Bulgaria

Bulgaria (/bylgaˈɾiɑ, bylgaˈɾi(a)/; en bulgar България, Bălgarija), oficialament la Republica de Bulgaria (en bulgar Република България, Republika Bǎlgarija), es un país dels Balcans, situat en riba de la mar Negra, al nòrd de Grècia e Turquia, al sud de Romania e a l'èst de Serbia e de la Macedònia del Nòrd.

Bulgaria

Република България

Bandièra de Bulgaria Blason de Bulgaria

Imne: Mila Rodino

Devisa: « Съединението прави силата » (Suedinenieto pravi silata, en bulgar: « L'union fa la fòrça »).

Capitala e ciutat mai granda Sòfia 42° 45′ N, 25° 30′ E

Forma de govèrn Republica

President de la Republica Primièr ministre Rumen Radev (Румен Радев) Dimitar Glavchev (Димитър Главчев)

Independéncia De l'Empèri Otoman

Data 1908

Superfícia 102en

• Totala 110 994 km²

• Aiga 2,14 % %

Populacion 96en

• Totala (2022) 6 447 710 ab.

• Densitat 63 ab./km²

Moneda Lev (BGN)

Indicatiu telefonic 359

ISO 3166 BG

Fus orari +2

Domeni internet .bg

Sa capitala es Sòfia e lo gentilici es bulgar -a.

Lo 25 d'abril de 2005, a Luxemborg, Bulgaria signa son tractat d'adesion a l'Union Europèa qu'es en vigor dempuèi lo 1^èr de  genièr de 2007, al meteis moment que Romania.

Istòria

Preïstòria e Antiquitat

Lei traças umanas pus ancianas descubèrtas en Bulgaria datan d'aperaquí 1,6 milion d'annadas. La preséncia d'èssers umans avançats (Homo sapiens ò Homo neanderthalensis) es atestada dempuei au mens 44 000 ans (bauma de Bacho Kiro). Puei, i a 6 600 ans, la region veguèt lo desvolopament de la cultura de Varna qu'agantèt un nivèu tecnologic e culturau encara desconegut en Euròpa (produccion de terralha, fabricacion d'estatuetas d'òs ò de pèira, otís de coire, joièus d'aur, necropòlis, ierarquia sociala... etc.).

En 1800 av. JC, de populacions indoeuropèas (lei Tracis) migrèron dins la region. Demorèron devesits entre mai d'una tribü fins a son unificacion per lo rèi Teres I^èr vèrs 500 av. JC. Au contacte de la Grècia Antica, s'ellenizèron pauc a pauc, especialament a l'entorn dei comptadors marchands de la Mar Egèa e de la Mar Negra. Dins lo corrent dau sègle V av. JC, intrèron dins l'esfèra d'influéncia aquemenida mai gardèron una autonòmia fòrça larga. Tràcia agantèt son apogèu dins lo corrent dei rèines de Sitalcès e de Cotís durant la premiera mitat dau sègle IV av. JC. Destruch per Felip II de Macedònia, l'unitat politica se fragmentèt. Au sègle I av. JC, foguèon somes per lei Romans. La populacion se romanizèt au sud au sègle I ap. JC e au nòrd au sègle seguent.

La migracion e l'installacion dei Bulgars dins lei Balcans

L'Empèri Bizantin e lo Khanat Bulgar en 996.

Lo pòble bulgar es originari d'un pòble nomada turc de l'estèpa eurasiatica installat dins la region de la Mar d'Azov au sègle VI. Dins lo corrent dau sègle seguent, sota la pression militara dei Khazars, foguèron obligats de migrar en direccion de l'oèst. Formèron alora dos grops. Lo premier s'installèt dins la Vau mejana de Vòlga e foguèt a l'origina dau Khanat dei Bulgars de Vòlga. Lo segond, sota la direccion d'Asparukh, s'installèt dins la Vau bassa de Danubi au nòrd de l'Empèri Bizantin.

