Cronoloxía

Cronoloxía (del griegu cronos, ‘tiempu' y logos, ‘estudiu') ye la ciencia que la so finalidá ye determinar l'orde temporal de los acontecimientos históricos; forma parte de la disciplina de la Historia.

El conceutu tamién ye utilizáu n'otres árees de la conocencia del ser humanu pa rellatar fechos non históricos n'orde cronolóxicu. L'orixe de la pallabra ye griegu, provién del Titan Cronos (Kronos) quien yera'l Titan del tiempu, padre de los primeros dioses

Cronoloxía

Ye un términu que deriva d'un vocabulariu griegu. Ye una secuencia de fechos o acontecimientos ordenaos acordies coles feches en que se producen: el manual inclúi una cronoloxía de cada etapa histórica.

Eres

Dende'l puntu de vista cronolóxicu denominar era a un acontecimientu fixo y convencional dende'l cual empiézase a cuntar los años. Etimológicamente esta pallabra tien delles acepciones. Derivar de les llingües xermániques o de les llingües árabes. Otros atribúin la so formación a la pallabra llatina AERA, lletres iniciales de ab exordio regni Augusti, coles cualos designábase la era romana».:)

Antes de les Olimpiaes: Métodu de cronoloxía griega

Antes de la introducción pol historiador de Sicilia, Timeo de Tauromenio, d'estremar el tiempu poles celebraciones, cada cuatro años, de los Xuegos Olímpicos, los historiadores de Grecia marcaben los años de la siguiente manera:

Col nome d'unu de los arcontes de Zeus
Col d'unu de los cinco éforos d'Esparta.

Les Olimpiaes

La Era de les Olimpiaes, llamada asina por tener el so orixe nos Xuegos Olímpicos de Grecia, que se celebraben cada cuatro años, foi unu de les maneres más antigües de compulsar el tiempu. Se instituyó nel 776 e.C. y constaba de periodos de cuatro años.

Foi introducida mientres el reináu de Ptolomeo Filadelfos pol historiador, nacíu en Sicilia, Timeo de Tauromenio que la adoptó nos sos escritos por ser una manera de cómputu fácil y seguro. La primera que se menta ye la de Coarebus, anque nunca s'usó na vida civil, sinón na hestoria.

El primer añu de la era cristiana considérase como primer añu de la olimpiada 195, pero como los años de les Olimpiaes empezaben cola primer lluna llena, dempués del solsticiu de branu, escontra primeros de xunetu, que ye onde empiecen a cuntase les olimpiaes, resulta que los primeros seis meses d'un añu de la era cristiana correspuenden a los últimos seis meses d'un añu de les Olimpiaes. Los últimos seis meses del mesmu añu cristianu, correspuenden a los primeros seis meses d'otru añu de les Olimpiaes.

Un exemplu ilustrativu: cuando se diz que'l primer añu de la era cristiana correspuende al primeru de la 195 olimpiada, tien d'entendese que correspuenden solamente a los primeros seis meses del primer añu. Los primeros seis meses del primer añu de nuesa era correspuenden a los últimos seis meses del cuartu añu de la olimpiada anterior, 194. Asina'l segundu añu de la olimpiada 195 empezó'l 1ᵘ de xunetu del añu 2 d. C.

Era de la fundación de Roma

Faía yá seis siglos qu'esistía Roma ensin que naide pensara investigar la dómina de la so fundación.

Catón el Vieyu (sieglu II e.C. ) afirmó que Roma fundaríase nel añu segundu de la séptima olimpiada: 752 e.C.
Marcu Terencio Varrón ―contemporaneu d'Augustu― dixo que Roma fundaríase nel añu cuartu de la sesta olimpiada: 753 e.C. Los emperadores romanos adoptaron esti númberu.

Al respective de la era de la fundación de Roma ―o Era Anno Urbis Conditae―

Polibio: 751 e.C.
Fabio Pictor: 747 e.C.
Usher: 748 e.C.
Isaac Newton en 627 e.C.
Plutarco, Tácito, Dion, Aulo Gelio, Censorino, Baronio, Cicerón, Titu Liviu y Plinio bazcuyaron ente los cómputos de Catón y de Varrón.

Esiste un cómputu mediu que ye'l de los mármoles capitolinos, restu de les Doce Tables que Verrio Flacu, llibertu d'Augustu, asitia, según Suetonio, nun edificiu hemicíclico que fixera construyir en Penestra.

La era Anno Urbis Conditae (como la era Anno Domini) inda nun esistió n'antigüedá como un sistema cronolóxicu d'años civiles numberaos. La era de Roma nunca s'emplegó nes lleis, los actos públicos, nin nes inscripciones monumentales, siendo usada solamente por historiadores. Foi usada sistemáticamente escontra 400 per primer vegada, a saber pol historiador ibéricu Orosio (que, como Varrón, asitia la fundación de Roma en 753 e.C. ).

Según los historiadores modernos, Roma sería fundada nel sieglu VII e.C. (ente l'añu 700 y el 601 e.C. ).

Era de los cónsules

Los romanos pal so cómputu civil sirvir de la Era de los cónsules y los nomes de los dos primeros maxistraos de la república sirvíen de fecha a tolos actos del gobiernu, fueren esteriores o interiores.

Falando con rigor nun puede considerase una era, porque nun esiste puntu de partida dende onde cuntar los años, al nun referise a una dómina concreta'l primeru d'aquella serie de nomes.

