Wikipedia

Panthera onca

El xaguar[3] (Panthera onca) ye un carnívoru félidu de la subfamilia de los Panterinos y xéneru Panthera. Ye la única de los cuatro especies actuales d'esti xéneru que s'atopa n'América. Tamién ye'l mayor félidu d'América y el terceru del mundu, dempués del tigre (Panthera tigris) y el lleón (Panthera leo). La so distribución actual estender dende l'estremu sur d'Estaos Xuníos siguiendo per gran parte d'América Central y Suramérica hasta'l norte y nordés d'Arxentina. Quitando delles poblaciones n'Arizona (suroeste de Tucson), esta especie yá foi práuticamente extirpada nos Estaos Xuníos dende principios de la década de 1900.[N 1]

Panthera onca
xaguar
Estáu de caltenimientu
Cuasi amenazáu (NT)
Cuasi amenazáu (IUCN 3.1)[1]
Clasificación científica
Reinu: Animalia
Filu: Chordata
Clas: Mammalia
Orde: Carnivora
Suborde: Feliformia
Familia: Felidae
Subfamilia: Pantherinae
Xéneru: Panthera
Especie: Panthera onca
(Linnaeus, 1758)
Distribución
Distribución de Panthera onca. En rosa les zones onde s'escastó, en colloráu les zones onde perdura.[2]
Distribución de Panthera onca. En rosa les zones onde s'escastó, en colloráu les zones onde perdura.[2]
Subespecies
Consultes
[editar datos en Wikidata]

Atópase emparentáu y aseméyase enforma n'apariencia física al lleopardu (Panthera pardus), pero xeneralmente ye de mayor tamañu, cuenta con una constitución más robusta y el so comportamientu y hábitat son más acordes a los del tigre (Panthera tigris). Magar prefier les selves trupes y húmedes, puede afaese a una gran variedá de terrenes montiegos o abiertos. Ta estrechamente acomuñáu a la presencia d'agua y destaca, xunto col tigre, por ser un félidu al que-y gusta nadar.

Ye fundamentalmente solitariu. Caza tendiendo emboscaes, siendo comenenciosa a la d'escoyer les preses. Ye una especie clave pa la estabilización de los ecosistemes nos qu'habita; al ser un superpredador, regula les poblaciones de les especies que prinda. Los exemplares adultos tienen una mordedura escepcionalmente potente, inclusive en comparanza con otros grandes félidos,[6] lo que-yos dexa furar los cascos de reptiles acorazaos como les tortúes y utilizar un métodu pocu habitual pa matar: ataca direutamente la cabeza de la presa ente les oreyes pa solmenar un mordigañu letal que traviesa'l craniu colos sos caniles algamando al celebru.[7][8]

Panthera onca ta calificáu na Llista Colorada de la UICN como «especie casi amenazada» y el so númberu ta en cayente.[1] Ente los factores que lu amenacien inclúyense la perda y la fragmentación del so hábitat. A pesar de que'l comerciu internacional d'exemplares d'esta especie o los sos partes ta prohibíu,[9] esti félidu muerre con frecuencia a mano de los humanos, especialmente en conflictos con ganaderos. Anque amenorgada, la so distribución xeográfica sigue siendo amplia. A lo llargo de la historia, esta distribución dio-y un llugar prominente na mitoloxía de numberoses cultures indíxenes americanes, como los mayes y los azteques.

Nomes comunes y etimoloxía

editar

Nes sos zones natives recibe distintes denominaciones n'español como xaguar, yaguar, yaguareté,[N 2] otorongo, jaguarete, tigre o tigre americanu. Los mexicas llamar ocelotl, anque tamién utilizaben esti nome pal ocelote (Leopardus pardalis), y podríen referise a él como tlatlauhquiocélotl.[10][11][12] En gran parte de Hispanoamérica dende la llegada de los españoles ye común llamar a esti animal «tigre» anque ye remotu la paecencia col tigre asiáticu (Panthera tigris) del cual procede l'apellativu. Nes zones de países de fala castellana que tán próximes a la frontera con Brasil, emplégase tamién la denominación brasilana en portugués: onça-pintada. Tocantes a les llingües aboríxenes americanes, en maya llámase-y balam,[13] en mapuche ye llamáu nawel,[14] en quechua uturunku o unqa y en bribri namú.[15]

Yaguar y yaguareté provienen del guaraní yaguar, 'fiera', y eté, 'verdaderu', y probablemente llegó al español por conductu del portugués o del francés, lo cual esplica la desvirtuación escontra la forma con j: xaguar. Tamién puede ser pol fechu de qu'en guaraní la -j pronúnciase como la -y.[16] L'orixe del nome supúnxose como procedente de yaguá-eté, que significaría «fiera de verdá» o «auténtica fiera»; n'efeutu, antes de 1492 los guaraníes utilizaben la pallabra yaguá pa referise a los distintos carnívoros o «fieres», pero ante la presencia de los feroces perros de combate traíos polos europeos el términu guaraní yaguá pasó a significar namái 'perru' (anguaño aplícase esti términu en guaraní a cualquier perru),[17] ente que Panthera onca yera'l yaguá-eté, esto ye: la fiera o animal feroz por antonomasia, siendo la más peligrosa de toles que los integrantes d'esa etnia conocíen y a quien más tarrecíen. D'ellí surdió la denominación yaguareté, usada especialmente nos países del área guaranítica: Arxentina y Paraguái, y de manera embrivida, yaguar, o por error na pronunciación sobre testos non en castellán: xaguar con «j».

El primer componente de la so designación taxonómica, Panthera, ye un términu llatín deriváu de la mesma de la pallabra griega πάνθηρ (lleopardu, la especie tipu del xéneru). Díxose qu'esta pallabra deriva de παν- «tou» y θήρ «bestia», anque podría ser una etimoloxía popular[18] o que tuviera'l so orixe en pundarikam (lliteralmente «animal amarellentáu»), la pallabra sánscrita pa «tigre».[19]

Onca provién del portugués onça, cola cedilla sustituyida por razones tipográfiques, anque n'España úsase más davezu pa la toma o lleopardu de les nieves (Panthera uncia) y en Llatinoamérica pal gatu toma o ocelote. Deriva del llatín lyncis, llobu cerval,[20] que perdió la lletra «L» al confundise col artículu definíu (italianu lonza, francés antiguu l'once).[21]

Taxonomía

editar

 Pantherinae 



 Neofelis nebulosa - pantera nebulosa



 Neofelis diardi - pantera nebulosa de Borneo



 Panthera 



 Panthera tigris - tigre



 Panthera uncia - lleopardu de les nieves





 Panthera leo - lleón



 Panthera onca



 Panthera pardus - lleopardu





Árbol filoxenéticu de la subfamilia Pantherinae.[22]

Panthera onca, ye l'únicu miembru del xéneru Panthera esistente na actualidá nel Nuevu Mundu. Pruebes d'ADN amuesen qu'esta especie, el lleón (Panthera leo), el tigre (Panthera tigris), el lleopardu (Panthera pardus), el lleopardu de les nieves (Panthera uncia), y la pantera nebulosa (Neofelis nebulosa) comparten un antepasáu común, y que esti grupu tien una edá d'ente 6 y 10 millones d'años;[23] el rexistru fósil indica que l'apaición de Panthera producióse hai ente 2 y 3,8 millones d'años.[23][24] Xeneralmente los estudios filoxenéticos demostraron que la pantera nebulosa ye la especie basal d'esti grupu.[23][25][26][27] La posición de les especies restantes varia ente diversos estudios y na práutica permanez ensin resolver.

Basándose en pruebes morfolóxiques, el zoólogu británicu Reginald Pocock llegó a la conclusión de que'l pariente más cercanu a Panthera onca yera'l lleopardu.[27] Sicasí, les pruebes d'ADN nun son concluyentes y la so posición en rellación a otres especies varia d'un estudiu a otru.[23][25][26][27] Fósiles d'especies estinguíes de Panthera, como por casu el xaguar européu (Panthera gombaszoegensis) y el lleón americanu (Panthera leo atrox), presenten carauterístiques propies tantu del lleón como de Panthera onca.[27] L'analís del ADN mitocondrial de Panthera onca indica que'l llinaxe de la especie remontar a ente fai 280 000 y 510 000 años, polo tanto ye más moderna de lo que suxer el rexistru fósil.[28]

Subespecies

editar
 
Anque se reconocieron numberoses subespecies de Panthera onca, investigaciones recién apunten a que namái hai trés.
 
Exemplar de yaguareté austral (Panthera onca palustris).
 
P. onca hernandesii.

La última descripción taxonómica de les subespecies de Panthera onca foi realizada por Pocock en 1939. Basándose nos oríxenes xeográficos y la morfoloxía cranial, reconoció ocho subespecies, anque nun disponía de suficientes especímenes como pa evaluales de manera crítica, y amosó les sos duldes sobre'l estatus de delles d'elles. Sicasí la división en subespecies de Pocock inda s'utiliza davezu en descripciones xenerales d'esti félidu.[29]

Seymour rellaciona ocho subespecies reconocíes:[30]

  1. P. onca arizonensis † (Goldman, 1932), sur d'Arizona a Sonora, Méxicu.
  2. P. onca centralis (Mearns, 1901), Panamá y norte de Colombia.
  3. P. onca goldmani (Mearns, 1901), península de Yucatán a Belize y Guatemala.
  4. P. onca hernandesii (J. Y. Gray, 1857), centru y oeste de Méxicu.
  5. P. onca onca (Lineo, 1758): ente les cuenques del ríu Orinoco y l'Amazones.
  6. P. onca paraguensis (Hollister, 1914), sur de Brasil hasta la Pampa central d'Arxentina, incluyendo amás a Paraguái y parte d'Uruguái.
  7. P. onca peruviana (de Blainville, 1843), monte tropical de Baltes (mariña) Perú y Ecuador.
  8. P. onca veraecruscis (Nelson y Goldman, 1933), Texas central al sureste de Méxicu.