Afeblits per leis invasions aràbias, lei Bizantins foguèron obligats d'acceptar aquela preséncia e, en 681, reconoguèron la sobeiranat dau khan Asparukh sus lei regions au nòrd dei montanhas balcanicas. Aquò favorizèt la formacion d'un estat dirigida per una aristocracia militara formada de nomadas eurasiatics mai principalament poblat de populacions eslavas. Mens nombrós, lei nomadas adoptèron a cha pauc la cultura eslava e lo mestissatge entre lei doas populacions foguèt a l'origina dau pòble bulgar actuau. Pliska venguèt la capitala d'aquel ensems. En 864, la creacion d'una glèisa crestiana (de rite grèc) autonòma amb una liturgia en slavon per lo khan Boris confirmèt l'integracion de Bulgaria au sen de l'esfèra eslava.

Leis Empèris Bulgars

En despiech de la religion comuna entre lei Bizantins e lei Bulgars, lei relacions entre lei dos pòbles foguèron sovent conflictualas. Dins lo corrent dau rèine de Simeon (893-927), lei Bulgars capitèron de conquistar Macedònia e venguèron una poissança militara fòrça importanta qu'impausèt lo pagament de tributs regulars ai Bizantins. Constantinòple deguèt tanben reconóisser un títol imperiau au sobeiran bulgar. Pasmens, aqueu Premier Empèri Bulgar declinèt après la mòrt de son fondator. Pèire (927-969) capitèt de gardar la màger part de sei territòris mai, en 971, l'Empèri Bizantin conquistèt lei regions orientalas de l'Empèri Bulgar. Puei, Samuel (991-1014) assaièt de restaurar la poissança bulgara a partir de Macedònia. Dins aquò, son armada foguèt anientada en 1014 per l'emperaire bizantin Basili II. Après aquela desfacha, lo Premier Empèri Bulgar foguèt conquistat per lei Bizantins que formavan tornarmai una poténcia majora sus lo continent europèu après d'annadas de dificultats.

Pasmens, a la fin dau sègle XII, una tiera de crisis dinasticas grèvas minèt l'Empèri Bizantin qu'acomencèt son declin definitiu. Dins lo corrent deis annadas 1180, una revòuta acomencèt au sen dei populacions bulgaras. Dirigidas per Joan Asen e son fraire Pèire, l'insureccion restaurèt aisament un estat independent que sa capitala foguèt installada a Tarnowo. Dich Segond Empèri Bulgar, aquel estat conoguèt son apogèu pendent lo rèine de Joan III (1218-1241). Ocupava alora un territòri similar a aqueu de Simeon e l'autonòmia de la Glèisa bulgara, perduda amb l'afondrament dau Premier Empèri, foguèt tornarmai declarada en 1235. Pasmens, après lo rèine de Joan III, Bulgaria declinèt rapidament e la situacion dau país foguèt agravada a partir de 1272 per d'incursions dei Mongòls dau Khanat de l'Òrda d'Aur. Puei, au sègle seguent, lei Bulgars deguèron faciar la menaça dei Sèrbes que conquistèron la màger part de son territòri sota la direccion d'Estève Dusan (1331-1355). Aquelei desfachas entraïnèron l'afondrament dau poder centrau e lo rèsta dau Segond Empèri se devesiguèt entre dos principats rivaus en 1371 centrats sus lei vilas de Tarnovo e de Vidin. Aquela division favorizèt leis ambicions deis envaïsseires seguents que foguèron lei Turcs Otomans. Tarnovo foguèt conquistada en 1393 e Vidin en 1396. Aquela meteissa annada, la temptativa dei Francés e deis Ongrés de rebutar leis Otomans en Asia mau capitèt a la batalha de Nicòpolis entraïnant l'instauracion de la dominacion turca sus la region fins au sègle XIX.

Lo periòde otoman

La dominacion otomana durèt de la fin dau sègle XIV ais annadas 1870. Fins au sègle XVIII, Bulgaria demorèt alunchada deis autreis estats crestians. Sa glèisa autonòma foguèt suprimida e son clergat restacat au patriarcat grèc de Constantinòple. Aquò entraïnèt la difusion de la liturgia grèga e l'abandon d'aquela en slavon. D'autra part, l'aristocracia bulgara foguèron obligada de se convertir a l'islam (aquelei que refusèron foguèron desportats en Anatolia) e de colonias turcas foguèron installadas. Pasmens, lo nombre de conversion au sen dau pòble demorèt limitat.