Si quixérase fechar un fechu dende l'establecimientu de la república fuera necesariu calcular el númberu d'eleiciones de cónsules y aun así, dende l'añu 60 del réxime consular esi métodu cesara de ser seguru, porque nel añu 304 de Roma asocedía lo siguiente:

el poder supremo confiar a unos decemviros que lo caltuvieron dos años,
los cónsules fueron delles vegaes reemplazaos por dictadores y frecuentemente por tribunos militares,
la república quedó enforma tiempu apurrida a l'anarquía,
nun prevaleció'l consuláu sinón dempués de trescurríos 85 años en continues vicisitúes.

Era xuliana

La dómina de la era xuliana (del 45 e.C. ), ye la reforma que fizo Xuliu César nel calendariu romanu, ordenando que l'añu de la fundación de Roma (707), constara de 15 meses y en total de 445 díes, que l'añu siguiente (708), constara como 805, y cada cuartu añu tuviera 366 díes, introduciendo'l día adicional dempués de les caliendes de marzu, esto ye, el 24 de febreru, que'l so añu llamaría bisiestu, por resultar doble el sesto de les caliendes de marzu.

Xuliu César tamién estremó los meses nel númberu de díes qu'entá se caltienen y el calendariu romanu estremáu en caliendes, nones y idus, usar na mayoría de los documentos públicos d'Europa per espaciu de munchos sieglos y el so significáu yera'l siguiente:

la calienda ye'l primer día de cada mes;
los idus yeren los ocho díes centrales de cada mes: en marzu, en mayu, xunetu y ochobre (los meses llargos) empezaben el 15 y nos demás el 13 de cada mes;
les nones yeren el 5ᵘ día de cada mes y el 7 de marzu, mayu, xunetu y ochobre.

Esta regla de caliendes, nones y idus ta entendida nel siguiente dísticu: Sex Majus nones, October, Julius et Mars Quatuor at reliqui dabit idus quidilibet octo.

Cuando queremos afaer la nuesa cronoloxía a la de los llatinos, añadamos un día, si referímonos a les nones y idus, y dos si referímonos a les caliendes. Cuando afaemos la so cronoloxía a la nuesa, quitamos los mesmos díes n'iguales dómines. Con al respective de aquellos trés dómines, cuntaben los díes escontra tras, restando, numberando los que faltaben pal so cumplimientu, poniendo n'ablativu'l día de la fecha, como tiempu fixu y determináu y n'acusativu la dómina a que se referíen, elidiendo die ante. En llatín clásicu, sicasí, yera más frecuente la espresión "ante diem (quintum) (kalendas, nones, idus)", tou n'acusativu.

Exemplu de too ello ta no siguiente:

Calendis, nonis, idibus Aprilis, esto ye, nes caliendes, nones, y idus d'abril;
Tertio (die ante) nones Aprilis, el 3 d'abril;
Ante diem V idus Apriles" el día quintu antes de los idus, esto ye, el día 9ᵘ;
Decimo caliendes maji, el décimu antes de les caliendes de mayu, el 22 d'abril.

El día que preciede o sigue a dalguna de los trés dómines, espresar cola preposición pridie y postridie, y ver en dellos exemplos, como los siguientes:

Postridie idus julii, yera'l día dempués de los idus de xunetu, ye dicir el día 16;
Pridie caliendes maji, yera'l 30 d'abril.

Los nomes de los meses romanos yeren los mesmos que los de la cultura occidental. El mes de xunetu llamábase quintilis hasta la llegada de Xuliu César al poder que camudó'l nome de xunetu. Agostu llamábase sextilis hasta la llegada al poder d'Octavio Augustu que camudó al nome d'agostu.

Per espaciu de 37 años, dende la muerte del dictador Xuliu César, cometióse un error grave nel calendariu romanu, cuntando un añu bisiestu, cada trés, en llugar de cada cuatro años, como si cada añu constara de 365 díes y 8 hores. Cuando s'afayó esti error trescurrieren trece intercalaciones en llugar de diez y l'añu empezaba con tres díes de retrasu.

Precisóse correxir otra vegada'l cómputu y mandar que cada unu de los dolce años siguientes contuviera 365 díes, ensin fracción d'hores y que nun hubiera añu bisiestu hasta l'añu de Roma 760ᵘ, que correspondía al 7ᵘ de la nuesa era.

Dende entós siguiéronse faciendo cálculos de los años ensin error y les naciones occidentales cristianes adoptaron la correición xuliana, entá dempués de xeneralizada l'adopción de la supuesta nacencia de Xesucristu, como principiu de la dómina.

Pa calcular el añu de Roma respectu al añu, antes o dempués de Xesucristu, si'l de Roma ye menor de 754, deducir del mesmu guarismu y el restu ye l'añu que se busca. Si l'añu de Roma ye menos de 754, deducir del so númberu la cifra 753 y el restu va ser l'añu de Xesucristu.

Unos exemplos pueden ayudar a entender lo dicho:

Búscase l'añu antes de Xesucristu correspondiente al 685 de Roma. va tenese que faer la siguiente operación 754 - 685 (añu de Roma) = 69 años antes de Xesucristu búscase l'añu de Xesucristu correspondiente al 792 de Roma. va tenese que faer la siguiente operación (añu de Roma) 792 - 753 = 39 añu de Xesucristu.

