Rose-oorloë

Die Rose-oorloë of Oorloë van die Rose (Engels: Wars of the Roses) was ’n reeks oorloë tussen twee dinastieë, dié van York en Lancaster, om die troon van Engeland. York en Lancaster was twee takke van die Huis van Plantagenêt en is deur onderskeidelik ’n wit en ’n rooi roos verteenwoordig. Die oorlog is sporadies tussen 1455 en 1485 geveg, hoewel gevegte ook voor en na dié tyd plaasgevind het. Die finale oorwinning is behaal deur ’n redelik verlangse Lancaster-aanspraakmaker, Hendrik Tudor, wat die laaste koning van York, Richard III, verslaan en met Eduard IV se dogter, Elizabeth van York, getrou het om die twee huise te verenig. Die Huis van Tudor het daarna 117 jaar lank oor Engeland en Wallis regeer.

Rose-oorloë
Skildery deur Henry Payne in 1908 van ’n toneel uit William Shakespeare se toneelstuk Hendrik VI Deel 1, waar ondersteuners van die onderskeie faksies wit of rooi rose pluk om te wys wie hulle steun in die Rose-oorlog.
Datum 1455–1485 Ligging Engeland, Wallis, Calais Resultaat Aanvanklike Yorkse oorwinnings wat lei tot meer as twintig jaar Yorkse herskaap Laaste oorwinning van Lancaster Stigting van die Huis van Tudor
Strydende partye
Huis van York	Huis van Lancaster
Aanvoerders
Richard, Hertog van York (†) Eduard IV van Engeland Richard III van Engeland (†)	Hendrik VI van Engeland Margaret van Anjou Eduard van Westminster (†) Hendrik VII van Engeland

Name en simbole

Die wit roos van die Huis van York	Die rooi roos van die Huis van Lancaster	Die Huis van Tudor se wit-en-rooi roos

Die naam Rose-oorlog verwys na die heraldiese wapens wat met die twee strydende huise verbind is: die Wit Roos van York en die Rooi Roos van Lancaster. Die naam is waarskynlik nie gebruik in die tyd van die oorlog nie. Dit is eers vanaf die 19de eeu algemeen gebruik ná die publikasie van Anne of Geierstein deur sir Walter Scott. Hy het die naam gebaseer op ’n toneel in William Shakespeare se toneelstuk Hendrik VI Deel 1, waar ’n paar adellikes wit of rooi rose in ’n tuin pluk om hulle steun te wys aan óf die York- óf die Lancaster-faksie.

Die wit roos is wel soms tydens die oorlog gebruik, maar dis nie seker of die rooi roos ooit toe gebruik is nie. Hendrik VII het egter wel ’n wit en rooi roos in sy wapen opgeneem as simbool van die vereniging van die twee huise.

Aansprake op die troon

Hendrik IV

Die wedywering tussen die twee huise het begin met die omverwerping van Richard II se bewind in 1399 deur sy neef Hendrik Bolingbroke. Richard se regering was baie ongewild en Bolingbroke het uit bannelingskap teruggekeer, aanvanklik om sy titel Hertog van Lancaster op te eis. Met die steun van die meeste van die adellikes het Hendrik toe vir Richard van die troon gesit en is hy gekroon as Hendrik IV. Hy was die seun van Jan van Gent, die derde oudste seun van Eduard III, en daarom het hy nie ’n sterk aanspraak op die troon gehad nie. Die troon moes eintlik gegaan het aan die manlike afstammelinge van Lionel van Antwerpen, Eduard III se tweede oudste seun.

Binne ’n paar jaar nadat hy die bewind oorgeneem het, het Hendrik te doen gehad met verskeie rebellies in Wallis, Cheshire en Northumberland. Die opstande is onderdruk, maar met moeite.

Bolingbroke is in 1413 oorlede. Sy seun, Hendrik V, was ’n gewilde heerser en het verskeie suksesse behaal in die Honderdjarige Oorlog teen Frankryk. In 1422 is Hendrik V onverwags oorlede en is hy opgevolg deur sy enigste seun, Hendrik VI, wat net nege maande oud was. Sy aanspraak op die troon is teengestaan deur Richard, Hertog van York, ’n afstammeling van Lionel van Antwerpen. Richard, wat verskeie belangrike staatsampte beklee het, het vasgesit met prominente Lancasters aan die hof en later met Hendrik VI se koningin, Margaret van Anjou.