A partir de la fin dau sègle XVIII, lo declin de l'Empèri Otoman e l'avançada de la frontiera russa en direccion dau sud rompèt l'isolament dau pòble bulgar. En parallèl, se formèt una elèit novèla, principalament eissida de la borgesiá que contraròtlava lei cambis comerciaus e artesanaus, que comencèt de se preocupar de la cultura e de la defensa dau pòble bulgar. Premier, lo movement èra subretot opausat a la cultura grèga de la Glèisa Ortodòxa (creacion d'escòlas laïcas a partir deis annadas 1830). Aquò foguèt a l'origina d'una agitacion populara importanta e, en 1870, leis autoritats otomanas deguèron acceptar la restauracion novèla de l'autonòmia de la Glèisa Bulgara. Pasmens, lo movement s'èra transformat au contacte deis idèas nacionalistas dau sègle XIX. Ansin, en 1872, un grop de patriotas bulgars organizèt un Comitat centrau revolucionari qu'organizèt una insureccion nacionalista en abriu de 1876.

Militarament, la revòuta foguèt aisament vencuda per leis Otomans. Pasmens, la repression foguèt fòrça saunosa e seis atrocitats indignèron totei lei capitalas europèas. Tre l'annada seguenta, Russia decidèt d'intervenir per protegir lei populacions eslavas de Bulgaria e declarèt la guèrra ais Otomans. En genier de 1878, lei tropas russas èran dins la region de Constantinòple e leis Otomans deguèron acceptar lo tractat de San Stefano que formèt un estat bulgar independent amb de frontieras inspiradas dei dos Empèris de l'Edat Mejana. Dins aquò, aqueu tractat se turtèt a l'oposicion deis autrei poissanças europèas que refusavan una extension tròp importanta de l'influéncia russa dins la region. Au contrari, en junh e julhet de 1878, lo Congrès de Berlin adoptèt de disposicions fòrça diferentas per mantenir la preséncia otomana dins lei Balcans. Un principat bulgar reduch, teoricament tributari dau sultan mai de facto independent, foguèt creat amb Sofia coma capitala. Au sud, un segond principat semi-autonòm (dich Romelia Orientala) foguèt tanben creat.

La Bulgaria independenta

Dau principat au reiaume de Bulgaria

En 1879, una assemblada de captaus reünida a Tarnovo adoptèt una constitucion e elegiguèt Alexandre de Battenberg, nebòt de l'emperaire rus e militar prussian, coma prince. En parralèl, dins lo principat de Romelia Orientala, lei poissanças adoptèron un estatut organic organizant un poder devesit entre un governador crestian designat per lo sultan otoman e una assemblada en partida elegida.

Tre 1881, Alexandre suspendèt la constitucion e decidèt de dirigir lo país d'un biais autoritari. En mai d'aquò, sei relacions amb Russia se desgradèron. Pasmens, entre 1885 e 1886, capitèt d'organizar un complòt per annexar la Romelia Orientala. D'efèct, un grop de nacionalistas bulgars i prenguèt lo poder en setembre de 1885 e i formèt un govèrn provisòri que demandèt son union au principat de Bulgaria. Aquò foguèt acceptat en 1886 per lei poissanças mai lo succès d'Alexandre foguèt brèu car deguèt abdicar dins lo corrent de l'annada après un còp d'estat organizat per lei Rus.

Una regéncia foguèt alora fisada au Premier Ministre Stefan Stanbolov que venguèt tanben rapidament ostil ai Rus e gardèt la forma autoritària dau regime. En 1887, amb lo sostèn dau Reiaume Unit e d'Àustria-Ongria, Stanbolov obtenguèt l'eleccion d'un prince novèu, Ferrand de Saxònia-Coborg, per l'assemblada bulgara. Pasmens, Ferrand s'opausèt au regime dictatoriau dau cap dau govèrn que perdiguèt lo poder en 1894 e foguèt assassinat tre l'annada seguenta. Lo regime se liberalizèt un pauc mai demorèt autoritari e Ferrand capitèt de restaurar de relacions bònas amb l'Empèri Rus. Ansin, en 1908, poguèt aprofichar la revolucion dei Turcs Joves per rompre, amb l'acòrd de Russia e d'Àustria-Ongria, lei darriers liames de dependéncia amb l'Empèri Otoman e proclamar oficialament l'independéncia de Bulgaria.

