NG gemeente Prins Albert

Die NG gemeente Prins Albert is 'n gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk wat op 24 November 1842 van die NG gemeente Beaufort-Wes afgestig is as die 19de gemeente in wat tans die Sinode van Wes-en-Suid-Kaapland is en slegs die 29ste gemeente in die hele Kerk.

Die kerkgebou van die NG gemeente op Prins Albert, waarvan die hoeksteen op 1 Oktober 1860 gelê is.

Ds. J.H. Neethling, van 1852 tot 1858 Prins Albert se eerste leraar.

Ds. Willem Adolph Krige, leraar van 1859 tot 1883.

Ds. Adriaan Hofmeyr, leraar van 1883–1895.

Agtergrond

Teen die einde van die 18de eeu het Samuel de Beer 'n vrugbare plaas aan die voet van die Swartberge aangelê. Hierdie plaas, Kweekvallei, was een van die tien veldkornetskappe wat onder Beaufort-Wes geressorteer het, en was ook op die ou hoofpad tussen Kaapstad en die oostelike grens. Met Kweekvallei as sentrum is op 24 November 1842 'n gemeente deur die eerste Sinode van die Kaapse Kerk van Beaufort-Wes afgestig. Die gemeente en die wordende dorp het die naam van Prins Albert, gemaal van koningin Victoria, gekry.

Leraars

Op 1 Augustus 1844 het goewerneur Napier 'n jong predikant — ds. Pieter Kuypers Albertyn — as eerste leraar van die Swartbergse gemeente aangestel. Die eerste pastorie en kerkie is teen die einde van 1844 voltooi. Ds. Albertyn is opgevolg deur die volgende predikante: J.H. Neethling (1851–'58), W.A. Krige (1859–'83), A.J.L. Hofmeyr (1883–'95), A.G. du Toit (1896–1906), D. Wilcocks (1906—'11), D.J. Le R. Marchand (1911—'29), J.S. Theron (1929–'32), H.S. Theron (1933–'36), L.E. du Toit (1937—'43), U. Joubert (1943–'47), S. B. Buys (1948) en W. A. Alheit (as eerste medeleraar, 1949).

Ds. Adriaan Hofmeyr se dienstyd

Ontvangs en bevestiging

Die skrywer van Eeufees van die gemeente Prins Albert, 1842–1942, wat net as "’n Seun van die gemeente" in die boek bekendstaan, maar in ander bronne as E. Stockenstrom geëien word, skryf ds. Adriaan Hofmeyr was ’n "forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van skaars 26 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was met baie talente bedeel. Dit was veral wat musiek en sangkuns betref, en welsprekendheid het nie by hom ontbreek nie. By sy gespierde gestalte het hy ’n soetklinkende stem en ’n innemende geaardheid gehad, waardeur hy die hart van gemeentelede van die staanspoor af gewen het. Sy eggenote was ’n sterkgeboude, hoflike dame, wat oor die eienskappe van ’n ideale predikantsvrou beskik het." Jare nadat dié boek verskyn het, het Norrie Steyn in Gedenkboek van die 100-jarige bestaan van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Willowmore 1864–1964 ds. Hofmeyr amper presies dieselfde beskryf: "Die nuwe leraar … was 'n forse, frisgeboude, lewenslustige jong man van omtrent 24 jaar toe hy sy bediening in die nuwe gemeente aanvaar het. Hy was baie talentvol. Dit was veral in die sangkuns en musiek wat hy uitgeblink het, en aan welsprekendheid het dit hom nie ontbreek nie. Sy soetklinkende stem gepaard met sy innemende geaardheid en sy fyn sin vir humor het uit die staanspoor die harte van sy nuwe gemeentelede gewen."

Sy bydrae tot die gemeenskap

Ds. Adriaan Hofmeyr en sy kerkraad op Prins Albert, omstreeks 1893. Hy sit vyfde van links.