Era cristiana

La era cristiana o «era de la Encarnación», o Anno Domini (‘añu del Señor'), empezó'l primer día de xineru, na metá del cuartu añu de la olimpiada 194ª, l'añu 753 dende la fundación de Roma y el 4714 del periodu xulianu. Los años civiles de nuesa era parten d'esi momentu, que se representa como 1-1-1 00:00.

Esiste la certidume histórica de que'l primeru que fizo usu d'esti cómputu foi Dionisio el Exiguo, monxu escita y abá romanu col títulu de Recapitutatio Dionisi, pero cometió un error nel so cómputu d'unos cuantos años, que solo puede resolvese por un aproximamientu fundada na probabilidá.

La ventaya que resulta d'esta adopción p'afitar les feches anterior y posterior a la nacencia de Xesucristu nun puede amenorgase pol anacronismu de Dionisio, que'l so cálculu, a pesar de ser erróneu, foi xeneralmente adoptáu con tantu más motivu cuanto que dende fin del sieglu VI sirve de base a tolos sistemes de cronoloxía antigua y moderna. Vamos Dicir que la era cristiana, posterior nunos trés, cuatro o siete años a la nacencia de Xesucristu, correspuende con otres eres no siguiente:

Al añu 754ᵘ de la fundación de Roma (ye dicir AD 1 = AUC 754).
Al añu 747ᵘ de la era de Nabonasar
Al primeru de la Olimpiada 195ª
Al 29ᵘ del reináu d'Augustu
Al 1184ᵘ dende'l saquéu de Troya, según Diodoro, Eratóstenes y Apolodoro

Nel sieglu VII, la era anno Domini de Dionisio el Exiguo yera sabida en Roma (siquier alredor del añu 650 una estensión de la tabla de Pascues de Dionisio foi adoptada pola ilesia de Roma). Pero nesti sieglu la era cristiana nun s'usaba inda en Roma o na parte restante d'Italia. Ye'l monxu ya historiador inglés Beda el Venerable el primeru qu'utilizaba la era cristiana completa como un sistema cronolóxicu coherente, nel añu 731, pal fechar acontecimientos históricos. Por esa razón Beda pue ser consideráu como'l gran promotor de la era cristiana. L'adopción d'esta era facer en dellos países nes siguientes feches:

N'Inglaterra nel sieglu VIII;
En Francia a fines del sieglu VIII;
N'Italia alredor del añu 1000;
N'España, anque delles vegaes fixo usu d'esta era nel sieglu XI, nun foi xeneralmente adoptada uniformemente nos documentos públicos hasta la metá del sieglu XIV, nin en Portugal hasta l'añu 1415;
Nel Imperiu Oriental y en Grecia nun se fixo un usu xeneral hasta dempués de tomar de Constantinopla, por Mahomet II en 1453.

La correición gregoriana

Hasta l'añu 1582 la era cristiana yera venceyada al calendariu xulianu, dempués del añu 1582 al calendariu gregorianu. Por cuenta de los errores del calendariu xulianu'l papa Gregorio XIII entamó la so reforma y de ende nació'l calendariu gregorianu, que ye l'usáu xeneralmente anguaño.

Ciclu pascual

El ciclu del Sol consta de 28 años y el de la Lluna de 19. Estos ciclos multiplicaos ente sigo, formen lo que se llama pascual porque sirve pa conocer el día en que cai la Pascua de Resurrección.

A la fin de cada ciclu de 532 años asocede que vuelven empezar como taben 532 años antes y siguen el mesmu orde por igual númberu d'años:

Los dos cielos de la lluna
Los regulares
Les llaves de les fiestes movibles
El ciclu del sol
Los concurrentes
Les lletres dominicales
El términu pascual
La pascua
Les epactas
Les llunes nueves

Los regulares

Hai dos clases de 'regulares', la cortil y el llunar.

El primeru consiste en númberos que s'afitaron a cada mes de la manera siguiente:

Xineru.................2

Febreru...............5

Marzu.................5

Abril.................1

Mayu..................3

Xunu.................6

Julio.................1

Agostu................4

Setiembre............7

Ochobre...............2

Payares.............5

Avientu.............7

Llaves de les fiestes movibles

Indicaben los díes en que cayíen aquelles solemnidaes llamaes Claves terminorum.

Los Antiguos opinaben lo siguiente:

El términu de Septuaxésima yera'l 7 de xineru
El términu de Pascua el 11 de marzu
El términu de les lletaníes el 15 d'abril
El términu de Pentecostés el 29 d'abril

Les tables que se formaron pa pescudar estos díes. Son atélites y cómodes y atópense na mayor parte de les obres sobre cronoloxía, pa conocer el día de Pascua, que ye la clave de toles fiestes. Por casu, si esti día ye'l 22 de marzu, les otres fiestes van siguir l'orde siguiente:

Domingo de Septuaxésima, 19 de xineru
Domingu de sesaxésima, 26 de xineru
Domingu de Carnestolendas, 2 de febreru
Miércoles de ceniza, 5 de febreru
Domingo de la metá de Cuaresma, 1 de marzu
Domingo de Pasión, 8 de marzu
Vienres Santu, 20 de marzu
Lletaníes, 26 d'abril
Día de la Ascensión, 30 d'abril
Pentecostés, 10 de mayu
Domingo de Trinidá, 17 de mayu
Corpus Christi, 21 de mayu
Domingo de Advientu, 29 de payares

Los concurrentes y les lletres dominicales

Alleguen col ciclu solar, que'l so cursu siguen.