Na obra Mammal Species of the World y nel Sistema Integráu d'Información Taxonómica (ITIS) reconócense nueve subespecies,[31][32] los ocho citaes y amás P. onca palustris (Ameghino, 1888).

Panthera onca cuenta con dos subespecies estinguíes: Panthera onca augusta y Panthera onca mesembrina,[33][34] dambes del Pleistocenu, habitabn'América dende la Patagonia hasta Estaos Xuníos, a estos dos subespecies xúnese Panthera onca arizonensis que foi erradicada en tiempos modernos.

Evaluaciones posteriores suxeren que namái se tendríen que reconocer tres subespecies: P. onca onca, P. onca hernandesii y P. onca paraguensis,[30] y estudios recién tampoco consiguieron atopar pruebes que sofiten subespecies claramente definíes, y yá nun les reconocen.[35] Larson (1997) estudió la variación morfolóxica en Panthera onca y demostró qu'hai una variación clinal norte-sur, pero tamién que la diferenciación dientro de les presuntes subespecies ye mayor que la qu'hai ente elles, y que polo tanto nun sofita una división en subespecies.[36] Un estudiu xenéticu de Eizirik y otros collaboradores en 2001 confirmó l'ausencia d'una estructura xeográfica de subespecie clara, a pesar de qu'atoparon que les grandes barreres xeográfiques, como por casu el ríu Amazones, llindaben l'intercambiu de xenes ente les distintes poblaciones.[28] Un detalláu estudiu realizáu darréu tamién amosó un fluxu xenético ente subespecies y una heteroxeneidá relativamente baxa.[37]

Bioloxía y comportamientu

editar
 
Craniu d'un exemplar de yaguareté austral (Panthera onca palustris).
 
Craniu d'un exemplar de yaguareté austral (Panthera onca palustris).

Descripción

editar
 
La so cabeza ye robusta y los sos quexales desaxeradamente potentes. El so tamañu tiende a amontase cuanto más al sur alcuéntrense.

Panthera onca ye'l mayor félidu d'América.[38] Ye un animal robezu y musculosu que presenta variaciones significatives en cuanto al tamañu, con un pesu que bazcuya de normal ente 56 y 96 kilogramos, anque hai rexistros de machos más grandes, d'hasta 158 kg (aproximao como una tigresa o una lleona),[39][40] y pela cueta los más pequeños pueden tener un pesu tan baxu como 36 kg. Les femes suelen ser un 10-20% más pequeñes que los machos. El llargor d'esti félidu varia ente 162 y 183 cm y la cola puede añader unos 75 cm más. El so altor hasta los costazos ye d'unos 67-76 cm.[41] La so cabeza ye avolumada y con un quexal prominente; el color de los sos güeyos varia d'un tonu mariellu oru a un mariellu verdoso y les sos oreyes son relativamente pequeñes y arrondaes.[42]

Reparáronse variaciones nel so tamañu en distintes rexones y hábitats, amosando una medría de tamañu cuanto más al sur alcuéntrense. Un estudiu realizáu na Reserva de la Biosfera de Chamela-Cuixmala, na mariña mexicana del Pacíficu, amosó que nesa zona pesaben tan solo ente 30-50 kg, aproximao'l pesu del puma,[43] ente que un estudiu na rexón brasilana del Pantanal amosaba un pesu mediu de 100 kg, de cutiu con pesos de 135 kg o más en machos vieyos.[44] Los exemplares qu'habiten en forestas de cutiu son más escuros y abondo más pequeños que los que viven n'árees abiertes (el Pantanal ye una cuenca de zones húmedes abierta), posiblemente debíu al menor númberu de grandes preses herbívores nes zones montiegues.[45]

La estructura curtio y robusto de los sos miembros fai que sía bien arteru a la d'esguilar, abasnar y nadar.[41] La cabeza ye robusta y la quexal extremamente potente; suxirióse que tien el mordigañu más potente de tolos félidos y el segundu más potente de tolos mamíferos (tres la hiena enllordiada); esta potencia ye una adautación que-y dexa inclusive furar cascos de tortúes.[7] Un estudiu comparativu de la potencia de mordigañu afechu según la midida corporal asitiar como'l primeru de los félidos, xunto cola pantera nebulosa, y per delantre del lleón y el tigre.[46]

 
El melanismu ye la resultancia d'un apanfilo dominante y un fenómenu relativamente habitual nesta especie.

Un exemplar adultu puede abasnar 8 metros un toru de 360 kilogramos ente los sos quexales y pulverizar los güesos más duros,[47] o abasnar a una tortúa de mar de 34 kg a lo llargo de más de 90 m na fondura d'un monte.[38] Puede cazar animales selvaxes que pesen hasta 300 kg nel interior d'una selva trupa y el so físicu curtio y robusto ye una adautación a les sos preses y ambiente.

La base de la so pelame suel ser d'un color ente mariellu pálido y castañal acoloratada.[38] La piel ta cubierta d'unes manches en forma de rosa para camuflase nel so hábitat selvático. Les manches pueden variar na piel d'un mesmu animal y ente distintos exemplares: les rosetas pueden incluyir una o más manches y la forma de les manches varía. Les de la cabeza y el pescuezu son xeneralmente sólides, igual que les de la cola, onde pueden xunise pa formar una banda. La rexón ventral, el pescuezu y la superficie esterior de les pates y los lladrales inferiores son blancos.[41]

Na especie producir con relativa frecuencia un escesu de pigmentación conocíu como melanismu.[45] La condición melanística ye menos común que la enllordiada (dar n'aproximao un 6% de la población) y ye la resultancia d'un apanfilo dominante.[48][49] Los exemplares con melanismu paecen totalmente negros, anque pueden apreciase enllordiar si mirar de cerca. Los exemplares con melanismu son conocíos informalmente como «panteres negres», pero nun constitúin una especie distinta, nin siquier una subespecie. Igual que nos demás grandes félidos, en rares ocasiones apaecen individuos albín, denominaos «panteres blanques».[45]

Anque ye bien asemeyáu físicamente al lleopardu (Panthera pardus), Panthera onca ye más robezu y pesáu y pueden estremase poles sos manches: les rosetas na piel d'esti postreru son más grandes, menores en númberu, suelen ser más escures y tienen llinies más grueses y manches pequeñes nel centru, que'l lleopardu nun tien. Tamién tien una cabeza más arrondada y unes pates más curties y robustes que'l lleopardu.[50]

Reproducción y ciclu vital

editar
 
Madre a puntu de garrar a una cría pol pescuezu.

Les femes algamen el maduror sexual aproximao ente los 12 y 24 meses d'edá y los machos ente los 24 y 36 meses.[38] Créese que n'estáu selvaxe s'aparien mientres tol añu, anque'l númberu de nacencies amontar mientres la estación lluviosa, cuando les preses son más abondoses.[51] Investigaciones realizaes con machos en cautividá sofita la hipótesis de que s'empareyar mientres tol añu, ensin variaciones Estaciones del añu estacionales nes carauterístiques del semen y la calidá eyaculatoria; tamién se reparó un ésitu reproductivu amenorgáu en cautividá.[52] El celu de la fema dura 6-17 díes d'un ciclu completu de 37 díes; les femes indiquen que son fértiles con marques odoríferas urinaries y una mayor vocalización.[51] Mientres el cortexu dambos sexos cubren un territoriu más ampliu del habitual.

Les pareyes dixébrense dempués del coitu y les femes encargar del cuidu de los cachorros. El periodu de xestación dura ente 93 y 105 díes; les femes paren davezu 2 críes, anque'l númberu puede bazcuyar ente 1 y 4. La madre nun tolera la presencia de machos dempués de la nacencia de les críes, pol riesgu de canibalismu infantil; esti comportamientu tamién se repara nel tigre.[53]

Les críes nacen ciegues ya indefenses y dependen por completu de la so madre; empiecen a ver dempués de dos selmanes. Los cachorros son tresllechaos a la edá de 3 meses, pero permanecen na lluriga onde nacieron hasta los 5 o 6 meses, momentu nel qu'empiecen a salir p'acompañar a la madre cuando va de caza.[38][54] Permanecen en compañía de la madre mientres 1 o 2 años antes d'abandonala pa establecer el so propiu territoriu. Los machos nuevos son primeramente nómaes, enfrentándose con exemplares más vieyos hasta que consiguen faese con un territoriu. Envalórase que la so llonxevidá típica en llibertá ye d'unos 11-12 años;[38] en cautividá puede vivir hasta 25 años, rexistrándose inclusive una fema qu'algamó los 32 años, lo que lo asitia ente los félidos más llonxevos.[44][55]

Comportamientu

editar

Como la mayoría de los félidos, ye un animal solitariu (quitando'l conxuntu madre-cachorros). Polo xeneral los adultos namái s'atopen pal cortexu y l'apareyamientu (anque se constataron casos anecdóticos de socialización)[53] y suel establecer un ampliu territoriu y defendelo. Nel casu de les femes estos territorios, que miden ente 25 y 40 km², pueden superponerse, pero los animales suelen evitase ente ellos. Los de los machos cubren aproximao'l doble de superficie, con una estensión que varia según la disponibilidad de preses y espaciu, y non se superponen.[53][56] Utilicen vocalizaciones, arañazos nos árboles, orina y fieces pa marcar el so territoriu.[38][57]

Como los demás miembros del xéneru Panthera, y a diferencia del restu de félidos, Panthera onca ye capaz de ruxir, gracies a la so allargada y especialmente afecha larinxe y la so unión al güesu hioides.[58][59] El machu ruxe más fuerte, y facer davezu p'alvertir o disuadir a posibles competidores pol territoriu y les femes; n'estáu selvaxe reparáronse intenses competencies de ruxíos ente individuos.[60] El so ruxíu de cutiu aseméyase a una tos repetitiva; tamién pueden vocalizar miaguíos y gurníos.[44] Prodúcense combates ente machos poles femes, pero son raros, y n'estáu selvaxe reparóse un enclín a evitar los enfrentamientos;[57] cuando éstos asoceden suelen ser conflictos territoriales: el territoriu d'un machu puede tomar el de dos o tres hembra, y nun va tolerar intrusiones d'otros machos adultos.[53]

De cutiu describir como un animal nocherniegu, pero más específicamente ye crepuscular (la so mayor actividá desenvuélvese a l'amanecida y a la puesta del sol). Dambos sexos cacen, pero los machos muévense más que les femes, d'acordies col so territoriu más ampliu. Tien unos güeyos relativamente grandes, asitiaos p'apurrir visión binocular y una notable visión na escuridá, gracies a una membrana reflectante (tapetum lucidum) que concentra la lluz nel campu focal de la retina; el so olfatu ta perbién desenvueltu y puede detectar el golor de les sos preses a grandes distancies. Puede cazar de día si hai preses disponibles, y ye un félidu relativamente enérxicu, yá que pasa hasta un 50-60% del so tiempu activu.[45] La so naturaleza evasiva y lo inaccesible de gran parte del so hábitat habitual faen que sía un animal bien difícil de reparar, ya inda más d'estudiar.