Onder ds. Hofmeyr se geesdriftige leiding het die gemeente op Prins Albert £850 vir die kerkorrel ingesamel. Dit is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 ingewy toe ds. Hofmeyr self die orrel bespeel het.

Ds. Hofmeyr het op Prins Albert, soos op Willowmore, hom onvermoeid beywer vir die opheffing van die armes en minderbevoorregtes en die opvoeding van behoeftige kinders in die gemeente. Binne ’n jaar ná sy bevestiging, op 8 November 1884, het die kerkraad op sy aandrang besluit om uit die kerkkas £24 per jaar aan die opvoeding van arm kinders in die samelewing te bestee.

Hy het ook ’n groot bydrae gelewer tot die musieklewe van die gemeente en dorp, soos Helena Marincowitz eenmaal in die dorpskoerant, die Prins Albert Vriend geskryf het: "Ds. Adriaan Hofmeyr het vir die musiekkultuur op hierdie dorp baie beteken, maar veral vir die kerk. Onder sy geesdriftige leiding het die gemeente gou £850 vir die kerkorrel ingesamel. Die persone wat veral bygedra het, was die broers Samuel en Jan Luttig en Frederick Oosthuizen. Die orrel is van Engeland bestel en op 7 Augustus 1886 was die inwyding van die orrel. Ds. Adriaan Hofmeyr het self die orrel bespeel saam met die nuwe orreliste, mej. Fischer.

Hy het ook die koor afgerig en ’n Musiek- en Letterkundige Vereniging op die dorp gestig, waarby die magistraat ook betrek is, veral by die literêre aanbiedings. By geleentheid het hy selfs 'n kantate in die kerk gereël vir die Woensdag voor die Nagmaal. Met die goudstormloop in die distrik van Prins Albert in 1891, het ds. Adriaan by die delwers besoek gaan aflê en ook daar ’n delwerskoor op die been gebring."

Die distrik Prins Albert is gereeld deur periodieke droogtes geteister wat met groot verlies van lewende hawe gepaard gegaan het en noodwendig tot ’n haglike finansiële toestand gelei het, ook in die gemeente. So ’n ongunstige toestand het weer aan die begin van 1888 geheers toe ds. Hofmeyr, met die oog op die benarde omstandighede waarin die inwoners van die distrik verkeer het, op 31 Maart 1888 ’n brief aan die kerkraad geskryf het waarin hy hulle meedeel dat hy ten volle bewus is van die sorgwekkende toestand van die gemeente. Hy bied aan dat hulle die pastorie-erf en -tuin verhuur wat jaarliks sowat £60 tot die kerkkas sou bydra en dat hy dan op eie onkoste ’n huisie sou huur. Hy sou dus £50 van sy jaarlikse salaris kan afgee. Die kerkraad het egter nie van dié aanbod van die leraar gebruik gemaak nie.

Gedurende die laaste maande van 1888 het ds. Hofmeyr moeilikheid met sy keel ondervind en die kerkraad het hom gevolglik verlof vir afwesigheid van enige maande toegestaan. Op 6 Februarie 1889 het die dominee en sy vrou na Europa vertrek. Hulle het in Junie veilig teruggekeer en die gemeente het van heinde en verre toegestroom om hulle by hul aankoms op die pastorie-terrein te verwelkom. Daar was ’n reuse-opkoms en skoolkinders het die "geliefde leraar en sy beminlike wederhelf" ’n lied toegesing. Dié lied, "Kom dank nou almal God" het hulle in Engels gesin: "Now thank we all our God / With heart and hands and voices / Who wondrous things hath wrought / In whom this world rejoices."

Nuwe pastorie

Die NG pastorie op Prins Albert is tydens ds. Hofmeyr se tyd gebou en ingewy op 3 April 1893. Die hoofspreker tydens die verrigtinge was prof. N.J. Hofmeyr, ds. Hofmeyr se vader. Jan Luttig, die seun van Prins Albert wat die eerste toespraak in Hollands in die Kaapse Parlement gelewer het, het toe tydens ’n kort toespraak die leraar en sy vrou gemaan om die woorde van die profeet Josua in hul nuwe tuiste hul leuse te maak: "Aangaande mij en mijn huis wij zullen den Heere dienen."