Los años comunes consten de 52 selmanes y un día y l'añu bisiestu tien un día más. El día o los díes suplementarios llámense concurrentes, por que como se dixo alleguen col ciclu solar, que'l so cursu siguen.

El primer añu d'esti ciclu tien el númberu 1, el segundu'l 2, y asina hasta'l quintu que tien el 6 por ser bisiestu, el sestu tien el 7, el séptimu'l 1, l'octavu'l 2, y el novenu'l 4, por ser tamién bisiestu y asina siguen nos otros años lo siguiente:

Amestando siempres 1 nos comunes
Amestando 2 nos bisiestos
Empezando con 1 dempués de 7, porque nun hai más que 7 concurrentes como los díes de la selmana.

La epacta

La epacta, segundu Canon qu'impunxo la reforma del calendariu gregorianu, ye un númberu que denota l'escesu del añu común solar respectu al llunar, por que'l so mediu pescúdense la edá de la Lluna, de cuenta que la tabla de epactas ye una tabla de les diferencies ente aquellos dos años, o'l númberu de los díes en que l'añu solar entepasa al llunar común de doce lunación, o'l númberu de díes que la lluna d'avientu tien nel día primeru de xineru, cuntando dende'l postreru novilunio.

Dende un puntu de vista de la cronoloxía entender por epacta, según la definición yá comentada, al escesu d'un mes solar sobre'l mes sinódico llunar. Ye dicir l'añu solar sobre l'añu llunar de doce meses sinódicos o de munchos meses solares sobre otres tantes docenes de mese sinódicos. Son añales o mensuales, y estos postreros son l'escesu d'un mes civil, d'un mes del calendariu sobre'l mes llunar.

Exemplu: El 1ᵘ de xineru de la lluna nueva y siendo el mes llunar, 29 díes, 12 h 44' 3" y que'l mes de xineru cunta 31 díes, la epacta mensual va ser de 1 día, 11 h 15' 57".

Les epactas añales entender pol escesu del añu solar sobre'l llunar.

Principiu del añu

En virtú de les variaciones, que prevalecieron n'Europa per espaciu de munchos sieglos, con respectu de primeres del añu, precísase enforma percuru n'amenorgar les feches a una computación particular porque'l más pequeñu error puede ser fatal pa la exactitú histórica.

Los díes en que les principales naciones empezaron l'añu son les siguientes:

El día de Navidá el 25 d'avientu
El día de la Circuncisión el 1 de xineru
El día de 25 de marzu: Anunciación (i. y. Encarnación).
El día de Pascua de Resurrección (movible).

L'adopción d'una regla xeneral sobre esta materia ye comparativamente de feches modernes.

Era astronómica

Nunca la era cristiana foi sustituyida oficialmente pola era astronómica, i.y. la era coherente col sistema fechando xulianu (nun ser confundíu col calendariu xulianu) propuestu por Joseph Scaliger en 1583. La era astronómica, tomada n'usu por razones práutiques por astrónomos franceses na primer metá del decimoctavu sieglu, contién un añu cero, pero esti añu cero nun ye esautamente igual al 1 e.C.

Les indicciones

Cada indicción ye una revolución de quince años que se noma polos sos númberos correspondientes: Indicción I, Indicción II... hasta la Indicción XV Depués vuélvese a cuntar dende I, II, III... El nome y usu de les indicaciones provienen de los cómputos pa tributos que pagaben los romanos.

Era mundana d'Alexandría

Esta era ye conocida como la era de la Creación» y «era del mundu». Afitar nel añu 5502 antes de Xesucristu, asina que l'añu primeru de nuesa era correspuendi al 5503 d'aquella.

Era mundana de Antioquía

Esta era asitia la creación del mundu diez años dempués de la de Alejandria, afitándola nel añu 5492 antes de Xesucristu, pero como dempués menguaron diez años d'esta postrera, los dos coinciden dende entós.

Era de Constantinopla

Adoptóse antes de la metá del sieglu VII, en Constantinopla, y afita la creación del mundu en 5508 antes de Xesucristu.

Los rusos siguieron esti cómputu hasta'l gobiernu del rei Pedro'l Grande, depués d'adoptalo de la Ilesia Griega.

Nesta era hai dos maneres de cuntar l'añu:

La manera civil qu'empieza nel mes de setiembre
L'eclesiásticu qu'empieza en 21 de marzu o en 1ᵘ d'abril

Pa saber l'añu de la era de Constantinopla que correspuende a un añu dau de la nuesa, réstense 5.508 del primeru, dende xineru hasta agostu, y 5.509 dende setiembre a avientu. Pal casu contrariu sumir estos guarismos en llugar de sustraelos.

Era griega o de los seléucidas

Los griegos adoptaron dos époques basándose en Alexandru Magnu. Son les siguientes:

La primer dómina empieza cola muerte d'Alejandro, el 12 de payares de 324 antes de Xesucristu.
La segunda, llamada «era d'Atenes», conocer col nome de seléucida y empieza nel añu de Roma 442, doce años dempués de la muerte d'Alejandro, y 311 años y 11 meses antes de la era cristiana. Ye la ápoca de la conquista de Babilonia por Seleuco I, llamáu Nicator (el Victoriosu) y púnxose en practica l'añu xulianu compuestu de meses romanos, dándo-yos nomes sirios.