Lei guèrras balcanicas

Cambiaments territòriaus dins lei Balcans a l'eissida dei Guèrras Balcanicas (1912-1913).

En octòbre de 1912, Bulgaria participèt a una coalicion dirigida còntra l'Empèri Otoman amb Serbia e Grècia. Dich Premiera guèrra balcanica, lo conflicte s'acabèt per una desfacha turca amb la conquista d'Andrinòple per lei Bulgars en març de 1913. Lo tractat de Londres assaièt d'organizar lo partiment dei darriers territòris otomans europèus. Pasmens, apareguèt un desacòrdi grèu entre lei tres venceires : Bulgaria se considerava coma lo venceire principau de la guèrra e voliá donc la possession de son objectiu principau, Macedònia, ocupat per seis aliats. En fàcia dau blocatge de la situacion, Ferrand ordonèt en junh de 1913 d'atacar per suspresa lei tropas serbas e grègas entraïnant la Segonda guèrra balcanica. Dins aquò, Grècia e Serbia foguèron militarament ajudadas per Romania, desirosa de participar au partiment dei conquistas, e per l'Empèri Otoman, desirós de limitar sei pèrdas. L'armada bulgara foguèt ansin rapidament vencuda e lo tractat de Bucarèst (aost de 1913) limitèt sei conquistas. I obtenguèt la Tràcia Occidentala (e un accès a la Mar Egèa) mai deguèt laissar Macedònia a Serbia e a Grècia, cedir la Dobrodja dau Sud a Romania e restituir Andrinòple e sa region a l'Empèri Otoman.

La Premiera Guèrra Mondiala

Après la crisi dei doas guèrras balcanicas, Bulgaria proclamèt sa neutralitat au començament de la Premiera Guèrra Mondiala. Pasmens, après la declaracion de guèrra de l'Empèri Otoman e d'esitacions lòngas, chausiguèt de jonher lo camp deis Empèris Centraus en setembre de 1915. L'armada bulgara participèt a la conquista de Serbia, que son armada èra menaçada d'enceuclament après la declaracion de guèrra bulgara, a la fin de 1915 e a la conquista de la màger part de Romania en 1916 permetent au Reiaume de reprendre lo contraròtle de la Dobrodja dau Sud. L'Empèri Otoman li cedèt tanben una zòna frontaliera situada a l'oèst d'Andrinòple en 1915. Pasmens, a partir d'octòbre de 1916, Bulgaria deguèt faciar una armada aliada novèla desbarcada per lo pòrt grèc de Salonica. Puei, Grècia jonhèt lo camp de l'Entenduda e una armada serba foguèt reconstituida per lei Francés. En setembre de 1918, lo front bulgar foguèt romput e Ferrand deguèt demandar un armistici avans d'abdicar au profiech de son fiu Boris III. En novembre de 1919, lo tractat de Neuilly impausèt divèrsei pèrdas territòrialas au reiaume bulgar que deguèt abandonar tornarmai la Dobrodja dau Sud a Romania, cedir la Tràcia Occidentala a Grècia (entraïnant la pèrda de l'accès dau país a la Mar Egèa) e cedir quauquei regions lòng de sa frontiera occidentala a Iogoslavia. En 1923, aquelei clausas foguèron agravadas per l'expulsion de 250 000 Bulgars de Tràcia Occidentala per leis autoritats grègas.