Caza y dieta

editar
 
Tien un mordigañu escepcionalmente potente, inclusive en rellación con otros grandes félidos, lo que-y dexa furar los cascos de reptiles acorazaos.

Al igual que'l restu de los félidos, ye un carnívoru estrictu, esto ye, que s'alimenta puramente de carne.[38] Ye un cazador solitario y comenencioso y la so dieta toma más de 80 especies distintes.[30][45] Prefier preses grandes, fundamentalmente mamíferos diurnos, como capibares, tapires, pecaríes y n'ocasiones venaos, pero tamién caza caimanes ya inclusive anacondes adultes, anque inclúi ente les sos preses práuticamente de toles especies pequeñes que pueda prindar, como xaronques, agutíes, aves grandes, peces, puercuspinos o tortúes;[30][38][61][62] un estudiu lleváu a cabu na Reserva natural de Cockscomb de Belize reveló que los exemplares que vivíen na zona teníen una dieta compuesta principalmente por armadillos y pacas.[57] En delles zones, como Brasil y Venezuela, nel so hábitat natural tamién se cría ganáu, polo que dellos individuos pueden especializase na captura d'animales domésticos.[42]

Anque utiliza la téunica de solmenar un mordigañu fondu nel pescuezu pa provocar l'afuega nes sos preses, típica del xéneru Panthera, prefier un métodu de matar únicu ente los félidos (especialmente col capibara): muerde direutamente los güesos temporales del craniu ente les oreyes de les preses colos sos caniles, furándolos hasta algamar el celebru.[63] Esta téunica podría ser la resultancia d'una adautación p'abrir los cascos de les tortúes: dempués de les estinción del Pleistocenu cimeru, los reptiles acorazaos como les tortúes convertiríense na base de preses abondoses pal xaguar.[45][60] Una vegada que ruempe'l cascu, a cencielles mete la pata dientro y estrayi la carne.[53] El mordigañu nel craniu utilizar colos mamíferos en particular; con reptiles como los caimanes, puede saltar sobre'l llombu de la presa ya inmovilizala partiéndo-y les vértebres cervicales. Con preses como los perros, solmenar una zarpada pa entartalla-yos el craniu puede resultar abondu.

 
Esti félidu caza xeneralmente tendiendo emboscaes.

Ye un cazador más dau a preparar emboscaes qu'a la persecución. Muévese sigilosamente per caminos del monte, escuchando y acesmando la presa antes de llanzase sobre ella o preparar una emboscada. Ataca dende'l so escondederu con un saltu rápidu, davezu dende un puntu ciegu del oxetivu; la capacidá d'emboscada d'esta especie ta considerada casi ensin comparanza nel mundu animal tantu polos indíxenes como polos investigadores de campu, y son probablemente productu del so papel como superpredador en distintes redolaes. La emboscada puede incluyir saltar dientro de l'agua pa escorrer la presa, pos ye capaz de llevar una de bon tamañu nadando; la so fuercia ye tal que puede cargar con cadabres tan grandes como'l d'un novillo hasta lo alto d'un árbol que sobresalga del nivel de l'agua.[53]

Dempués de matar a la presa, abasnar ente la espesura o a un llugar escondíu. Primero come'l pescuezu y el pechu, en llugar de la parte central, sigue col corazón y los pulmones y dempués les espalderas.[53] Envalórase la necesidá alimenticia d'un exemplar de 34 kg (nel estremu inferior del rangu de pesos de la especie) en 1,4 kilogramos de comida al día.[64] P'animales en cautividá d'ente 50 y 60 kg, encamiéntense más de dos kilogramos de carne diariu.[65] Na naturaleza, el consumu ye naturalmente más erráticu; los félidos selvaxes gasten una enerxía considerable pa prindar y matar les preses y pueden consumir hasta 25 kg de carne d'una vegada, y dempués pasar periodos de inanición.[66] A diferencia de les demás especies del xéneru Panthera, nun esiste nengún rexistru d'ataque sistemáticu a humanos y apenes hai casos documentaos de xaguares atacando a humanos.[30] La mayoría de los pocos casos d'ataques a persones amuesen que l'animal atacante ye o bien vieyu, colos dientes estropiaos, o ta mancáu.[67] N'ocasiones, si asústense, los exemplares en cautividá pueden acometer contra los emplegaos del zoo.[68]

Ecoloxía

editar

Distribución y hábitat

editar
 
El xaguar puede vivir nuna amplia variedá de hábitats montiegos o abiertos, y ta estrechamente acomuñáu a la presencia d'agua.
 
Panthera onca.

Hai constancia sobre la presencia de Panthera onca nel rexistru fósil dende hai 2 millones d'años,[29] y foi un félidu americanu desque travesó'l Ponte de Beringia mientres el Pleistocenu; l'antepasáu inmediatu de los animales modernos ye Panthera onca augusta, que yera de mayor tamañu que los esistentes na actualidá;[37][42] les pruebes fósiles amuesen exemplares de Panthera onca d'hasta 190 kg, enforma mayores que la media actual d'esti animal.[69]

Nel sieglu XVIII y hasta casi mediaos de sieglu XIX, la so área de distribución estender dende l'actual sur de los Estaos Xuníos hasta l'actual sur d'Arxentina (el llende sur atopábase aproximao ente'l ríu Negru y quiciabes bien esporádicamente l'entá más austral Chubut no que güei ye'l norte de la Patagonia arxentina); sicasí en toa esa inmensa estensión llatitudinal nun habitó les zones fríes; especialmente nun se-y atopó en zones fríes d'altos montes.[70]

Anguaño la so distribución ta bien estazada por cuenta de la competencia col home, quien provocó y sigue provocando estensos biomas moldiaos pol grau d'influencia humana nos cualos escastar la fauna montesa. L'área de distribución actual (ca. 2015) de Panthera onca estender dende l'estremu sur del estáu d'Arizona nel suroeste de los Estaos Xuníos, al traviés d'América Central, hasta'l norte d'Arxentina, incluyida la mayor parte de l'Amazonia brasilana.[2] Los países nos qu'entá sobreviven exemplares monteses d'esta especie son: Arxentina, Belize, Bolivia, Brasil, Colombia, Costa Rica (en particular na península d'Osa), Ecuador, Estaos Xuníos, Guatemala, Guayana Francesa, Guyana, Hondures, Méxicu, Nicaragua, Panamá, Paraguái, el Perú, Surinam y Venezuela. Anguaño foi extirpado n'El Salvador y Uruguái.[1][71] Atópase en munches reserves naturales a lo llargo del so ámbitu de distribución, como pueden ser los 400 km² de la Reserva natural de Cockscomb en Belice, los 3800 km² de la Reserva de la Biosfera Sierra Gorda, los 5300 km² de la Reserva de la Biosfera Sian Ka'an y los 7300 km² de la Reserva de la Biosfera de Calakmul en Méxicu, los aproximao 15 000 km² del Parque nacional del Manú nel Perú, los 19 000 km² del Parque nacional Madidi en Bolivia,[72] los aproximao 26 000 km² del Parque Indíxena del Xingu Brasil, los 30 000 km² del Parque nacional Canaima en Venezuela o los 38 000 km² del Parque nacional Parima-Tapirapeco, tamién en Venezuela. N'Arxentina dende finales de sieglu XX ta casi estermináu sobreviviendo dellos exemplares nes yungues de Salta, n'El Impenetrable de Chaco y Formosa y quiciabes nos escasos remanentes de zones de la selva paranaense de la provincia de Misiones; ye de destacar que nel 2015 atópase activu un plan de reintroducción de Panthera onca (llamaos popularmente nesa zona yaguaretés) nes estenses güelgues y "bañaos" conocíos como Esteros del Iberá de la provincia de Corrientes; en tal plan non se transladarían exemplares monteses dende otres partes (yá que n'otres partes arralecen) sinón que nuna primer etapa se transladarían exemplares de zoolóxicu (como'l Zoolóxicu de La Plata) por qu'aclimataos nes zones monteses reproducir nel Iberá.[73]