In ds. Hofmeyr se tyd op Prins Albert is besluit om die ou pastorie, wat amper 50 jaar vantevore in aller yl opgetrek moes word en in die loop van jare bouvallig en ondoelmatig geword het, deur ’n nuwe te vervang. In Julie 1890 het die kerkraad gevolglik besluit om ’n nuwe pastorie te bou, en op ’n vergadering op 2 Augustus is die plan van die boumeester, G. Alexander (waarskynlik die argitek George Murray Alexander), vir die voorgestelde gebou reeds aan die kerkraad voorgelê.

Die bouery het egter nie dadelik begin nie en amper drie jaar sou verloop voordat die voltooide gebou eindelik ingewy kon word nadat die bouaannemers, die here Townsend en Roberts, dit in Maart 1893 afgelewer het. Die inwydingsgeleentheid het op 3 April 1893, tien dae voor die leraar se 39ste verjaardag, plaasgevind. Die hoofspreker tydens dié verrigtinge was sy vader, prof. N.J. Hofmeyr van Stellenbosch. Hy het ’n treffende rede op die stoep van die pastorie gelewer.

'n Gewilde leraar

Ds. Hofmeyr se algemene gewildheid onder sy gemeentelede word geïllustreer deur twee gebeure waarvan die besonderhede behoue gebly het. In Desember 1886 het die plaaslike magistraat en sy vriende 'n groot geselligheid vir die Hofmeyrs in die Hofsaal gereël waarheen 60 gaste genooi is. Dit was kort nadat ds. Hofmeyr van die Sinodesitting af teruggekeer het. Die aand het onder meer bestaan uit klavier- en sangsolo's.

Die tweede gebeurtenis was op 10 Maart 1893 toe ds. Hofmeyr twee kerkdienste op Prins Albertweg-stasie gehou het. Tussen die oggend- en die middagdiens het die boere, wat van alle kante af daarheen gestroom het om die dienste by te woon, ’n politieke vergadering gehou waarop hulle eenparig versoek het dat die dominee die voorsitterstoel inneem. Die eerste bewys van sy politieke belangstelling was sy verrassende aankondiging op die kerkraadsvergadering van 12 Augustus 1893 dat hy "op verzoek van vele vrienden" voorlopig besluit het om hom as parlementslid vir Somerset-Oos verkiesbaar te stel. Ná die mededeling het hy die versoek goed oorweeg en drie maande later aan die kerkraad bekendgemaak dat hy beslis besluit het om dit van die hand te wys.

Dit was die tweede sodanige versoek aan die gewilde leraar van Prins Albert, want in Januarie daardie jaar, na afloop van die Burgersdorpse Taalmonument se feestelike onthulling, het die plaaslike Doppers hom met die versoek genader dat hy as kandidaat in hul kiesafdeling by die volgende algemene verkiesing moes staan. Toe het hy dit sonder verdere oorweging geweier.

Sy optrede op Prins Albert het Hollands- en Engelssprekendes saamgesnoer en deur die musiekaande wat hy in die pastorie gereël het, die vereniging wat hy gestig het en sy bevordering van kerkmusiek, was ds. Hofmeyr "letterlik die middelpunt van lewe op die dorp".

Eerste skandaal

Reeds hier, enkele jare voordat 'n soortgelyke skandaal op Wynberg tot 'n lang onderbreking in sy bediening sou lei, het sy aantreklike voorkoms hom na bewering in die moeilikheid gelei en het sy reputasie en goeie aansien die eerste keer skade gely. Terwyl hy in die pastorie met sy vrou en aangenome seun gewoon het, het hy in die geheim gekorrespondeer met ene mej. Jemima Orr van Willowmore, sy vorige gemeente. Inwoners van Willowmore het snuf in die neus gekry en ds. Hofmeyr verkla by die Ring van George. Luidens dokumente van dié Ring is klagtes teen die leraar van Prins Albert en twee "onfatsoenlike" dames van Willowmore ingedien. Volgens 'n ander bron is die klag by die Ring reeds op Willowmore ingedien en het dit dus gespruit uit gebeure voor sy aanname van die beroep na Prins Albert. Dit het verband gehou met sy optrede teenoor twee vroue wat as "onvoorzigtigheid" beskryf is.