L'entre doas guèrras

Lo periòde de l'entre doas guèrras foguèt caracterizat per una tiera de crisis politicas e economicas. D'efèct, en 1919, la monarquia afeblida deguèt laissar lo poder a Alexandre Stambolijski, cap d'un partit agrarian (l'Union populara agrariana fondada en 1899) e presonier dau regime de 1915 a 1918. En 1920, ganhèt leis eleccions e organizèt una reforma agrariana importanta. Ganhèt largament leis eleccions seguentas en 1923 mai foguèt reversat e fusilhat per un còp d'estat militar. Après una temptativa mancada d'insureccion comunista, un govèrn conservador e reaccionari se formèt, dirigit per Alexandar Cankov. Aperaquí 20 000 comunistas ò stambolijistas foguèron executats fins a 1926. Puei, Cankov foguèt remplaçat per lo generau Andrej Ljapcev de 1926 a 1931. En 1931, d'eleccions democraticas foguèron organizadas e ganhadas per lei partisans de la democratizacion dau regime. Pasmens, en 1934, un còp d'estat militar novèu se debanèt. Tre 1935, Boris III capitèt d'eliminar lei militars de la direccion dau país. Dins aquò, lo regime demorèt dictatoriau.

La Segonda Guèrra Mondiala

En febrier de 1940, en fàcia dei tensions intèrnas e extèrnas, Boris III nomèt Premier Ministre Bogdan Filov qu'èra un admirator d'Adolf Hitler. Bulgaria se raprochèt alora rapidament d'Alemanha. Gràcias a son sostèn, poguèt reprendre possession de la Dobrodja dau Sud en setembre de 1940. Aqueu succès favorizèt l'integracion dau país au sen dau sistèma d'alianças alemand e, en març de 1941, Sofia jonhèt lo Pacte Tripartita signat entre Alemanha, Itàlia e Japon. Lo govèrn bulgar autorizèt lo passatge e l'installacion de tropas alemandas sus son territòri e participèt ai campanhas d'Iogoslavia e de Grècia. I obtenguèt quauquei regions frontalieras sèrbas, Macedònia e la Tràcia Occidentala. Lo govèrn de Boris III i expulsèt 100 000 Grècs en respònsa ais expulsions de 1923. En revènge, acceptèt pas de liurar lei Josieus de Bulgaria ais Alemands ni de participar a la guèrra còntra l'Union Sovietica.

Après la mòrt sobda de Boris III en aost de 1943 que foguèt remplaçat per Simeon II, un enfant de sièis ans, leis autoritats bulgaras assaièron de cambiar de camp. Negocièron sensa succès un acòrd amb leis Aliats occidentaus dins lo corrent de 1944. Puei, en aost, l'intrada dei tropas sovieticas en Romania entraïnèt una declaracion de guèrra de part de Moscòu lo 5 de setembre. Lo govèrn bulgar demandèt un armistici mai s'afondrèt rapidament remplaçat tre lo 9 per un Front de la patria dirigit per lei comunistas. Lo poder novèu ordonèt l'abandon dei regions ocupadas e declarèt la guèrra au Tresen Reich. Consequéncia de l'invasion sovietica, Bulgaria intrèt au sen de l'esfèra d'influéncia de l'URSS en Euròpa de l'Èst. Pasmens, en 1947, lo tractat de patz signat per Bulgaria li permetèt de gardar la Dobrodja dau Sud.

Lo regime comunista

L'impausicion d'un regime comunista prosovietic foguèt relativament aisada en Bulgaria e observèt lei meteisseis etapas que dins la màger part deis autrei país dau blòt orientau. Premier, tre 1945, lo Front de la patria, que gropava de comunistas, de sociaus-democratas e deis agrarians, menèt de purgas duras còntra lei partisans dau regime ancian. Puei, ganhèt sensa dificultat leis eleccions de 1945 (86%) e un referendum organizat en 1946 permetent d'abolir la monarquia. Enfin, après 1947 e la signatura de la patz amb leis Aliats, lei comunistas eliminèron leis autrei partits formant lo Front de la patria. Enfin, en decembre, una constitucion novèla foguèt adoptada que transformèt lo país en republica populara.

En 1949, Georgi Dimitrov, qu'èra lo cap dau govèrn comunista, desmissionèt e foguèt remplaçat per Valko Cervenkov. Fidèu d'Estalin, Cervenkov organizèt una purga violenta còntra lei veterans dau partit sospichats de « titisme » e favorizèt la nominacion de foncionaris formats en URSS. Gardèt lo poder fins a la destalinizacion iniciada per Khruchtchev. Entre 1954 e 1956, deguèt pauc a pauc laissar la direccion dau país a Todor Jivkov que demorèt en plaça fins a 1989. Dins lo corrent d'aqueu periòde, Bulgaria aderèt au Pacte de Varsòvia e foguèt un aliat fòrça fidèu de l'Union Sovietica. Coma dins leis autreis estats de l'Èst, la prioritat foguèt donada ais industrias pesucas e a l'aparelh militar.