La inclusión de los Estaos Xuníos nel so área de distribución basar n'observaciones ocasionales nel suroeste, particularmente en Arizona, Nuevu Méxicu y Texas. A principios de la década de 1900, podía ver tan al norte como'l Gran Cañón y tan al oeste como'l Sur de California.[64] En 2004, axentes de mediu ambiente d'Arizona fotografiaron y documentaron exemplares de Panthera onca na parte meridional del estáu y en febreru de 2009 prindóse un exemplar d'unos 54 kg, al que se-y asitió un collar de siguimientu per radiu y foi lliberáu al suroeste de Tucson; esta captura producióse más al norte de lo que se considerara enantes, lo que representa una señal de que podría haber una población reproductiva permanente al sur d'Arizona. Darréu confirmóse que l'animal yera'l mesmu machu (conocíu como «Machu B») que fuera fotografiáu en 2004 y que daquella yera l'exemplar más vieyu conocíu en llibertá (aproximao 15 años).[74] En marzu de 2009,«Machu B», l'únicu exemplar reparáu nos Estaos Xuníos dende faía más d'una década, foi recapturado y sacrificáu n'afayando que carecía d'insuficiencia renal.[75] Un machu foi fotografiáu'l 19 de payares de 2011 nel condáu de Cochise, nel estáu d'Arizona, abondo al norte de la frontera internacional, confirmando un avistamiento previu dende un helicópteru.[76]

Organizaciones ecoloxistes consideren que la finalización del muriu fronterizu Estaos Xuníos-Méxicu, tal como se propón anguaño, va amenorgar la viabilidá de cualquier población que s'atope anguaño nos Estaos Xuníos al menguar el fluxu xénico coles poblaciones mexicanes y va torgar cualquier espansión escontra'l norte de la especie.[77]

El hábitat de P. onca inclúi les selves húmedes de Centru y Suramérica, zones húmedes abiertes y de forma estacional anubiertes, y praderíes seques. D'ente estos hábitats, prefier el monte trupu;[45] esti félidu perdió terrén más rápido nes rexones más seques, como la pampa arxentina o les praderíes grebes de Méxicu y el suroeste de los Estaos Xuníos.[1] Puede vivir en montes tropicales, subtropicales y caducifolios secos. Ta estrechamente rellacionáu cola agua y de cutiu prefier vivir al llau de ríos, pantanales y selves trupes con muncha vexetación que-y dexen asediar a les sos preses. Atopáronse exemplares a altitúes d'hasta 3800 m, pero suelen evitar los montes de monte y nun viven nin nel Exa Neovolcánico nin na cordal de los Andes.[45]

Papel ecolóxicu

editar

Panthera onca adultu ye un superpredador, polo tanto atopar no más alto de la cadena trófica y nun tien predadores n'estáu selvaxe. Tamién ta consideráu como especie clave en cuanto predador focal, teniendo en cuenta qu'estos félidos caltienen la integridá estructural de los sistemes forestales por aciu el control de los niveles de población de les sos preses, como mamíferos herbívoros y granívoros.[43][78] Sicasí resulta difícil determinar con precisión l'efeutu que tienen especies como esti sobre los ecosistemes, pos ye necesariu comparar los datos de rexones onde la especie ta ausente y les sos hábitats actuales, al empar que se controlen los efeutos de l'actividá humana. Acéptase que la población de les especies de les sos preses de tamañu mediu aumenta cuando nun hai superpredadores, y supónse qu'esto tien efeutos negativos en cascada sobre la so redolada.[79] Sicasí, dellos estudios de campu realizaos en llugares onde los grandes félidos tán ausentes amosaron que les variaciones podríen ser naturales y que les medríes de población de les sos preses podríen nun ser significativos, polo que la hipótesis de Panthera onca como especie clave nun ta sofitada por tola comunidá científica.[80]

Tamién tien efeutu sobre otros predadores. Panthera onca y el puma, el segundu mayor félidu d'América, de cutiu son simpátricos (especies rellacionaes que comparten territorios que se superponen) y de cutiu estudió-ylo conxuntamente. Ellí onde se presenta la simpatría, el puma ye más pequeñu de lo normal y más pequeñu que los fenotipos locales de Panthera onca. P. onca tiende a prindar les preses más grandes, y el puma pieces más pequeñes, lo que redunda nun menor tamañu d'esti postreru.[81] Sicasí, esta situación puede resultar ventaxosa pal puma, pos el so abanicu de preses más ampliu y la so capacidá de prindar preses más pequeñes, podría da-y ventaya en redolaes alteriaes polos humanos;[43] El puma tien anguaño una distribución significativamente más amplia.

Caltenimientu

editar

Estáu poblacional

editar
 
Un exemplar con melanismu.

Les poblaciones d'esti gran félidu atópense anguaño en cayente.[71] L'animal ta catalogáu como especie casi amenazada pola Xunión Internacional pal Caltenimientu de la Natura (UICN),[1] lo que quier dicir que podría tar amenaciáu d'estinción nun futuru próximu. La perda de parte del so ámbitu de distribución, incluyida la so práutica eliminación de les sos árees históriques nel norte, según la creciente fragmentación de les zones restantes, contribuyó a la so estatus actual. Mientres los años 1960 hubo un cayente especialmente significativu, con más de 15 000 pieles d'esta especie estrayíes de l'Amazonia brasilana cada añu; gracies a la Convención sobre'l Comerciu Internacional d'Especies de Fauna y Flora Selvaxe Amenaciaes (CITES) de 1973, producióse un drásticu amenorgamientu del comerciu de pieles.[82] Un estudiu detalláu que se realizó so los auspicios de la Wildlife Conservation Society (WCS) reveló que perdió'l 37% de la so distribución histórica y desconozse la so situación nun 17% adicional. Un aspeutu más favorable foi que la probabilidá de sobrevivencia al llargu plazu foi considerada alzada nun 70% de la distribución actual, especialmente na cuenca del Amazones y les rexones axacentes del Gran Chaco y el Pantanal.[2]

Amenaces

editar

Ente les sos principales amenaces atópense la deforestación del so hábitat y ecosistema, una creciente medría de la competencia pola comida colos humanos,[1] la caza furtiva, los furacanes na parte septentrional de la so distribución y los enfrentamientos colos ganaderos, que de cutiu los maten nes zones onde cacen ganáu pos, cuando s'afai a la presa, comprobóse que caza ganáu bovín como parte importante de la so dieta; sicasí, ente que la deforestación pa crear zones de campera ye un problema pa la especie, la so población podría aumentar tres la introducción de ganáu bovino n'América del Sur al aprovechase los félidos d'esta nueva fonte de preses.[83] Esti enclín a cazar ganáu llevó a los propietarios de ranchos a contratar cazadores especializaos a tiempu completu.[44]

 
Escena de caza de xaguares con perros – MHNT

Panthera onca ye una especie incluyida nel Apéndiz I de la CITES,[9] polo que ta prohibida cualquier forma de comerciu internacional d'esta especie o los sos partes.[84] La so caza ta prohibida n'Arxentina, Belize, Colombia, Estaos Xuníos, Guayana Francesa, Hondures, Nicaragua, Panamá, Paraguái, Surinam, y Venezuela. La so caza ta acutada como «animales con problemes» en Brasil, Costa Rica, Guatemala, Méxicu y el Perú, ente que la caza deportiva inda se dexa en Bolivia. La especie escarez de proteición llegal n'Ecuador y Guyana.[29]

Los esfuercios de caltenimientu actuales de cutiu concéntrense n'educar a los criadores de ganáu y promover l'ecoturismo.[85][86] Xeneralmente definir como una especie paragües», esto ye, una especie con una distribución y unes necesidaes d'hábitat lo bastante amplies por que, si protexer, tamién se va tar protexendo a otres munches especies con una distribución más pequeña.[87][88] Les especies paragües sirven d'enllaces móviles» na so redolada, nel casu d'esta especie por aciu la depredación. Con éses les organizaciones conservacionistas concentrar n'apurrir un hábitat vidable y conectao pa esti félidu, cola idea de que tamién se beneficiarán otres especies.[85]

Dau lo inaccesible de gran parte de la distribución de la especie (particularmente l'Amazones central) resulta difícil faer una estimación del so númberu. Los investigadores suélense concentrar en biorregiones concretes, de manera qu'hai pocos estudios sobre tola especie. En 1991 calculóse que vivíen ente 600 y 1000 exemplares en Belize,[89] y nel Parque nacional Kaa Iya de Bolivia contabilizar ente 3 y 4 exemplares cada 100 km².[90] Nun estudiu na Reserva de la Biosfera de Calakmul envaloraron una población d'unos 500 exemplares y la población de les mayores reserves de la Rexón Maya (sureste de Méxicu y noroeste de Guatemala y Belice) foi envalorada en 2000 individuos; sicasí, namái les de Méxicu y Guatemala fueron abondo grandes pa caltener poblaciones de más de 400 individuos.[91] Trabayos realizaos utilizando trampes-cámara y telemetría por GPS nel añu 2003 y 2004 detectaron una densidá de namái 6 o 7 exemplares por cada 100 km² na crítica rexón del Pantanal, en comparanza colos 10 o 11 contabilizaos con métodos tradicionales, lo que suxer que los métodos de muestreo más estendíos podríen encher el númberu real d'exemplares de la especie.[92]

Nel pasáu'l so caltenimientu facer n'ocasiones per mediu de la proteición de zones onde la población llocal o bien s'atopa estable o ta n'aumentu; estes zones, denominaes «Unidaes de Caltenimientu de Panthera onca», yeren grandes árees poblaes por unos 50 exemplares. Sicasí, dellos investigadores determinaron apocayá que, col fin d'asegurar que'l patrimoniu xénicu compartir lo suficiente como pa caltener la especie, yera importante que les poblaciones d'esta especie tuvieren interconectaes. A estos efeutos, empecipiáronse nuevos proyeutos pa coneutar estes zones de proteición de la especie.[93]