Toe Hendrik VI, wat dikwels tekens van ’n geestesiekte getoon het, se bewind baie ongewild word en Hendrik V se drie broers geen wettige erfgename kry nie, het Richard van York se aanspraak op die troon al hoe sterker geword.

Uitbreek van die oorlog

Hoewel minder ernstige botsings voorheen plaasgevind het tussen die ondersteuners van York en Lancaster, het die eerste openlike gevegte in 1455 uitgebreek met die Eerste Slag van St. Albans. Richard van York het met ’n klein mag na Londen opgeruk, skynbaar om ontslae te raak van Hendrik VI se "swak raadgewers". Hy is op 22 Mei 1455 noord van Londen deur Hendrik se leër ontmoet. ’n Relatief klein geveg het gevolg, maar verskeie vooraanstaande Lancasters sterf. Richard is toe as protektor van Engeland aangestel.

Die Lancasters het ’n dodelike stryd teen Richard voortgesit. Hoewel vrede vir ’n rukkie gesluit is, is die Lancasters deur Margaret van Anjou aangevuur om York se invloed teen te staan.

Eduard IV

Gewelddadige gevegte het weer in 1459 uitgebreek. York en sy ondersteuners moes uit die land vlug, maar een van sy vurigste ondersteuners, Richard Neville, die 16de Graaf van Warwick, het Engeland vanaf Calais binnegeval en Hendrik gevange geneem by die Slag van Northampton. York het na die land teruggekeer en weer protektor van Engeland geword, maar is afgeraai om aanspraak op die troon te maak.

Margaret en die Lancasters het in die noorde van die land ’n mag op die been gebring en toe York noordwaarts opruk om hulle te onderdruk, het hy en sy tweede oudste seun, Edmund, in Desember 1460 gesterf in die Slag van Wakefield.

Die Lancaster-leër het suidwaarts beweeg en Hendrik vrygelaat met die Tweede Slag van St. Albans, maar kon nie Londen beset nie. Hulle het daarna na die noorde teruggetrek. York se oudste seun, Eduard, die Graaf van March, is verklaar tot koning Eduard IV en dus die eerste koning van die Huis van York. Hy het teen die Lancasters opgeruk en in Maart 1461 ’n klinkende oorwinning behaal met die Slag van Towton.

Nadat opstande deur die Lancasters in 1464 in die noorde onderdruk is en Hendrik weer gevange geneem is, het Eduard vasgesit met sy grootste ondersteuners en raadgewer, die Graaf van Warwick (bekend as die "Kingmaker"), en vyande gemaak onder sy vriende en selfs familie deur die opkomende familie van sy koningin, Elizabeth Woodville, met wie hy in die geheim getrou het, te bevoordeel.

Warwick het eers probeer om Eduard te vervang met sy jonger broer, George, die Hertog van Clarence, en toe om Hendrik VI weer op die troon te sit. Dit gelei tot twee jaar van vinnige veranderinge, voordat Eduard IV weer oorwinnings behaal het by die Slag van Barnet (April 1471), waar Warwick gesterf het, en die Slag van Tewkesbury (Mei 1471), waar Margaret en Hendrik VI se seun en die Lancaster-erfgenaam, Eduard die Prins van Wallis, ná die geveg tereggestel is. Hendrik is ’n paar dae later in die Londense Tower tereggestel en so is die Lancasters se direkte lyn van opvolging uitgewis.

Opkoms van die Tudors

Richard III

’n Tydperk van relatiewe vrede het gevolg, maar Eduard IV is skielik in 1483 oorlede. Sy oorlewende broer, Richard van Gloucester, het eers gekeer dat die ongewilde Woodville-familie van Eduard se weduwee deel het in die regering van Eduard se minderjarige seun, Eduard V, en toe self die bewind oorgeneem onder die dekmantel van twyfel oor die wettigheid van Eduard IV se huwelik. Hy het die twaalfjarige Eduard en sy jonger broer, Richard, in die Londense Tower laat opsluit, waarna hulle verdwyn het. Hulle is waarskynlik vermoor.