Die voorval het 'n opskudding in kerklike kringe veroorsaak en die pers het selfs daaroor berig. Die Kerk het die aantygings teen ds. Hofmeyr deeglik ondersoek (dit is indertyd as 'n romantiese onbesonnenheid beskryf) en in Julie 1884 'n verklaring uitgereik dat die predikant se morele karakter suiwer en bo verdenking was, maar dat sy woorde en dade aanleiding tot gerugte gegee het wat skadelik was vir sowel sy karakter as sy werk vir die Here. Hy is tereggewys en toepaslik gestraf. In die Ringsverslag van 1884 is 'n apologie van ds. Hofmeyr vervat waarin hy geskryf het die voorafgaande ses maande was 'n tydperk van liefde en leed, lig en duisternis, vrede en onrus. Hy het voorts geskryf die saak het hom, die gemeente en kerkraad nader aan mekaar gebring.

Die godsdiensverslag van 1884 van die gemeente Prins Albert aan die Ring van George het hoofsaaklik gehandel oor ds. Hofmeyr se sedelike lewe. Dit was 'n saak van groot hartseer. In Gemeente onder die Swartberg, 1842–1992. Ned Geref Kerk Prins Albert skryf P.J. en M. Botes: "Sy onversigtige optrede teenoor 'n ongetroude jongdame wat 'n uitgerekte ringsaak tot gevolg gehad het, het diepe hartseer vir hom en die gemeente meegebring. Ten spyte van die leed, getuig die godsdiensverslag dat 'er nogthans een zeer ryke zegen op alles wat er geschiedde in den Naam des Heeren' gerus het. Dat 'n gemeente deur so 'n smeltkroes gegaan het en dieselfde ds. Hofmeyr as 'n gewaardeerde leraar van Prins Albert opgeteken staan, toon dat die liefde van God inderdaad in mense se lewens kan seëvier".

Afskeid van Prins Albert

Ds. Attie en mev. Anna Hofmeyr omstreeks 1885 op Prins Albert.

In Mei 1895 het skokgolwe deur Prins Albert getrek toe ’n koerant bekendmaak dat ds. Hofmeyr ’n beroep na die NG gemeente Wynberg naby Kaapstad ontvang het. Binne enkele minute het die berig deur die hele dorp versprei en was dit gou onder die hele gemeenskap ’n punt van bespreking. Twee of drie weke lank het die gemeente in groot spanning verkeer en was dit, volgens die skrywer van die gemeente Prins Albert se Eeufees-Gedenkboek, asof daar by die meeste ’n voorgevoel was dat die leraar nie dié keer die beroep van die hand sou wys nie. Hy skryf: "So het dit ook werklik gebeur, en ’n traan het oor menigte wang gerol toe die beminde leraar op die stille Sondagoggend na die diens met tasbare gemoedsaandoening aan die gemeente bekendgemaak het dat hy besluit het om die beroep aan te neem."

In die adres wat die kerkraad ds. Hofmeyr aangebied het, het hulle melding gemaak van die groot dienste wat hy tydens sy dienstyd aan die samelewing bewys het. Dit het ywer vir die sendinggemeente en sy groot werk in verband met die oprigting, bevordering en uitbreiding van die Christelike Jongeliedevereniging ingesluit, asook die oprigting van nuwe skole in die buitewyke van die gemeente en die onvermoeide bevordering van die onderwys. Soos op Willowmore het hy hom beywer om die lot van die armes en behoeftiges te verbeter. In een jaar het byvoorbeeld £30 aan skoolgeld vir die kinders van behoeftige ouers uit sy eie sak betaal. Hy het ook af en toe kinders in die pastorie onthaal en byvoorbeeld op ’n aand, kort ná die inwyding van die nuwe pastorie, ’n groot aantal kinders daarheen genooi en ’n paar uur gesellig daar deur te bring.