Los principales problemes de caltenimientu del xaguar tienen el so orixe nes actividaes humanes que xeneren un enorme impautu direutu ya indireutu nes sos poblaciones. Ente les amenaces más importantes pal so caltenimientu tán la perda y fragmentación d'hábitat. El xaguar ye una especie de gran tamañu y d'amplia distribución, que rique de grandes estensiones pa caltener poblaciones vidables. Nesti sentíu, les árees naturales protexíes son fundamentales pal so caltenimientu. Sicasí, poques árees protexíes tienen la superficie fayadiza pa caltener una población vidable de xaguar al llargu plazu, polo que ye imprescindible cuntar con corredores o otres formes de manexu del paisaxe axacente. Poro, los esfuercios pa la proteición del xaguar riquen del afitamientu de les árees naturales protexíes yá esistentes, de la creación de nueves reserves y del caltenimientu del xaguar nes grandes árees non protexíes nes que s'atopa inda a la especie, lo que representa unu de los factores críticos dientro de los esquemes del so caltenimientu. En Llatinoamérica como en Méxicu, la depredación d'animales domésticos, cuantimás bovinos, causada por felinos monteses, tien de resultes aiciones de control letal per parte de ganaderos y criadores. Esti control llevar a cabu inclusive dientro d'árees protexíes, entá n'ausencia de casos de depredación na zona.[94]

Aiciones pal so caltenimientu en Méxicu

El xaguar ye consideráu, pola so relevancia ecolóxica y social, como una especie prioritaria pal caltenimientu en Méxicu d'alcuerdu a la normatividad en materia ambiental. La Llei Xeneral de Vida Montesa establez que les especies prioritaries pal caltenimientu son aquelles que determina l'autoridá y que merecen atención especial poles sos carauterístiques, como ser especies clave, emblemátiques, carismátiques y facederes de recuperación. Amás el xaguar atópase incluyíu na norma mexicana d'especies en peligru (NOM.059 ECOL 2001) y la so cacería ta vedada nel Diariu Oficial de la Federación dende 1987. Nos últimos años avanzóse enforma en materia de caltenimientu del xaguar en Méxicu.[94]

Referencies culturales

editar

Na cultura precolombina

editar
 
Guerrero ocelotl o guerreru xaguar.
 
Danza teatru tradicional de tecuanes de los estaos de Morelos, Puebla, Guerrero, Méxicu y Oaxaca.

Esta especie foi oxetu de cultu per gran parte de les cultures indíxenes de Méxicu, América Central y Suramérica. Los félidos polo xeneral fueron consideraos como criatures máxiques por munches cultures en tol mundu a lo llargo de la historia. Panthera onca, amás de ser el félidu más grande d'América, destaca pola so fortaleza, andar sigiloso, gran habilidá pa la caza y notable velocidá, polo que ye consideráu con habilidaes sobrenaturales y forma parte importante nos rituales de los chamán, amás d'acomuñar a distintos dioses y creencies relixoses de munches etnies indíxenes.

 
14º día nel calendariu mexica.

Nel Méxicu precolombín, los guerreros xaguar (guerreros profesionales azteques pertenecientes a les clases baxes), portaben pieles d'esta especie sobre'l llombu a manera de distintivu na batalla. Esti félidu simbolizaba'l decimocuartu día de cada mes nel calendariu mexica. Pa los azteques yera l'animal acomuñáu a la deidá Tezcatlipoca. Nel xacimientu arqueolóxicu de Teotihuacan esiste un Palaciu de los Jaguares, llamáu asina poles representaciones d'estos félidos nel so interior.[95] Tamién hai representaciones de la especie n'otros xacimientos, como Teotenango, Chalcatzingo, Dainzú, Oxtotitlán, Cacaxtla, Xochitécatl, La Venta, Malinalco y Teopantecuanitlán. Nel estáu de Chiapas, el simbolismu d'esti animal perduró hasta los nuesos díes y manifiéstase nel arte y los rituales de los pueblos nativos chiapanecos.

 
Figura precolombina d'oru que representa un xaguar. Pacíficu sur de Costa Rica. Muséu del Oru Precolombino, San José de Costa Rica.
 
Statuette Karajà

En Mesoamérica, tenía un papel importante na relixón olmeca, evidenciado por numberoses representaciones d'esti animal n'escultures y estauínes, en delles de les cualos pueden contemplase seres compuestos por una metá home y la otra metá esti félidu.[95][96] Pa la civilización maya yeren los intermediarios ente los vivos y los muertos, compañeros nel mundu espiritual y proteutores de los palacios reales. La pallabra maya pa esti animal ye b'alam, que foi tamién incorporada al nome de dellos reis mayes. Na ciudá maya de Chichén Itzá esisten los Templos del Jaguar», una plataforma de les águiles y los xaguares» y el tronu de Kukulcán» con forma d'esti félidu. Otres ciudaes mayes con representaciones de Panthera onca son Yaxchilán, Ek Balam y Toniná. Na parroquia de San Miguel Arcánxel, na ciudá d'Ixmiquilpan del estáu d'Hidalgo, esisten diverses representaciones d'esti félidu y otros motivos prehispánicos.[97]

 
Vasía cerámica amosando a un home tresformándose en felín, Cupisnique. Muséu Larco, Lima.

En Suramérica, tamién esti gran felín ocupaba un llugar importante nes distintes cosmovisiones ancestrales. Nel periodu denomináu Horizonte Tempranu o Formativu, cultures en Los Andes centrales de Perú como Chavín de Huántar representaron al xaguar en cercos, morteros y cabeces claves de piedra. De la mesma dómina, na mariña norte de Perú, la cultura Cupinisque representó al xaguar en vasíes cerámiques. Tantu en Chavín y en Cupisnique, cultures onde los sos especialistes rituales utilizaben sustancies enteógenas como'l cactus San Pedro (Echinopsis pachanoi) y la willka (Anadenanthera colubrina),[98] el xaguar acomuñar a les práutiques chamánicas.[99] Darréu na cultura moche, tamién del norte de Perú, esta especie yera representada como un símbolu de poder en munches de les sos cerámiques.[100] Yá nel Horizonte Mediu, na cultura Tiwanaku sigue non solo la representación del xaguar na parafernalia del tosquilé, sinón tamién se topó un recipiente ellaboraos col cueru del xaguar pa contener los instrumentos riquíos pa la inhalación del cebil, nome llocal de Anadenanthera colubrina.[101]

En Colombia esisten delles evidencies de qu'esti animal tenía una alta importancia pa cultures precolombines como les qu'habitaron la rexón de San Agustín (Huila).[102] Munchos de los monolitos dexaos pola cultura qu'esistió nel macizu colombianu tienen figures nes que les imáxenes de los homes se trenzan coles de los animales. Nel so llibru El ríu, esploraciones y descubrimientos na selva amazónica, l'autor canadiense Wade Davis considera qu'esto ten de ser interpretáu como un tresformamientu espiritual derivada del usu ritual de la coca o'l yagé. Pal antropólogu Gerardo Reichel-Dolmatoff la figura de P. onca yera interpretada poles cultures precolombines como un unviáu al mundu como prueba de la voluntá y de la integridá de los seres humanos. Esti félidu yera la canal de la enerxía cósmica y de la so direición con al respective de la humanidá dependía'l futuru de la esistencia de la civilización. El xamán enfrentar a un exemplar de P. onca nel so trance; si'l xamán ganaba la guerra, podía dirixir la enerxía del universu escontra'l bien, si'l felín prevalecía, ésti tresfórmase nun bisarma que la taramiaba tou, «la imaxe del nuesu más escuru ser».[103]

Na cultura contemporánea

editar
 
Otorongo representáu nun huaco moche. Muséu Larco.

Esta especie ye utilizada de cutiu como símbolu na cultura contemporánea. Ye l'animal nacional en Guyana, en que'l so escudu d'armes apaez;[104] tamién apaez na bandera del departamentu de Amazones (Colombia) nel escudu de Montería Colombia, nel escudu del departamentu de Córdoba Colombia y nel escudu del estáu mexicanu de Guerrero apaez un guerreru xaguar.

Les llexislatures de les provincies arxentines de Salta,[105] Chaco[106] y Misiones[107] y Jujuy[108] declararon al yaguareté «monumentu natural provincial»,[109][110] lo que trai tantu la so incorporación como elementu representativu como asina tamién la so proteición absoluta. Polo xeneral, normatives d'esta naturaleza son sancionaes cuando la preservación del animal en cuestión cuerre peligru.[105] De manera previa, el 15 d'agostu de 2001 el Congresu declaró a Panthera onca «monumentu natural nacional».[111][112]

Tien un usu ampliu como marca comercial, siendo'l casu más destacáu'l d'unos coches de luxu británicos. El so nome foi adoptáu por equipos deportivos como los Jaguares de Córdoba fútbol club, los Jacksonville Jaguars, de la NFL y los Southern Jaguars, de la NCAA estauxunidense, o l'equipu de fútbol mexicanu de los Jaguares de Chiapas, y figura nel escudu de la seleición de rugbi d'Arxentina. Esti félidu tamién dio nome a la banda de rock Jaguares, ganadora d'un premiu Grammy, y el so nome apaez en diversos apartaos rellacionaos cola teunoloxía como pueden ser la videoconsola Atari Jaguar, el cohete esperimental Jaguar o los aviones de combate SEPECAT Jaguar o Grumman XF10F Jaguar.

