili Tračani, Dačani i Grci.
Željezno doba podijeljeno je u dvije faze:
- Starije željezno doba halštatska kultura (HaC i D, 800–450. p. n. e.)
- Mlađe željezno doba latenska kultura (od 500. do kraja prvog milenijuma, odnosno dolaska Rimljana)
Halštatska kultura - starije željezno doba
urediNaziv je dobila prema najvećem nalazištu u mjestu Hallsttatu na obali jezera u pokrajini Salzkammergut u Austriji, južno od Salzburga. Ova kultura se često smatra proto-keltskom ili keltskom, te proto-ilirskom zapadnih Ilira. Period kulture podijeljen je u četiri faze:
- HaA od 1200–1000. p. n. e.
- HaB od 1000–800. p. n. e.
- HaC od 800–650. p. n. e.
- HaD od 650–475. p. n. e.
Latenska kultura - mlađe željezno doba
urediLatenska kultura drugo je razdoblje željeznog doba Evrope nazvano po lokalitetu La Ten, na obali jezera Nešatel u Švicarskoj, gde je otkriveno značajno keltsko naselje i najveće nalazište ostataka ove kulture. Periodizacija:
- Laten A od 500–400. p. n. e.
- Laten B od 400–300. p. n. e.
- Laten C od 300–100. p. n. e.
- Laten D od 100–0
Značajne odlike latenske kulture su upotreba grnčarskog točka, masovna izrada usavršenog oruđa, oružja i vojne opreme, poput mačeva, noževa, kao i konjske opreme. Počinje da se kuje novac.
Na područje Panonije i Podunavlja u ovom periodu dolaze Kelti, zasnovavši plemensku zajednicu Skordiska, koja se zadržala sve do dolaska Rimljana.[2]
Željezno doba u Bosni i Hercegovini
urediDruštveno politički život vodio je od jačanja lokalnih (rodovskih i uže olemenskih) do nadplemenskih zajednica koje su poznate iz antičkih pisanih izvora: Japodi, Mezeji, Oserijati, Breuci, Desitijati, Dalmati, Autarijati[3] i jedan broj manjih zajednica. Istovremeno dolazi i do socijalnog raslojavanja i rasta moći vodećeg aristokratskog sloja, što potvrđuju bogato opremljeni grobovi (kneževski grobovi) i sistematska izgradnja fortifikacija.[4]
Privredu karakteriše prestanak nomadskog stočarenja, a zemljoradnja dobiva na važnosti. Nova privredna grana je željezarstvo na čijoj osnovi dolazi do veće proizvodnje oružja, što je imalo socijalne i političke posljedice. Uz željezo obrađuje se bronza i u manjoj mjeri srebro (nakit, oruđe, posuđe...). Uz stočarstvo i zemljoradnju, sada i metalurgija dovode do razvoja trgovine. Mnoga mjesta postaju proizvođački (razvoj zanatstva) i trgovinski centri (gradina Pod).
U oblasti religije i dalje dominira kult mrtvih. U sjevernim krajevima sahranjivanje je incineracijom (spaljivanje), u južnim inhumacijom. Izbor priloga u grobovima, raznovrsni obredi tokom i nakon sahrane govore o vezi pokojnika i srodnika. Važan podatak o religijskom životu je i otkriće nekoliko svetišta.
Eksploatacija željezne rude u Bosni i Hercegovini počela je tokom IX stoljeća. Poces razvoja proizvodnje oružja i oruđa tekao je postepeno, kao što će teći i proces razvoja kultura željeznog doba. Na istoku se razvila Glasinačka kultura[5] , a u centralnoj Bosni Srednjobosanska kulturna grupa.[6]
Literatura
uredi- J. J. Wilkes, The Illyrians, 1992, ISBN 0-631-19807-5
- Salmedin Mesihović, Amra Šačić, Filozofski fakultet u Sarajevu, 2015 -HISTORIJA ILIRA
Reference
uredi- ^ Milisauskas, Sarunas (ed), European Prehistory: A Survey, 2002, Springer, ISBN 0306467933, 9780306467936, google books Arhivirano 23. 11. 2022. na Wayback Machine
- ^ "Fanula Papazoglu, -Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba. Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi". AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE - DJELA KNJIGA XXX , CENTAR ZA BALKANOLOŠKA ISPITIVANJA Knjiga l. SARAJEVO, 1969. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "SALMEDIN MESIHOVIĆ, Dezitijati 2007". Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Arheološki leksikon". Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Salmedin Mesihović: Historija Autarijata" (PDF). Filozofski fakultet Sarajevo, 2014. Arhivirano s originala (PDF), 21. 3. 2016. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.[mrtav link]