En fòra dei dificultats economicas caracteristicas dau blòt sovietic, la question principala d'aqueu periòde foguèt aquela dei 700 000 Turcs e dei Pomacs installats sus lo territòri bulgar. Tre 1949, Cervenkov assaièt de leis expulsar vèrs lo territòri turc. Fins a la sarradura de la frontiera per Ankara en 1951, au mens 150 000 Turcs quitèron lo país. A partir de la mitat deis annadas 1950, Jivkov contunièt aquela politica anti-turca mai la limitèt inicialament a de mesuras vaxatòrias (sarradura d'escòlas turcas, limits impausats a la practica dau culte musulman... etc.). Pasmens, dins leis annadas 1980, per desviar l'ostilitat de la populacion, adoptèt tornarmai una politica d'expulsion (300 000 Turcs expulsats per fòrça en 1989) e d'assimilacion fòrçada (defensa d'utilizar lo turc dins lei luòcs publics... etc.).

Aquelei mesuras empachèron pas Jivkov de perdre lo poder en novembre de 1989 dins l'encastre de l'afondrament generau dei regimes comunistas d'Euròpa de l'Èst. Foguèt remplaçat per Petar Mladenov. Lei partits d'oposicion formèron alora una coalicion dicha Union dei fòrças democraticas (UFD) mentre que lo Partit comunista se transformèt en Partit socialista bulgar (PSB). Lei Turcs e lei Pomacs — 150 000 expulsats de 1989 rintrèron entre 1990 e 1991 — formèron lo Movement dei drechs e libertats dei Turcs e musulmans (MDL). En julhet de 1990, una assemblada foguèt elegida per redigir una constitucion novèla. Amb 211 deputats sus 400, lo FSB ganhèt leis eleccions mai de manifestacions obliguèron Mladenov de laissar lo poder a Jeliu Jelev, cap de l'UFD. Puei, en 1991, la fin de la redaccion de la constitucion entraïnèt la fin dau periòde comunista.

Bulgaria dempuei 1991

Dempuei la fin dau regime comunista, Bulgaria conoguèt divèrsei problemas economics e sociaus en despiech de son intrada dins lo camp occidentau (adesions a l'OTAN en 2004 e a l'Union Europèa en 2007). D'efèct, en 1991, leis eleccions foguèron ganhadas per l'UFD e lo MDL (respectivament 110 e 24 deputats còntra 106 per lo FSB) mai lo govèrn deguèt faciar lei condicions fòrça malaisadas de la transicion vèrs lo capitalisme e de l'afondrament de l'economia socialista. Ansin, en 1994, lo FSB ganhèt leis eleccions (125 deputats). Pasmens, mau capitèt a son torn de reglar la situacion e foguèt obligat de desmissionar en 1996 après d'importantei manifestacions popularas. Aquò permetèt un retorn au poder de l'UFD en 1997. Sota la direccion dau Premier Ministre Ivan Kostov, menèt una politica financiera dura per limitar l'inflacion qu'aguèt de consequéncias negativas sus la populacion. Aqueu resultat favorizèt l'emergéncia d'una fòrça politica novèla dirigida per l'ancian rèi Simeon II : lo Movement nacionau Simeon II (MNSII) que prenguèt lo poder ais eleccions de 2001 (120 deputats sus 240). Puei, en 2005, se debanèt una alternància novèla amb la victòria dau FSB que formèt una aliança amb lo MNSII e lo MDL per dirigir lo país. Pasmens, maugrat aquela instabilitat politica, l'economia acommença de se melhorar pauc a pauc mai Bulgaria demora un país fragil.

Ligams extèrnes

• Govèrn de Bulgaria (en bulgarés)
• (en) wikisource:en:Essential History of Bulgaria in Seven Pages

Nòtas e referéncias

<references>