En 2016, n'Arxentina llánzase'l nuevu billete de 500 pesos incluyendo en anverso la imaxe d'un yaguareté.[113]

El refrán «otorongo nun come otorongo» emplegar en dellos llugares de Hispanoamérica pa sostener qu'ente partes comenenciudes ente sigo, la corrupción despíntase.[114]

Ver tamién

editar

Notes y referencies

editar
Notes
  1. ↑ Una especie extirpada ye la que sumió o s'escastó nun llugar definíu pero puede atopase n'otros llugares.[4] Tamién se denomina estinción local.[5]
  2. ↑ Estos trés formes son les úniques qu'apaecen nel Diccionario de la lengua española de la Real Academia Española.
Referencies
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Caso, A., López-González, C., Payan, E., Eizirik, E., de Oliveira, T., Leite-Pitman, R., Kelly, M. y Valderrama, C. (2009). «Panthera onca» (inglés). Llista Roxa d'especies amenazaes de la UICN 2011.1. Consultáu'l 2 d'agostu de 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Sanderson, Y. W.; K. H. Redford, C.-L. B. Chetkiewicz, R. A. Medellin, A. R. Rabinowitz, J. G. Robinson y A. B. Taber (2002). «Planning to Save a Species: the Jaguar as a Model» (n'inglés). Conservation Biology 16 (1):  páxs. 58-72. doi:10.1046/j.1523-1739.2002.00352.x. http://www.jaguarresearchcenter.com/The_jaguar.pdf. 
  3. ↑ «Diccionariu de la Llingua Asturiana» (asturianu) (15 avientu 2000). Consultáu'l 31 xineru 2023.
  4. ↑ A. M. Franklin Quevedo (2005). Diccionariu didácticu d'ecología, 2ª, Editorial Universidá de Costa Rica, páx. 203. ISBN 9977679584.
  5. ↑ Tambutti, M.; A. Aldama, O. Sánchez, R. Medellín y J. Soberón (2001). «La determinación del riesgu d'estinción d'especies monteses en Méxicu». Gaceta Ecolóxica (Institutu Nacional d'Ecoloxía) (61):  páxs. 11-21. ISSN 1405-2849. http://www.redalyc.org/pdf/539/53906101.pdf. 
  6. ↑ Stephen Wroe, Colin McHenry y Jeffrey Thomason (2006). «Bite club: comparative bite force in big biting mammals and the prediction of predatory behavior in fossil taxa» (n'inglés). Proceedings of the Royal Society B (Royal Society) 272 (1563):  páxs. 619-625. doi:10.1098/rspb.2004.2986. Archivado del original el 2005-07-03. https://web.archive.org/web/20050703130933/http://www.bio.usyd.edu.au/staff/research/swroe/Wroeetal2005Biteclub.pdf. Consultáu'l 2018-02-24. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Paul Hamdig. «El Jaguar y el Puma Simpátricos». Ecology Online Sweden en www.ecologia.info. Consultáu'l 27 de payares de 2009.
  8. ↑ De la Rosa, Carlos Leonardo; Claudia C. Nocke (2000). A guide to the carnivores of Central America: natural history, ecology, and conservation (n'inglés). The University of Texas Press. ISBN 978-0292716049.
  9. ↑ 9,0 9,1 «Apendices I, II y III a valir a partir del 22 de mayu de 2009» (inglés). Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Flora and Fauna (CITES). Consultáu'l 30 de payares de 2009.
  10. ↑ Rémi Siméon (1996). Diccionariu de la llingua chichimeka o mexicana, 13ª, Sieglu XXI, páx. 352. ISBN 968230573X.
  11. ↑ Thouvenot, M. y J. M. Hoppan (2009). «Les escritures mesoamericanes, azteques y maya: orientaciones actuales na so investigación». Revista destiempos (18). El mundu indíxena dende la perspeutiva actual. Archivado del original el 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305090923/http://www.destiempos.com/n18/thouvenot_hoppan.pdf. Consultáu'l 2018-02-24. 
  12. ↑ Georges-Louis Leclerc Buffon (1798). Joachin Ibarra: Historia natural, xeneral y particular 15.
  13. ↑ Valverde Valdés, Mª C. (1996). «Jaguar y xamán ente los mayes». Alteridades 6 (12):  páxs. 27-31. http://www.uam-antropologia.info/alteridades/alt12-4-valverde.pdf. 
  14. ↑ Augusta, Félix José (1916). Diccionariu Araucanu-Español y Español-Araucanu. Santiago: Universitaria, páx. 146.
  15. ↑ Margery Peña, Enrique (1996). Diccionariu fraseolóxicu: bribri-español : español-bribri. Santiago: Universidá de Costa Rica, páx. xii.
  16. ↑ Manuel Álvarez García (1991-92). «Indoamericanismos léxicos que designen animales en La casa verde de Mario Vargas Llosa». Cauce - Revista de Filoloxía y el so Didáctica (14-15):  páxs. 18-19. http://cvc.cervantes.es/literatura/cauce/pdf/calce14-15/calce14-15_03.pdf.  Ver tamién xaguar, yaguar y yaguareté nel DRAE.
  17. ↑ Antonio Tovar (1949). «Semántica y etimoloxía nel guaraní». Thesaurus, Boletín del Institutu Caro y Cuervo (Institutu Virtual Cervantes) V. http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/05/TH_05_123_051_0.pdf. 
  18. ↑ «panther», Oxford English Dictionary, 2ª edición.
  19. ↑ Douglas Harper (ed.): «Panther» (inglés). Online Etymology Dictionary. Consultáu'l 28 de payares de 2009.
  20. ↑ «toma²». Diccionario de la lengua española. Real Academia Española. Consultáu'l 2 d'avientu de 2009.
  21. ↑ «ounce» 2, Oxford English Dictionary, 2ª edición.
  22. ↑ O'Brien, Stephen y Warren Johnson (2008). «L'évolution des chats» (en francés). Pour la science (366):  páxs. 62-67. ISSN 0153-4092.  basáu en Johnson et al. (2006). «The late Miocene radiation of modern felidae: a genetic assessment». Science (311).  y Driscoll et al. (2007). «The near eastern origin of cat domestication». Science (317). 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Johnson, W. Y., Eizirik, Y., Pecon-Slattery, J., Murphy, W. J., Antunes, A., Teeling, Y. y O'Brien, S. J. (2006). «The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment» (n'inglés). Science 311 (5757):  páxs. 73-77. doi:10.1126/science.1122277. PMID 16400146. 
  24. ↑ Turner, A. (1987). «New fossil carnivore remains from the Sterkfontein hominid site (Mammalia: Carnivora)» (n'inglés). Annals of the Transvaal Museum 34:  páxs. 319-347. ISSN 0041-1752. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Yu, L. y Zhang, Y.P. (2005). «Phylogenetic studies of pantherine cats (Felidae) based on multiple xenes, with novel application of nuclear beta-fibrinogen intron 7 to carnivores» (n'inglés). Molecular Phylogenetics and Evolution 35 (2):  páxs. 483-495. doi:10.1016/j.ympev.2005.01.017. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Warren Y. Johnson y Stephen J. O'Brien (1997). «Phylogenetic reconstruction of the Felidae using 16S rRNA and NADH-5 mitochondrial gen» (n'inglés). Journal of Molecular Evolution 44:  páxs. S098-S116. doi:10.1007/PL00000060. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Dianne N. Janczewski, William S. Modi, J. Claiborne Stephens y Stephen J. O'Brien (1996). «Molecular Evolution of Mitochondrial 12S RNA and Cytochrome b Sequences in the Pantherine Lineage of Felidae» (n'inglés). Molecular Biology and Evolution 12 (4):  páxs. 690-707. http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/12/4/690.pdf. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Eizirik Y, Kim JH, Menotti-Raymond M, Crawshaw PG Jr, O'Brien SJ y Johnson WE (2001). «Phylogeography, population history and conservation genetics of jaguars (Panthera onca, Mammalia, Felidae)» (n'inglés). Molecular Ecology 10 (1):  páxs. 65-79. doi:10.1046/j.1365-294X.2001.01144.x. 
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Guidelines for Captive Management of Jaguars. Taxonomy, páxs. 5-7
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 Kevin L. Seymour (1989). «Panthera onca» (n'inglés). Mammalian Species (American Society of Mammalogists) 340:  páxs. 1-9. doi:10.2307/3504096. http://www.science.smith.edu/departments/Biology/VHAYSSEN/msi/pdf/i0076-3519-340-01-0001.pdf. 
  31. ↑ Wozencraft, W. C. (2005). Wilson, Don: Mammal Species of the World, 3ª (n'inglés), Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2 vols. (2142 pp.). ISBN 978-0-8018-8221-0.
  32. ↑ Sistema Integráu d'Información Taxonómica. «Panthera onca (TSN 180593)» (inglés).
  33. ↑ Uchytel, Roman. «Pleistocene North American xaguar (Panthera onca augusta)». Consultáu'l 28 d'agostu de 2017.
  34. ↑ «Pantera patagónica». Corporación Nacional Forestal. Ministeriu d'Agricultura de Chile. Archiváu dende l'orixinal, el 2018-04-02. Consultáu'l 28 d'agostu de 2017.
  35. ↑ Ronald M. Nowak (1999). Walker's Mammals of the World, 6ª (n'inglés), Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-5789-9.
  36. ↑ Shawn Y. Larson (1997). «Taxonomic re-evaluation of the jaguar» (n'inglés). Zoo Biology 16 (2):  páxs. 107-120. doi:10.1002/(SICI)1098-2361(1997)16:2<107::AID-ZOO2>3.0.CO;2-Y. 