Era cesarea d'Antioquia

Esta era se instituyó n'Antioquia pa celebrar la victoria de Xuliu César nes llanures de Farsalia el 9 d'agostu del añu de Roma 706, el 48 antes de Xesucristu.

Los sirios computaben esta era dende la seronda o dende'l 1ᵘ de tisri del añu 48 e.C. , n'ochobre.

Pero los griegos empezar nel mes gorpiaeus (en setiembre), del 49 e.C. y 705 de Roma.

Era d'España

El 1ᵘ de xineru del 38 e.C. (716 de la Era de Roma), creóse una nueva era fundada nel calendariu xulianu, llamada era d'España, pasando a ser esi día 1-1-1. Ta documentáu el so usu a partir del sieglu III na rexón cántabru-astúrica, d'onde s'estendió al restu de la península ibérica, Norte d'África y Sur de Francia.

L'orixe de la mesma ye bastante inciertu y créese que ta rellacionáu cola conquista y pacificación de la Península Ibérica polos romanos, que'l so final puede establecese nel añu 716 de Roma. Esta era foi la oficial nel Reinu de Lleón.

Esta era d'España abolióse progresivamente nos siguientes reinos:

Cataluña: 1180 por prohibición de la Ilesia.
Corona d'Aragón: 1350
Valencia: 1358
Castiella: 1383
Portugal: 1422
Navarra: a finales del sieglu XV

Datación: L'amenorgamientu d'esti cómputu a la era cristiana faise restando 38 años a les feches dempués de Cristu y 39 a les d'antes de Cristu.

Era de Diocleciano

Esta era empieza'l 29 d'agostu del añu dempués de Xesucristu 284, día en que Diocleciano foi proclamáu emperador de Constantinopla y poles persecuciones a los cristianos., constando de 365 díes. Contién 12 meses de 30 díes cada unu, con 5 adicionales nos años comunes y 6 nos bisiestos.

Antes de la reforma del calendariu romanu por Xuliu César, l'añu n'Exiptu constaba de 12 meses de 30 díes, arrexuntaos en trés estaciones de cuatro meses. A la fin de cada añu añadíense 5 díes, denominaos epagómenos colos cualos completábase'l ciclu de 365 díes, pero como faltaben unes 8 hores pa completar l'añu, cada cuatro años atrasaben un día, atropando un añu enteru en cada 1461 años.

Pa remediar tales inconvenientes los astrónomos d'Alexandría añadieron a cada cuartu añu un sestu día epagómeno, a la manera que Xuliu César añadiera un día 29ᵘ a cada mes de febreru y con esti arbitrio se regualrizó el cómputu y quedó acordies con l'añu Xulianu. Asina'l 29 d'agostu correspuende al primer día del so añu común y el 1ᵘ de setiembre al añu entrepolar.

Era de la Hégira o era musulmana

La era de la Hégira empecipióse'l vienres 16 de xunetu del añu 622, día en que Muhammad fuxó de La Meca, escontra Medina. Tal ye'l cómputu de los musulmanes.

Los astrónomos y dellos historiadores afitar nel día anterior, el xueves 15 de xunetu, y según Lane la Hégira nun empezar el día de la fuga del profeta sinón el primer día de la lluna de Moharran, que foi la que precedió darréu al día del sucesu.

La tradición rellata que Muhammad dempués d'haber estáu ocultu tres díes nuna cueva con Abu Bakar empezó la so xornada'l novenu día de la lluna tercer, llamada Rabecca el-Owal, 68 díes dempués del principiu de la era. Asina los dos primeros meses componer de trenta díes cada unu que ye lo qu'asocede frecuentemente cuando'l cálculu de la nueva lluna encóntase solamente na simple vista, y la salida de la cueva tuvo de verificase el 22 de setiembre.

Los árabes empiecen a cuntar el mes dende la nueche que ven la Lluna o dende l'anterior y aquella nueche suel ser verdaderamente la segunda de la Lluna y la tercera n'otres ocasiones. Si nun perciben la lluna na segunda o tercer nueche, el mes empieza más tarde.

La Lluna nueva de xunetu de 622 tuvo d'asoceder ente los cinco y los seis de la mañana del día 14ᵘ y por tanto'l 16ᵘ tuvo de ser probablemente'l día primeru de la Hégira.

Los años de la Hégira son llunares y compónense de doce meses llunares, qu'empiecen cola lluna nueva, practica que trai tracamundiu, pos cada añu tien d'empezar na estación precedente.

Sicasí na cronoloxía, hestoria y documentos públicos, los meses del pueblu turcu musulmán duren alternativamente 30 y 29 díes, sacante l'últimu mes, que, nos años entrepolares contién 30.

Los meses de la Hégira estrémense como los d'Occidente en selmanes, cada unu de que los sos díes empieza pela tarde dempués de puestu'l Sol.

Los años se claifican en ciclos de 30, de los cualos 49 son años comunes, compuestos de 354 díes y los restantes son entrepolares porque tienen un día más.

Pa saber si un añu ye entrepolar, estrémase'l so númberu por 30 y si resulta dalgunu de los númberos 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26 o 29 l'añu ye de 355 díes.

Era de Abraham

Esta era empieza 2015 años antes de Xesucristu y cúntase dende'l 1ᵘ d'ochobre de 2016. P'amenorgala a la cristiana réstase, al añu corriente, 2015 años y 3 meses, y el restu va ser l'añu y el mes.