Kerkbou, sending, onderwys

Ds. A.G. du Toit, leraar van 1896 tot 1906.

Ds. David Wilcocks, leraar van 1906 tot 1911.

Ds. D.J. Le R. Marchand, leraar van 1911 tot 1928.

Ds. J.S. Theron, leraar van 1929 tot 1932.

Ds. H.S. Theron, leraar van 1933 tot 1936.

Ds. S.B. Buys. leraar van 1948 af.

Ds. W.A. Alheit, leraar van 1949 tot 1951.

Die oorspronklike kerkgebou van die gemeente het spoedig te klein geword, sodat op 18 Maart 1865 die huidige kerkgebou ingewy is. Die kerkorrel is op 7 Augustus 1886 in gebruik geneem. Mej. Annie Luttig (later mev. De Wit) het vir 58 jaar voor hierdie orrel as orreliste opgetree. Die huidige pastorie is op 3 April 1893 ingewy. Latere afstigtings het die grense van die oorspronklike gemeente van Prins Albert heelwat laat krimp. Die werk onder die bruin gemeenskap is oorspronklik deur die moedergemeente gedoen, asook deur die Engelse Episkopaalse Kerk. Op 20 Augustus 1904 het die kerkraad van Prins Albert verlof gegee tot die stigting van 'n NG sendinggemeente.

In die vroegste jare is die onderwys direk deur die Kerk behartig en beheer. Vir die grootste gedeelte van die vorige eeu is die jeug in Prins Albert se Kerkskool onderrig, en onderwyssake is dikwels op die kerkraadsvergaderinge bespreek. In 1881 is 'n dorpsbestuur vir Prins Albert aangestel. Hierdie bestuur het in 1902 die status van munisipaliteit verkry. Die gemeenskap van Prins Albert het sedert die vroegste jare baie belanggestel in landsake. Die eerste persoon wat in die ou Kaapse parlement 'n toespraak in Hollands gelewer het (dit was op 13 Junie 1882), was mnr. Jan Luttig, 'n seun van Prins Albert.

Enkele leraars

• Johannes Henoch Neethling, 1852–1858
• Willem Adolph Krige, 1859–1883 (emeriteer; oorlede op 28 Junie 1884)
• Adriaan Hofmeyr, 1883–1895
• Philip Rudolf McLachlan, 1892 (hulpprediker)
• Andreas Gerhardus du Toit, 1896 tot 1906
• David Wilcocks, 1906–1911
• Daniël J. Le Roux Marchand, 1911–1928 (emeriteer; oorlede op 25 April 1935)
• Johannes Stefanus Theron, 1929–1932
• Hendrik Schalk Theron, 1933–1936
• Lourens Erasmus du Toit, 1937–1943
• Ruben Fourie, 1939–1944
• Unio Joubert, 1943–1947
• Stephanus Bernardus Buys, Februarie 1948 – Januarie 1962 (oorlede op 12 Januarie 1962)
• Wilhelm Adolph Alheit, 1949–1951
• Ernst Jacobus Marais 1952-1955
• Melgard Johannes Keller, 1962-1968
• Charl Francois Sieberhagen 1968-1972
• Koosie Delport, 1972–1977
• Johannes Jochemus Gildenhuys, 1977–1981
• Matthys Magielse Coetzee, 1981-1996
• Christoffel Jacobus Briers, 1996-2020
• Philip George Scholtz, 2 April 2021 – hede (driejaartermyn; emeritus predikant)

Bronne

• Van Rene, Adri-Louise (hoof: Tydskriftemaatskappy). 2012. Jaarboek van die NG Kerke 2012. Wellington: Tydskriftemaatskappy.