  37. ↑ 37,0 37,1 Ruiz-García M, Payan Y, Murillo A y Álvarez D (2006). «DNA microsatellite characterization of the jaguar (Panthera onca) in Colombia» (n'inglés). Gen & Genetic Systems 81 (2):  páxs. 115-127. doi:10.1266/ggs.81.115. http://www.uff.br/gefras/artigo%2059.pdf. 
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 38,8 Jonathan Nogueira y K. Francl. «Panthera onca (On-line)» (inglés). Animal Diversity Web - University of Michigan. Consultáu'l 3 d'avientu de 2009.
  39. ↑ Guidelines for Captive Management of Jaguars. Description, p. 3
  40. ↑ David Burnie y Don Y. Wilson (2001). Animal: The Definitive Visual Guide to the World's Wildlife (n'inglés). Nueva York: Dorling Kindersley. ISBN 0-7894-7764-5.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 «All about Jaguars: Ecology» (inglés). Wildlife Conservation Society. Archiváu dende l'orixinal, el 29 de mayu de 2009. Consultáu'l 2 d'avientu de 2009.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 «Jaguar (Panthera onca)» (inglés). International Society for Endangered Cats (ISEC Canada). Archiváu dende l'orixinal, el 2012-05-20. Consultáu'l 11 d'avientu de 2009.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Rodrigo Nuanaez, Brian Miller y Fred Lindzey (2000). «Food habits of jaguars and pumas in Jalisco, Mexico» (n'inglés). Journal of Zoology 252 (3):  p. 373. http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=58851. 
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 «Jaguar Fact Sheet» (inglés). Jaguar Species Survival Plan. Archiváu dende l'orixinal, el 29 de payares de 2015. Consultáu'l 2 d'avientu de 2009.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 45,5 45,6 45,7 Kristin Nowell y Peter Jackson (1996). Wild Cats (n'inglés). Gland, Suiza: Status Survey and Conservation Action Plan - IUCN/SSC Cat Specialist Group, páx. 118-122. ISBN 2-8317-0045-0.
  46. ↑ «Search for the Jaguar» (inglés). National Geographic Specials. Kentucky Educational Television. Archiváu dende l'orixinal, el 20 de xunetu de 2013. Consultáu'l 20 de marzu de 2012.
  47. ↑ Susan McGrath (agostu 2004). «Top Cat» (n'inglés). Audubon magacín (National Audubon Society). Archivado del original el 2008-07-04. https://web.archive.org/web/20080704124038/http://audubonmagazine.org/features0408/belize.html. Consultáu'l 2018-02-24. 
  48. ↑ John R. Meyer. «Black jaguars in Belize?: A survey of melanism in the jaguar, Panthera onca» (inglés). Belize Explorer Group. biological-diversity.info. Consultáu'l 2 d'avientu de 2009.
  49. ↑ Vladmir Dinets, Paul J. Polechla Jr. «First documentation of melanism in the jaguar (Panthera onca) from northern Mexico» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 26 de setiembre de 2006. Consultáu'l 2 d'avientu de 2009.
  50. ↑ «Jaguar (Panthera onca)» (inglés). Our animals. Akron Zoo. Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'avientu de 2009. Consultáu'l 3 de payares de 2009.
  51. ↑ 51,0 51,1 Guidelines for Captive Management of Jaguars. Reproduction, páxs. 28-38
  52. ↑ R. Gonçalves Morato, M. Alcindo Barros de Vaz Guimaraes, F. Ferriera, I. T. do Nascimento Verreschi, R. Campanarut Barnabe (1999). «Reproductive characteristics of captive male jaguars» (n'inglés). Brazilian Journal of Veterinary Research and Animal Science 36 (5). doi:10.1590/S1413-95961999000500008. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1413-95961999000500008&lng=pt&nrm=iso. 
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 53,5 53,6 Guidelines for Captive Management of Jaguars. Natural History & Behavior, páxs. 8-16
  54. ↑ Jeff Egerton (primavera de 2006). «Jaguars: Magnificence in the Southwest» (n'inglés). Newsletter (Southwest Wildlife Rehabilitation & Educational Foundation). Archivado del original el 2011-07-21. https://web.archive.org/web/20110721144027/http://www.southwestwildlife.org/pdf/Newsletter/Spring06.pdf. Consultáu'l 2018-02-24. 
  55. ↑ «Jaguar (Panthera onca)» (inglés). ARKive.org. Consultáu'l 22 d'avientu de 2009.
  56. ↑ George B. Schaller y Peter Gransden Crawshaw Jr. (1980). «Movement Patterns of Jaguar» (n'inglés). Biotropica 12 (3):  páxs. 161-168. doi:10.2307/2387967. http://links.jstor.org/sici?sici=0006-3606(198009)12%3A3%3C161%3AMPOJ%3Y2.0.CO%3B2-H/. 
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Rabinowitz, AR., Nottingham, BG Jr (1986). «Ecology and behaviour of the Jaguar (Panthera onca) in Belize, Central America» (n'inglés). Journal of Zoology 210 (1):  páxs. 149-159. doi:10.1111/j.1469-7998.1986.tb03627.x. Archivado del original el 2015-09-24. https://web.archive.org/web/20150924064606/http://www.panthera.org/sites/default/files/Rabinowitz_Nottingham_EcologyBehaviorofJagsinBelize_JZoolLond_1986.pdf. Consultáu'l 2018-02-24. 
  58. ↑ Weissengruber, GE (2002). «Hyoid apparatus and pharynx in the lion (Panthera leo), xaguar (Panthera onca), tiger (Panthera tigris), cheetah (Acinonyx jubatus) and domestic cat (Felis silvestris f. catus)» (n'inglés). Journal of Anatomy 201 (3):  páxs. 195-209. doi:10.1046/j.1469-7580.2002.00088.x. http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/118941994/PDFSTART. 
  59. ↑ Hast, M. H. (1989). «The larynx of roaring and non-roaring cats» (n'inglés). Journal of Anatomy 163:  páxs. 117-121. PMID 2606766. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1256521/pdf/janat00047-0118.pdf. 
  60. ↑ 60,0 60,1 Louise H. Emmons (1987). «Comparative feeding ecology of felids in a neotropical rainforest» (n'inglés). Behavioral Ecology and Sociobiology 20 (4):  páxs. 271-283. doi:10.1007/BF00292180. 
  61. ↑ «Caiman Vs Anaconda Caiman Kills Anconda». World News Network. Consultáu'l 5 de febreru de 2011.
  62. ↑ (n'inglés) Jaguar defeats caiman in battle of predators. The Telegraph. 9 d'avientu de 2010. http://www.telegraph.co.uk/earth/wildlife/8190527/Jaguar-defeats-caiman-in-battle-of-predators.html. Consultáu'l 5 de febreru de 2011. 
  63. ↑ Schaller, G. B. y Vasconselos, J. M. C. (1978). «Jaguar predation on capybara» (n'inglés). Z. Saugetierk 43:  páxs. 296-301. Archivado del original el 2017-10-08. https://web.archive.org/web/20171008080525/https://www.panthera.org/documents/Schaller__Vasconcelos_1978_Jaguar_predation_on_capybara.pdf. Consultáu'l 2018-03-24. 
  64. ↑ 64,0 64,1 «Determination That Designation of Critical Habitat Is Not Prudent for the Jaguar» (inglés). Federal Register Environmental Documents. Fish and Wildlife Service (30 de xunetu de 2006). Consultáu'l 10 d'avientu de 2009.
  65. ↑ Guidelines for Captive Management of Jaguars. Hand-rearing, páxs. 62-75 (ver tabla 5)
  66. ↑ Guidelines for Captive Management of Jaguars. Nutrition, páxs. 55-61
  67. ↑ «Jaguar» (inglés). Catsurvivaltrust.org (9 de marzu de 2002). Consultáu'l 10 d'avientu de 2009.
  68. ↑ Richard Mahler (febreru de 2008). «Jaguar: The Western Hemisphere's Top Cat» (inglés). Planeta. Archiváu dende l'orixinal, el 21 d'agostu de 2008. Consultáu'l 10 d'avientu de 2009.
  69. ↑ «Jaguars» (inglés). The Midwestern United States 16 000 years ago. Illinois State Museum. Consultáu'l 14 d'avientu de 2009.
  70. ↑ «El yaguareté». Fauna arxentina (CEAL) (21). 1983. 
  71. ↑ 71,0 71,1 Bolleru, D (15 d'agostu de 2011). xaguar-encara-la so-cuenta-atras El xaguar encara la so cuenta trás editorial=Diariu Público. https://www.publico.es/ciencias/391489/el xaguar-encara-la so-cuenta-atras. Consultáu'l 19 d'agostu de 2011. 
  72. ↑ «Bolivia's Jaguars Set a Record» (inglés). Wildlife Conservation Society. Consultáu'l 31 de xineru de 2015.
  73. ↑ Proyeutu Iberá. Especies amenaciaes; yaguareté
  74. ↑ «Arizona Game and Fish collars first wild xaguar in United States» (inglés). Arizona Wildlife News (20 de febreru de 2009). Consultáu'l 14 d'avientu de 2009.
  75. ↑ Hock, Heather (2 de marzu de 2009). «Illness forced vets to euthuanize recaptured xaguar» (inglés). Azcentral.com. Consultáu'l 14 d'avientu de 2009.
  76. ↑ «sur-d'estaos xuníos-genera-sorpresa.shtml Avistamiento de dos xaguares al sur d'Estaos Xuníos xenera sorpresa.». La Tercer (4 d'avientu de 2011). Consultáu'l 6 d'avientu de 2011.
  77. ↑ «Addressing the Impacts of Border Security Activities On Wildlife and Habitat in Southern Arizona: STAKEHOLDER RECOMMENDATIONS» (inglés). Wildlands Project. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'avientu de 2009. Consultáu'l 14 d'avientu de 2009.