Tres la construcción de la Kabba en Meca por orde Divina. Abraham (la paz seya con él) manifiéstase como profeta, como diz el Coran na Sura 2: (124) Y [recordái esto:] cuando'l so Sustentador punxo a prueba a Abraham con [Les sos] ordenes y este cumplir,[2] díxo-y: "Voi Faer de ti un guía pa los homes." Abraham pregunto: "¿Y [vas faer guíes] tamién a los mios descendientes?"[Dios] respondió: "El mio pactu nun inclúi a los malfechores."[3](125) Y, he ende, que fiximos del Templu un centru al que la xente pudiera allegar una y otra vez, y un llugar d'abellugu:[4] tomái, pos como llugar d'oración el llugar nel que Abraham asitiábase.[5]Y encamentamos esto a Abraham y Ismail: "Purificad El mio Templu pa los qu'han de dar vueltes en redol a él,[6] los que van permanecer en retiru xunto a él y los que se van inclinar y van postrase [n'oración]". (126)Y, he ende, que Abraham imploró: "¡Oh Sustentador mio! Fexe d'esta una tierra segura y aprove de frutos a aquellos de los sos habitantes que crean en Dios y nel Últimu Día."[Dios] respondió: "Y a quien refugue la verdá, dexaré-y esfrutar por un tiempu curtiu --pero a la fin voi abasnalu al sufrimientu del fueu: ¡que mal fin!"

(127) Y cuando Abraham y Ismail llevantaben los cimientos del Templu, [imploraron]: "¡Oh Sustentador nuesu! ¡Acéptanos esto: pos, verdaderamente, solo Tu yes quien tou lo oi, quien tou lo sabe!

Era de Nabonasar

Foi importante na cronoloxía, porque a ella refiérense y afaen toles demás. l'autor foi Nabonasar, fundador del reinu de Babilonia y empieza el miércoles 26 de febreru del añu 3967 del periodu xulianu, esto ye, 747 e.C.

El cálculu de los años ye bien confusu, por constar cada unu de 365 díes, ensin nenguna intercalación. Inclúi un periodu de 424 años exipcios, dende'l principiu del reináu d'aquel monarca hasta la muerte d'Alexandru Magnu y estendióse dempués hasta'l reináu d'Antonino Pío.

Pa topar el día del añu Xulianu en qu'empieza l'añu de Nabonasar, réstase, al añu dau, 748 si ye antes de Xesucristu, o se-y añader 747, si ye dempués, y estrémase la resultancia por 4, omitiendo fracciones, y réstase el cociente de 57, esto ye, del númberu de díes dende 1ᵘ de xineru hasta'l 26 de febreru.

Era de Tiru

Esta era empieza'l 125 e.C. , el 628 de Roma y el 186 de los seléucidas.

El 19 d'ochobre foi'l so primer día y asina el primer añu de la era cristiana foi'l 1216 de la de Tiru, empezaron el 19 d'ochobre, esto ye, dos meses y 13 díes antes del 1ᵘ de xineru.

Era d'Augustu o era ciática

Ésta fundóse pola memorable batalla de Actium qu'enfrentó a la escuadra romana d'Augustu contra la exipcia, comandada por Marcu Antoniu, y que punxo en manes y aquel emperador el dominiu del mundu romanu. Aquella célebre batalla asocedió'l segundu o tercer día de setiembre del añu 15ᵘ de la era xuliana y el 72ᵘ de Roma.

Los romanos empezaben esta era'l 1 de xineru del añu de Roma 724, que ye'l 16ᵘ de la era xuliana. N'Exiptu empezaba'l mesmu añu de la batalla y siguió asina hasta'l reináu de Diocleciano. El so principiu yera'l mes de Tot, correspondiente al 29 d'agostu.

Los griegos d'Antioquía empezaben esta era nel 4 de setiembre y siguieron esti cómputu hasta finales del sieglu IX.

Era de l'Ascensión

Esta era poner n'usu'l cronista d'Alexandría, quien fala nestos términos del martiriu de san Mena de Coyts: Anno CCLVII Domini in caelos..., fecha que correspuende al 12 de payares de 295 d. C.

Era de los armenios

La era armenia empieza'l martes 9 de xunetu del añu 552 d. C., que foi cuando'l conceyu armeniu de Tiben condergó al conceyu de Caledonia de 536, creando d'esta miente la cisma d'esi país.

L'añu armeniu consta de 121 meses de 30 díes, con cinco suplementarios y ye bien confusu por falta d'intercalación. Antemanar al cómputu xulianu nun día cada cuatro años. Esta era adoptóse:

Pa les feches de les cartes
Pa les feches de los actos públicos.

Pa la lliturxa que s'adoptó l'añu eclesiásticu p'afaer la Pascua y les fiestes móviles.

Fijose l'añu eclesiásticu per mediu de seis epagómenos, que s'añader cada cuartu añu. El primer día del añu qu'empieza'l mes armeniu, Navassardi, yera'l 11 d'agostu del añu xulianu. Dempués, cuando hubo una parcial reconciliación cola ilesia llatina, pelos años de 1330 d. C., los armenios adoptaron la forma del añu xulianu.

Era persa

Esta era empezó col reináu de Yesdegird, que tomó posesión del tronu de Persia el 16 de xunu del añu 631 d. C.