Teenstand teen Richard se bewind het in die suide begin toe die Hertog van Buckingham (wat gehelp het om Richard op die troon te kry en self ’n klein aanspraak op die troon gehad het), op 18 Oktober 1483 ’n opstand begin het in ’n poging om Hendrik Tudor, die Lancaster-erfgenaam, op die troon te sit. Hendrik het die Lancaster-erfgenaam geword met die dood van Hendrik VI en sy seun in 1471. Hendrik se pa, Edmund Tudor, die 1ste Graaf van Richmond, was die halfbroer van Hendrik VI, maar sy aanspraak op die troon kom deur sy ma, lady Margaret Beaufort. Sy was ’n afstammeling van Jan Beaufort, die 1ste Graaf van Somerset, wat ’n seun van Jan van Gent en dus ’n kleinseun van Eduard III was.

Buckingham se opstand het misluk, maar dit was nie die einde van die sameswerings teen Richard nie. Sy vrou en elfjarige seun se dood het ook ’n skadu gewerp op die Yorks se volgehoue aanspraak op die troon.

Hendrik VII

Baie van Buckingham se verslane ondersteuners het by Hendrik Tudor aangesluit. Hendrik het later na Frankryk gevlug, waar hy ’n skuilplek en hulp gekry het. Oortuig daarvan dat baie mense in Engeland hom sou steun, het hy op 1 Augustus 1485 met ’n mag van huursoldate en bannelinge na Engeland vertrek. In Wallis het hy baie ondersteuners gekry en Richard III verslaan met die Slag van Bosworth. Richard is gedood en Hendrik is gekroon as Hendrik VII, die eerste koning van die Huis van Tudor. Hy het getrou met Elizabeth van York, die dogter van Eduard IV, om die twee huise te verenig. Hy het as wapen die Wit Roos van York en die Rooi Roos van Lancaster saamgevoeg as simbool van die vereniging.

Opstande deur York-ondersteuners is weer in 1487 voortgesit en dit het gelei tot die laaste gevegte in die stryd. Hoewel die meeste van Richard III se oorlewende afstammelinge in die tronk was, het sporadiese rebellies aangehou tot in 1497 toe Perkin Warbeck, wat beweer het hy is Richard, die jonger broer van Eduard V wat saam met hom in die Londense Tower opgesluit is, gevange geneem en later tereggestel is.

Stamboom

Die individue in die stamboom word aangedui met rooi raampies vir die Lancaster-ondersteuners en blou raampies vir die Yorkiste. (Die "Kingmaker", wat van lojaliteit verander het, het ’n pers raampie.)

Eduard III

Eduard die Swart Prins

Edmund van Langley

Lionel van Antwerpen

Jan van Gent

Philippa Plantagenet

Richard II

Roger Mortimer

Elizabeth Mortimer

Johanna Beaufort

Hendrik IV Bolingbroke

Jan Beaufort

Richard van Conisburgh

Anne Mortimer

Hendrik Percy

Eleanor Neville

Willem Neville

Richard Neville

Hendrik V

Katharine van Valois

Owen Tudor

Jan Beaufort

Edmund Beaufort

Richard Plantagenêt

Hendrik Percy

Cecily Neville

Thomas Neville

Richard Neville

Jan Neville

Margaret van Anjou

Hendrik VI

Edmund Tudor

Margaret Beaufort

Hendrik Beaufort

Edmund Beaufort

Eduard IV

Richard III

George Plantagenet

Isabella Neville

Anne Neville

Eduard van Westminster

Eduard V

Elizabeth van York

Hendrik VII Tudor

Huis van Tudor

Bronne

Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Engelse Wikipedia-artikel en:Wars of the Roses

• Baldwin, David (2002). Elizabeth Woodville. Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing. ISBN 0-7509-2774-7.
• Rowse, A.L. (1966). Bosworth Field & the Wars of the Roses. Wordsworth Military Library. ISBN 1-85326-691-4.
• Royle, Trevor (2009). The Road to Bosworth Field. Londen: Little, Brown. ISBN 978-0-316-72767-9.
• Sadler, John (2011). Towton: the Battle of Palm Sunday Field 1461. Barnsley: Pen and Sword Military. ISBN 978-1-84415-965-9.

Eksterne skakels

• The Wars of the Roses Geargiveer 23 Maart 2018 op Wayback Machine het ’n artikel oor soldate en oorlogvoering
• warsoftheroses.com – kaart, tydlyn, sleutelfigure en opsommings
• Diagram van die Rose-oorlog