  78. ↑ «Jaguar (Panthera onca)» (inglés). Phoenix Zoo. Archiváu dende l'orixinal, el 27 de mayu de 2010. Consultáu'l 15 d'avientu de 2009.
  79. ↑ Rhett A. Butler. «Structure and Character: Keystone Species» (inglés). Mongabay.com / A Place Out of Time: Tropical Rainforests and the Perils They Face. Consultáu'l 15 d'avientu de 2009.
  80. ↑ Wright, SJ; Gompper, ME; DeLeon, B (1994). «Are large predators keystone species in Neotropical forests? The evidence from Barru Coloriáu Island» (n'inglés). Oikos 71 (2):  páxs. 279-294. doi:10.2307/3546277. 
  81. ↑ J. Agustin Iriarte, William L. Franklin, Warren Y. Johnson y Kent H. Redford (1990). «Biogeographic variation of food habits and body size of the America puma» (n'inglés). Oecologia 85 (2):  páxs. 185-190. doi:10.1007/BF00319400. 
  82. ↑ Weber, William y Rabinowitz, Alan (agostu 1996). «A Global Perspective on Large Carnivore Conservation» (n'inglés). Conservation Biology 10 (4):  páxs. 1046-1054. doi:10.1046/j.1523-1739.1996.10041046.x. Archivado del original el 2018-11-15. https://web.archive.org/web/20181115153924/http://www.panthera.org/documents/Weber_Rabinowitz_1996_Global_carnivore_conservation.pdf. Consultáu'l 2018-02-24. 
  83. ↑ González-Fernández, A.J. (1994). Incidencia y factores predisponentes de la depredación de ganáu por yaguares (Panthera onca) y pumes (Puma concolor) nos llanos montiegos de Venezuela. UNELLEZ, Venezuela. Tesis de Maestría. 93 pp.
  84. ↑ «Testu de la Convención sobre'l Comerciu Internacional d'Especies editorial=CITES». Consultáu'l 18 d'avientu de 2009.
  85. ↑ 85,0 85,1 «Jaguar Refuge in the Llanos Ecoregion» (inglés). Fondu Mundial pa la Naturaleza. Consultáu'l 18 d'avientu de 2009.
  86. ↑ Olmo Yatsing, M.H. y González-Fernández, A.J.. «Diseño físicu y descripción de hábitats del Abellugu Priváu de Jaguares Monteses d'El Bagul, Estáu Cojedes, Venezuela. Posgráu Llatinoamericanu en Manexu de Fauna Montesa UNELLEZ y Centru d'Investigación y Manexu de Fauna MANFAUNA. Trabayu de Grau (Maestría). 77 pp». Documentos Dixitales Orixinales, Venezuela.
  87. ↑ «Especie Paragües». Diccionariu de la Biodiversidá editorial= Institutu Nacional de la Biodiversidá. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de setiembre de 2008. Consultáu'l 18 d'avientu de 2009.
  88. ↑ Terán, M., Campos, F., Clark, K., Ruiz, D., Guarderas, P., Jiménez, P., Denkinger, J., Ortiz, Y., Suárez, C. (2004). escritu en Quito, Ecuador. «Evaluación ecorregional pacíficu ecuatorial: Componente marín». The Nature Conservancy:  p. 32. http://conserveonline.org/workspaces/pe_yera/pespan/informe_marín.pdf. 
  89. ↑ Guidelines for Captive Management of Jaguars. Protection and Population Status, p. 4.
  90. ↑ R. Peña, T. Dosapei y E. Cuellar (2006). «Densidad y área mínima d'aición del xaguar (Panthera onca) en dos époques del añu en Ravelo, Parque Nacional Kaa Iya, Santa Cruz, Bolivia». Remano de Fauna montesa n'Amazonia y Llatinoamérica 1 (1):  páxs. 257-259. http://programs.wcs.org/manejofauna/Empecipio/Administration/Docustore/tabid/3469/Default.aspx?Command=Core_Download&EntryId=5042. 
  91. ↑ G. Ceballos, C. Chávez, A. Rivera y C. Manterola (2002). «Tamañu poblacional y caltenimientu del xaguar (Panthera onca) na Reserva de la Biosfera Calakmul, Campeche, Méxicu», El xaguar nel nuevu mileniu. Méxicu D. F.: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu/Wildlife Conservation Society, páx. 403-418. ISBN 9681666178.
  92. ↑ Marianne K. Soisalo, Sandra M. C. Cavalcanti. (2006). «Estimating the density of a xaguar population in the Brazilian Pantanal using camera-traps and prinde-recapture sampling in combination with GPS radio-telemetry» (n'inglés). Biological Conservation 129 (4):  páxs. 487-496. doi:10.1016/j.biocon.2005.11.023. http://www.procarnivoros.org.br/pdfs/Soisalo_y_Cavalcanti_2006.pdf. 
  93. ↑ Mel White. «paséu-del xaguar-articulos/ El paséu del xaguar». National Geographic n'español. Consultáu'l 20 d'avientu de 2009.
  94. ↑ 94,0 94,1 Gerardo Ceballos, Cuauhtémoc Chávez, Rurik List y Heliot Zarza (2007). Conservación y manexu del xaguar en Méxicu: estudios de casu y perspectives. CONABIO-Alianza WWF/Telcel-UNAM. ISBN 978-970-9000-53-5.
  95. ↑ 95,0 95,1 Littleton, C. Scott (2005). Gods, goddesses, and mythology 5 (n'inglés). Nueva York: Marshall Cavendish, páx. 1048. ISBN 0761475591.
  96. ↑ Ávila Aldapa, R. M. (2002). Los pueblos mesoamericanos. Méxicu: Institutu Politéunicu Nacional. ISBN 970-36-0007-7.
  97. ↑ D. C. Wright Carr (1998). «Sangre pal Sol: les pintures murales del sieglu XVI na parroquia de Ixmiquilpan, Fidalgu». Memories de l'Academia Mexicana de la Hestoria:  páxs. 73-103. Tomu 41. Archivado del original el 2010-02-01. https://web.archive.org/web/20100201055216/http://www.paginasprodigy.com/dcwright/sangre.htm. Consultáu'l 2018-02-24. 
  98. ↑ Burger, Richard (2011). «What kind of hallucinogenic snuff was used at Chavín de Huántar? An iconographic identification». Ñawpa Pacha, Journal of Andean Archaeology (Institute of Andean Studies) 31 (2):  páxs. 123-140. https://www.academia.edu/3788774/What_kind_of_hallucinogenic_snuff_was_used_at_Chav%C3%ADn_de_Hu%C3%A1ntar_An_iconographic_identificationHallucinogenic_Snuff_at_Other_Early_Horizon_Religious_Centers. 
  99. ↑ Chavin and the Origins of Andean Civilization, Londres: Thames and Hudson, ISBN 9-780500-050699 
  100. ↑ Muséu Larco (1997). Katherine Berrin: The Spirit of Ancient Peru: Treasures from the Muséu Arqueologico Rafael Larco Ferreru (n'inglés). Nueva York: Thames and Hudson. ISBN 9780500018026.
  101. ↑ Lloza, Carmen Beatriz (2007). «L'atáu de remedios d'un relixosu médicu del periodu Tiwanaku: miraes cruciaes y conexones actuales». Bulletin de l'Institut français d'études andines (Institute of Andean Studies) 36 (3):  páxs. 317-342. https://bifea.revues.org/3563. 
  102. ↑ Urbanu, R. (2010). «Geometría nes Escultures del Parque Arqueolóxicu de San Agustín». Revista Llatinoamericana de Etnomatemática 3 (1):  páxs. 45-66. http://www.etnomatematica.org/v3-n1-febreru2010/urbanu.pdf. 
  103. ↑ Wade Davis (2001). El ríu, esploraciones y descubrimientos na selva amazónica. Fondu de Cultura Económica, El Áncora Editor. ISBN 958-36-0076-8.
  104. ↑ «Know Guyana» (inglés). RBC Radio. Archiváu dende l'orixinal, el 6 d'ochobre de 2014. Consultáu'l 26 d'avientu de 2009.
  105. ↑ 105,0 105,1 El yaguareté foi declaráu monumentu natural en Salta. La Nación. 23 d'agostu de 2001. http://www.lanacion.com.ar/329845-el-yaguarete-foi-declaráu-monumentu-natural-en-salta. Consultáu'l 14 d'avientu de 2015. 
  106. ↑ Leo onca palustris, llei n.° 4306 de 6 de xunu de 1996
  107. ↑ Leo toma palustris, Ameghino, llei n.° 2589 de 10 de payares de 1988
  108. ↑ Panthera onca, llei n.° 5984 de 30 de payares de 2016
  109. ↑ «Legislación importante pal caltenimientu del Yaguareté na Arxentina». Rede Yaguareté. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-12-04. Consultáu'l 14 d'avientu de 2015.
  110. ↑ LLEI XVI – Nº 22 (Antes Ley 2589)
  111. ↑ InfoLEG - Llei 25.463
  112. ↑ «Yaguareté: Monumentu Natural Nacional n'Arxentina». Rede Yaguareté. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-09-01. Consultáu'l 26 d'avientu de 2009.
  113. ↑ «Empezó a circular el nuevu billete de 500 pesos». Casa Rosada. Presidencia de la Nación (1 de xunetu de 2016). Consultáu'l 30 de marzu de 2017.
  114. ↑ Renato Cisneros (11 de mayu de 2008). «Fábula del otorongo bonu». El Comercio. Consultáu'l 27 de febreru de 2010.

Bibliografía utilizada

editar

Bibliografía adicional

editar
  • Pablo Cervantes, Arturo Ortega Cuenca, Gerardo Suzan (1991). El xaguar, 3ª, CONAFE. ISBN 9682922917.
  • Crawshaw, P.G. y H.B. Quigley (2002). «Hábito alimenticios del xaguar y el puma nel Pantanal, Brasil, con implicaciones pal so manexu y conservación», El Jaguar N'El Nuevu Mileniu. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, páx. 223-236. ISBN 9681666178.
  • Stephen Feinstein (2008). The Jaguar: Help Save This Endangered Species! (n'inglés). Berkeley Heights, NJ: MyReportLinks.com Books/Enslow Pub. ISBN 1598450654.
  • Rafael Hoogesteijn, Edgardo Mondolfi (1992). El xaguar: tigre americanu. Armitano. ISBN 9802161020.
  • Melvin Y. Sunquist, Fiona Sunquist (2002). Wild cats of the world (n'inglés). University of Chicago Press. ISBN 0226779998.

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Panthera_onca&oldid=4286043»