L'añu consta de 365 díes y cada mes tien 30 díes y añader 5 a la fin del mes Aban. L'añu persa preciede al xulianu nun día cada cuatro años.

Esta diferencia xubió l'añu de Xesucristu 1075 a cerca de 112 díes, que foi cuando'l sultán Jelaledin reformó'l calendariu persa, mandando que l'equinocciu de primavera afitárase'l 14 de marzu y qu'amás de los 5 díes adicionales de cada 4 años, añadiérase otru, polos seis o siete periodos siguientes, dempués de lo cual nun ta.

Era de los xudíos

Hasta'l sieglu XV, que foi cuando los xudíos adoptaron el so cómputu actual, los sos sistema cronolóxicu foi'l de los Seleucidas y empieza a cuntar dende la creación del mundu, afitándola en 3.760 años y 3 meses antes del principiu de la era cristiana.

El so añu ye luni-cortil y consta de dolce o trece meses y cada mes de 29 o 30 díes y el so añu civil empieza cola Lluna nueva dempués l'equinocciu de Seronda o darréu dempués.

Los meses del calendariu del pueblu xudíu son los siguientes:

tisri con 30 díes
marchesvan con 29 0 30
kislev con 29 o 30
tebet con 29
shebat con 30
adar con 29
veadar con 29
nisán con 30
iyar con 29
sivan con 30
tamuz con 29
ab con 30
elul con 29

El mesmu de los entrepolares 30.

La duración media del añu de 12 meses ye 354 díes, pero como hai variedá nos meses Marchesvan y kislev, pue ser de 353 o de 355 díes.

De la mesma l'añu de 13 meses puede contener 383, 384 o 385 díes.

Nun periodu de 19 años, 12 años tienen 12 meses cada unu y 7 tienen 13.

P'amenorgar el tiempu xudaicu al nuesu réstase 3764 del so añu, y el restu va ser de la era cristiana.

L'añu eclesiásticu de los xudíos empieza seis meses primero que l'añu común, nel mes de Nisan, que foi cuando se verificó la vuelta d'Exiptu y al añu eclesiatiso afaen los sos ayunos, fiestes y tou lo relativo al cultu.

Era americana

Empieza esta era en 4 de xunetu de 1776 dómina en que los Estaos Xuníos de Ámerica, llibertaos del xugu inglés proclamaron la so independencia y constituyéronse en gobiernu federativu.

Ciclu del Sol

Ye un periodu de 28 años, termináu'l cual, los díes del mes vuelven otra vegada a coincidir colos de la selmana y el llugar del sol a los mesmos signos y graos de la ecliptica de los mesmos meses y díes. Talmente que nun hai diferencia d'un día en 100 años y otra vegada empieza'l periodu de los años bisiestos y de les lletres dominicales.

Ciclu de la Lluna y el númberu áureo

El ciclu de la Lluna llámase comúnmente númberu áureo por marcase con lletres doraes nos calendarios antiguos.

Ye un periodu de 19 años, a la fin del cual los distintos aspeutos de la lluna, cola diferencia d'una hora, vien ser lo mesmo que yeren nos mesmos díes del mes, 19 años antes. Esti ciclu adoptó'l 16 de xunetu del añu 433 antes de la nuesa era.

P'atopar el númberu áureo de cada añu nel ciclu de la Lluna tien de considerase como primer añu d'este'l de la nacencia de Xesucristu, añader unu al añu vulgar, y estrémase la suma por 19, y el cociente va ser el númberu de ciclos de la lluna trescurríos dende 4ᵘ de nuesa era y lo que sobre va ser el númberu áureo.

Otres eres

La era de los combates capitolinos, instituyíos por Domiciano en 86, añu de Roma 839.
La era de Kalyugam o edá de la desgracia que los hindos faen llegar hasta l'añu 3101.
La era de Jezdegerd o Isdegerdes III qu'empezó en 632 y usar los perses.
La era Geluleana.

Calendarios

El calendariu ye una cuenta sistematizada del intre del tiempu, utilizáu pa la organización cronolóxica de les actividaes humanes.

Na actualidá coesisten munchos tipos calendarios, ente los cualos tán:

Calendariu llunar perpetuu

Fízose un calendariu llunar perpetuu, por que'l so mediu pescúdase tolos años pasaos y futuros, el día de la lluna nueva de cada mes, y el día de la Pascua de cada añu.

Consta de cuatro columnes qu'abarca los díes del mes, el númberu áureo, la letra dominical y la epacta d'acaldía y nos meses de marzu y d'abril añade una columna más pal términu pascual que ye lo que sirve de norma a los autores de calendarios. Ye amás de gran utilidá pa los diversos cálculos astronómicos y pal so usu ye necesariu siguir una serie de regles y operaciones qu'esixen gran estudiu y paciencia.

Calendariu romanu eclesiásticu

Per espaciu de munchos sieglos, dende la fundación de la Ilesia, yera costume fechar los documentos eclesiásticos por caliendes, nones y idus y los documentos privaos poles fiestes de los santos, como inda la reparen los obispos católicos d'Inglaterra ya Irlanda.

Calendariu de los cuáqueros

L'añu empezaba'l 25 de marzu mes que llamaben primero pero na xunta añal del añu 1751 nomóse una comisión por qu'informara sobre la reforma qu'acababa d'introducir nel calendariu'l rei Xurde II.

La opinión de la comisión, foi qu'en tolos documentos y escritos de los amigos, dende'l día últimu del décimu más próximu, llamáu avientu, tenía de reparase'l nuevu cómputu y qu'en consecuencia'l primer día del oncenu más próximu, llamáu xineru, tenía de ser consideráu polos amigos, como'l primer día del mes del añu 1752, teniendo de siguir los demás meses l'orde del calendariu común. Esti informe foi adoptáu por esta comunidá relixosa y ye'l que repara.

Nun dan nomes a los díes de la selmana, sinón que los designen por númberos, empezando pol domingu 4, llunes 2, martes 3, etc.

Calendariu de la Primer República Francesa

En setiembre de 1793, la nación francesa resolvió crear una nueva era y formar un nuevu calendariu fundáu en principios filosóficos y La Convención decretó lo siguiente:

La nueva era empezaría cola fundación de la República'l 22 de setiembre de 1792, día del equinocciu de seronda, topándose'l Sol en llibra, a les 9 hores, 18 minutos y 30 segundos de la mañana, según el meridianu de París.
Que cada añu empezaría a la media nueche del día en que cayera'l verdaderu equinocciu de seronda.
Y que'l primer añu de la República francesa empezara na media nueche del 22 de setiembre de 1792 y terminara a media nueche ente'l 22 y el 23 del mesmu mes del añu siguiente.
Decretóse que'l cuartu añu de la República fuera bisiestu, que se-y añader un sestu día complementariu y que se llamaría Primer Franciada
Que'l añu bisiestu llamaríase olímpicu y asocedería cada cuatro años.
Que cada unu d'estos periodos sería una franciada.
Que los trés primeros años seculares de la república, ye dicir l'añu 100, el 200, y el 300, seríen años comunes y que'l cuartu o añu 400, sería bisiestu y que lo mesmo asocedería cada cuartu de sieglu, hasta'l XL, que terminaría como un añu común.

L'añu estremar en 12 meses, cada mes en 30 díes y añadiéronse a la fin del añu 5 díes, que tendríen de celebrase como fiestes col nome de sansculottides

Calendariu chinu

El calendariu del que faen usu los chinos sírvelos tantu pa la división del tiempu, como pa los sos cálculos d'astroloxía, agüeros, vaticinios y demás práutiques de la so cultura y tien un ciclu arbitrariu de 60 años, establecíu en 2637 antes del reináu del emperador Yau.

Otres divisiones del tiempu

Otres divisiones del tiempu podríen ser les siguientes:

El llustru que ye un periodu de cinco años o la consumación de 50 meses. Era cuando los romanos anovaben el censu de la población.

Una xeneración ye l'intervalu que dixebra la nacencia del padre del fíu. Usar pa calcular periodos y xeneralmente danse tres generación a cada sieglu.

Reinaos que ye'l númberu de monarques o xefes supremos que s'asoceden nun periodu d'años y depende de les instituciones polítiques de cada país.

Newton calculó que nes monarquíes hereditaries el permediu de cada reináu ye de 18 a 20 años y la proporción ente esti permediu y el de la duración d'una xeneración ye de 4 a 7. Otru cronólogo Hales demostró que'l permediu d'un reináu yera de cuasi 23 años nuna serie de 454 reis y un periodu de 10 105 años, incluyendo nestos cálculos a los siguientes reis:

- Los reis d'Exiptu y d'Atenes
- Los reis de Argos y Lidia
- Los 18 reis de Xudea
- Los reis d'Inglaterra, dende la conquista hasta 1760
- Los reis d'Escocia dende Malcom I, en 938, hasta la muerte de Xacobu I
- Los reis de Francia, dende 987 hasta 1793
- Los reis d'España, dende 1027 hasta 1788
- Los 142 reis de Hindostan

Con al respective de les monarquíes europees pueden ser útiles los siguientes datos:

- España, dende Fernando'l Grande, en 1027, hasta l'abdicación de Carlos IV, en 1808, un periodu de 781 años, 33 reinaos y 24 años de permediu.
- Imperiu Xermánicu, dende Carlomagno, en 800, hasta Leopoldu I, en 1792, un periodu de 992 años, con 55 emperadores y 18 años de permediu.
- Inglaterra, dende Malcom I, en 938, hasta Xacobu VI o I d'Inglaterra, en 1625, un periodu de 687 años, con 33 reis y 21 años de permediu.
- Francia, dende Hugo Capeto, en 987, hasta la muerte de Lluis XVI, en 1793, periodu de 806 años, con 32 reis y 20 años de permediu.
- Papaos, ye la socesión más rápida pola edá avanzada en que xeneralmente son escoyíos, Dende l'añu 1000 hasta 1829 hubo 411 Papes ensin cuntar colos antipapes y da siete y mediu años de media pa cada Papa.

Ver tamién

Arcontología o cronoloxía institucional.
Cronograma

Referencies

Anónimu: Le art de verifier les dates 039;'.
Flórez, P.: Clave historial
Lane: Usos y costumes de los exipcios modernos
Nicolas, sir Harry: The cronology of history
Vaines: Diccionariu razonáu de diplomática

Referencies

Enllaces esternos

Janzuidhoek.net (cronoloxía cristiana).

El conteníu d'esti artículu incorpora material d'una entrada de la Enciclopedia Libre Universal, espublizada en castellán baxo la llicencia Creative Commons Compartir-Igual 3.0.